: કારતક : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૧ :
–હિંસા કરવી તે કારણ ને પૈસા મળ્યા તે કાર્ય,
–એમ જો કોઈ માને તો તેને કારણ–કાર્યની ભયંકર ભૂલ છે. સાચાં
કારણ–કાર્યને તે જાણતો નથી.
તેવી જ રીતે–
ભાષા બોલાય, હાથ ઊંચો થાય, પુસ્તક લેવાય–મુકાય, અક્ષર લખાય,–એ બધી
ક્રિયાઓ–કે જે આંખથી દેખાય છે, તે બધા જડનાં કાર્યો છે, અચેતન છે; તે અચેતન
પદાર્થોનાં કાર્યો, ને જીવ તેનો કર્તા,–એમ જે માને છે તે પણ, ઉપરના દ્રષ્ટાંતની જેમ જ,
જીવ–અજીવના કારણ–કાર્યસંબંધમાં ભયંકર ભૂલ કરે છે.
ભાઈ, તે અચેતનકાર્યોમાં, કારણપણે જીવ હોય–એમ તને દેખાતું તો નથી. શું
જીવને તેં તે અચેતનકાર્યો કરતાં દેખ્યો? જીવને તેં દેખ્યો તો નથી, તેનું અસ્તિત્વ કેવું છે
તેને પણ તું જાણતો નથી, તો જીવ કર્તા થયો–એ વાત તેં ક્્યાંથી કાઢી?
જે વસ્તુને તેં દેખી જ નથી તેના ઉપર મફતનો ખોટો આરોપ શા માટે નાંખે છે?
જો જીવને તેં દેખ્યો હોત તો તે તને ચૈતન્યસ્વરૂપ જ દેખાત, ને તે જડની ક્રિયાનો કર્તા
થાય–એમ તું માનત જ નહીં. માટે દેખ્યા વગર તું જીવ ઉપર અજીવના કર્તૃત્વનું મિથ્યા
આળ ન નાંખ...જો ખોટું આળ નાંખીશ તો તને મોટું પાપ લાગશે. (–જેમ રાજાએ માંસ
ખાવાથી સુખ થવાનું માન્યું તેમ.)
કોઈ રાજમહેલમાં ચોરી થઈ...એક સજ્જન માણસ રાજમહેલથી દૂર રહે છે, કદી
રાજમહેલમાં આવ્યો પણ નથી. છતાં બીજો કોઈ માણસ તેના ઉપર કલંક નાંખે કે
ચોરીનો કર્તા આ માણસ છે!
તે કલંક નાંખનારને પૂછીએ છીએ કે–હે ભાઈ!
* શું તે માણસને રાજમહેલમાં ચોરી કરતાં જોયો હતો? –ના;
* શું તે માણસને તું ઓળખે છે? –ના;
* શું તે માણસની પાસે તેં ચોરીનો માલ જોયો છે? –ના.
અરે, દુષ્ટ! જે માણસને તેં ચોરી કરતાં જોયો નથી, જે માણસ રાજમહેલમાં
આવ્યો નથી, જે માણસને તું ઓળખતો પણ નથી, અને જે માણસ પાસે ચોરીનો