: ૩૦ : આત્મધર્મ : માગશર : રપ૦૦
પણ દ્રવ્યનાં પરિણામ છે. વસ્તુમાં પરિણમન ન માને તેને તો મિથ્યાત્વ ટળીને
સમ્યક્ત્વ થવાનો, કે સંસાર ટળીને મોક્ષ થવાનો અવકાશ જ નથી રહેતો.
પરિણમન હોય તો જ એ બધું બની શકે. જીવનું અજ્ઞાન પરિણમન તે સંસાર છે;
ચિદાનંદસ્વભાવની સન્મુખ થઈને જ્ઞાનપરિણમન (એટલે કે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ પરિણમન) થયું તે મોક્ષમાર્ગ છે, ને તેની પરાકાષ્ટા તે મોક્ષ છે. આમ
આત્મા પોતે પોતાના પરિણમન સ્વભાવને લીધે પરિણમીને, પોતે બંધ કે મોક્ષરૂપે
થાય છે, કોઈ બીજું તેના બંધ–મોક્ષને કરતું નથી. દ્રવ્ય–ગુણસ્વરૂપે આત્મા કાયમ
એકરૂપ રહે છે ને પર્યાયરૂપે તે નવી–નવી અવસ્થારૂપે થયા કરે છે,–આવો તેનો
અનેકાન્તસ્વભાવ છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર એ ત્રણે જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે
થતા શુદ્ધ–વીતરાગી પરિણામ છે, તેના ફળરૂપ સિદ્ધદશા છે તે પણ આત્માના
પરિણામ છે. સિદ્ધનેય પર્યાય હોય છે; પર્યાય તે કાંઈ વળગાડ કે ઉપાધિભાવ નથી,
તે તો વસ્તુનો સ્વભાવ છે; તે વસ્તુથી જુદો પડે નહિ. વસ્તુ પોતે
પરિણમનસ્વભાવી છે. પરિણમનસ્વભાવ વગર આત્મવસ્તુનો જ અભાવ થઈ જાય.
પરિણામ વગરની કોઈ વસ્તુ હોય નહિ.
સંસારદશામાં પણ આત્મા એકલો જ પોતે પોતાની સંસારપર્યાયરૂપે
પરિણમતો હતો, મોક્ષમાર્ગની દશામાં પણ આત્મા પોતે એકલો જ પોતાની
સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાયરૂપે પરિણમી રહ્યો છે, ને મોક્ષદશામાં પણ આત્મા એકલો જ
પોતે પોતાના પૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદરૂપ પર્યાયમાં પરિણમે છે.–આમ
પરિણમનસ્વભાવવાળો આત્મા ત્રણેકાળે પરથી જુદો, પોતે પોતાની પર્યાયરૂપે
પરિણમે છે. આત્માના આવા સ્વભાવને અજ્ઞાની ઓળખતો નથી, એટલે પોતાના
બંધ–મોક્ષ તે પરને કારણે થવાનું માને છે. તે અજ્ઞાનીને મોક્ષની તો ખબર નથી, ને
પોતાની સંસારપર્યાયની પણ ખબર નથી; શરીરાદિમાં તે પોતાનો સંસાર માને છે,
પણ તે કાંઈ ખરેખર સંસાર નથી. સંસાર તો જીવની રાગ–દ્વેષ મોહરૂપ અશુદ્ધ
પર્યાય છે. તેમજ ધર્મ અર્થાત્ મોક્ષમાર્ગ તે પણ ધર્મીજીવના શુદ્ધ પરિણામ
(સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર) છે, તે કાંઈ શરીરની ચેષ્ટામાં નથી. આ રીતે
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપ વસ્તુનું ભાન નથી, એટલે શુદ્ધ–
તત્ત્વથી તે વિમુખ છે. તે કાં તો વસ્તુને પર્યાય વગરની એકાંત નિત્ય માને છે, કાં
તો એકાંત ક્ષણિક માને છે, કાં તો શરીરાદિ જડ સાથે આત્માને એકમેક માને છે, કાં
રાગને–પુણ્યને મોક્ષમાર્ગ તરીકે માને છે, એટલે તેની શ્રદ્ધા ને તેનું જ્ઞાન
વસ્તુસ્વરૂપથી તદ્ન વિપરીત છે–મિથ્યા છે; અને મિથ્યા શ્રદ્ધા–જ્ઞાનપૂર્વકનાં
શુભઆચરણ પણ મિથ્યા