: ૧૬ : આત્મધર્મ : કારતક : ૨૫૦૦
હું જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા, વાણી વગેરે અચેતનથી જુદો છું–એવો જેણે નિર્ણય
કર્યો તે પોતાના જ્ઞાનને પરનું અવલંબન માને નહિ. તેને પોતાના અંતરસ્વભાવના
આશ્રયે આત્માનું જ્ઞાન પ્રગટે છે ને તેમાં એકાગ્રતાથી ક્ષણે–ક્ષણે શુદ્ધિની વૃદ્ધિ થતી
જાય છે.
‘મારે મોક્ષ કરવો છે અથવા મારે ધર્મ કરવો છે’ એમ અંતરમાં ગોખ્યા કરે તેથી
કાંઈ ધર્મ થાય નહિ. મોક્ષ કેમ થાય તે બતાવનારી સંતોની વાણીના લક્ષે રોકાય તોપણ
મોક્ષ ન થાય. મારી વર્તમાન પર્યાયમાંથી વિકાર ટાળીને મોક્ષદશા કરવી છે–એમ પર્યાય
ઉપર જોયા કરે તોપણ મોક્ષ ન થાય–ધર્મ ન થાય, પણ એ વાણી અને વિકારથી જુદો
જ્ઞાનસ્વભાવ તે હું–એમ સમજી, તે આત્મસ્વભાવનો આશ્રય કરતાં નિર્મળદશા પ્રગટે
છે, અને પરાશ્રયે થનારા એવા મિથ્યાત્વ–રાગાદિભાવો ટળે છે. આત્મા જ્ઞાન–આનંદનું
બિંબ છે, તેનામાં પૂરું જ્ઞાનસામર્થ્ય છે, તે સામર્થ્યનો વિશ્વાસ કરીને તેનો અનુભવ
કરતાં પર્યાયમાં પૂરું જ્ઞાનસામર્થ્ય પ્રગટ થાય છે. આ જ મુક્તિનો ઉપાય છે.
જે જ્ઞાન પોતે અંતર્મુખ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવમાં તન્મય થઈને પરિણમ્યું તે પોતે
સમ્યગ્દર્શન છે. તે પર્યાય પોતે આત્મા છે; આત્મા પોતે પોતાની પર્યાયમાં તન્મય થઈને
પરિણમ્યો છે. જેમ જડ–ચેતન બે વસ્તુ જુદી છે તેમ કાંઈ દ્રવ્ય–પર્યાય જુદાં નથી, અનન્ય
છે. અહીં તો કહે છે કે આત્માની બધી પર્યાયોમાં જ્ઞાન તન્મય છે; અચેતનના સમસ્ત
ગુણ–પર્યાયોથી જ્ઞાન અત્યંત જુદું છે, ને ચેતનના સમસ્ત ગુણ–પર્યાયોમાં જ્ઞાન
તન્મયપણે રહેલું છે. અહો, આવા જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનું ગ્રહણ (એટલે કે તેને
જાણીને તેનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર) જેણે કર્યા તે જીવ કૃતકૃત્ય સ્વસમય છે. જિજ્ઞાસુ
જીવોને કુગુરુનો સંગ છોડીને, સત્પુરુષની વાણીનું શ્રવણ કરવાનો ભાવ આવે, પણ
‘મારું જ્ઞાન વાણીના કારણે નથી, વાણીના લક્ષે પણ મારું જ્ઞાન નથી, અંતરમાં
જ્ઞાનસ્વભાવમાંથી જ મારું જ્ઞાન આવે છે’ એમ નક્કી કરીને જો સ્વભાવ તરફ વળે તો
જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે. અને તેણે જ દ્રવ્યશ્રુતનું સાચું શ્રવણ કર્યું છે; દ્રવ્યશ્રુત જે કહેવા
માંગે છે તે તેણે લક્ષમાં લીધું છે.
શ્રી કુંદકુંદપ્રભુ પોતે મહાવિદેહક્ષેત્રમાં જઈને સર્વજ્ઞદેવ શ્રી સીમંધરભગવાનની
દિવ્યવાણીનું આઠ દિવસ શ્રવણ કરી આવ્યા હતા; તેઓશ્રી આ ગાથામાં કહે છે કે
ભગવાનની સાક્ષાત્ દિવ્યવાણી અચેતન છે, તેમાં આત્માનું જ્ઞાન નથી. ભગવાનની
વાણી એમ જ જણાવે છે કે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વાણીના આશ્રયે નથી; આત્મા પોતે
જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેના જ આશ્રયે તેનું જ્ઞાન છે.