: માગશર : રપ૦૦ આત્મધર્મ : ૨૭ :
* જ્ઞાન જ્ઞાનના સહારે છે, જ્ઞાન જ્ઞેયના સહારે નથી. અહો, અનેકાન્તમાં તો
સ્વાધીનતા છે, નિર્ભયતા છે, પોતાથી જ પૂર્ણતા છે.
* એકાંતમતમાં સ્વ–પરની ભેળસેળરૂપ દગો છે; અનેકાંતમાર્ગ તો નિર્દોષ
માર્ગ છે, તે સ્વ–પરની જરાપણ ભેળસેળ કરતો નથી.
* જ્ઞાનમાં એકપણું તેમજ અનેકપણું બંને સ્વભાવો એક સાથે વર્તે છે; એ જ
રીતે જ્ઞાનમાં (જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં) નિત્યપણું ને અનિત્યપણું બંને સ્વભાવધર્મો
એકસાથે વર્તે છે; તેમાંથી એકપણ સ્વભાવને કાઢી નાંખી શકાય નહિ.
* જ્ઞાનનું સત્પણું એટલે કે આત્માનું જીવન, કોઈ બીજાના કારણે નથી.
પણ સ્વયમેવ પોતે જ સત્ છે. બીજાપણે તો જ્ઞાન અસત્ છે. બસ, આવું સત્–
અસત્પણું નક્કી કરનાર જ્ઞાની પોતાના સ્વતત્ત્વમાં જ દ્રષ્ટિ મુકે છે. જ્યાં પોતાની
અસ્તિ નથી ત્યાં દ્રષ્ટિ કોણ મુકે? આ રીતે અનેકાન્તનું ફળ સ્વસન્મુખતા છે;
સ્વસન્મુખતામાં વીતરાગતા છે, ને વીતરાગતાનું ફળ મોક્ષ છે.
* પરક્ષેત્રમાં રહેલા અનંત જ્ઞેયપદાર્થોને જાણવા છતાં જ્ઞાન તો પોતાના
સ્વક્ષેત્રમાં જ રહેલું છે, જ્ઞાન સ્વક્ષેત્રથી બહાર જરાય ગયું નથી. ગમે તેટલા દૂરના
પદાર્થને જાણે પણ જ્ઞાન કાંઈ આત્માથી દૂર જતું નથી; તે તો અભિન્નપણે આત્માના
સ્વક્ષેત્રમાં જ છે. જ્ઞાનનું અને આત્માનું ક્ષેત્ર કદી જરાય જુદું નથી, ને પરવસ્તુ
આત્માના સ્વક્ષેત્રમાં કદી આવતી નથી.
* જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ કરવા માટે નજર અંદર પોતાના
સ્વક્ષેત્રમાં થંભે છે, કાંઈ બહારમાં નજર લંબાતી નથી; આ રીતે સ્વક્ષેત્રમાં જ
જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ છે, ને પરક્ષેત્રમાં તેનું નાસ્તિત્વ છે,–જ્ઞાનમાં આવું અસ્તિ–
નાસ્તિપણું સ્વભાવથી જ છે.–એનું નામ અનેકાન્ત.
* જ્ઞાન અને જ્ઞેય બંનેનું પરિણમન જુદું–જુદું પોતપોતાના સ્વકાળમાં જ છે.
પરજ્ઞેયનું પરિણમન જ્ઞાનમાં આવતું નથી, ને જ્ઞાનનું પરિણમન પરજ્ઞેયમાં જતું
નથી. સ્વપરિણમનમાં ઉત્પાદ–વ્યય થાય તેથી કાંઈ જ્ઞાનનો નાશ થઈ જતો નથી.
જ્ઞાન તો પોતાના સ્વકાળમાં પરિણમ્યા જ કરે છે. જ્ઞેયોનો નાશ થતાં અજ્ઞાની
પોતાનો નાશ માની લ્યે છે, તેને જ્ઞેયોથી પોતાનું ભિન્ન પરિણમન બતાવીને
અનેકાન્ત જીવંત રાખે છે.