: માગશર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૫ :
દ્રવ્યસ્વભાવ અને પર્યાયસ્વભાવ
બંને સ્વભાવવંત આત્મવસ્તુ છે
[ઘણા લોકોને નીચેનો એક પ્રશ્ન ઊઠે છે અને તેનું યથાર્થ
સમાધાન મેળવવાને બદલે જે–તે રીતે તેનું સમાધાન કરી નાખે
છે. એ પ્રશ્નનું યથાર્થ સમાધાન સમજવું ખાસ પ્રયોજનભૂત
હોવાથી, પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ અનેકવાર તેનું સ્પષ્ટીકરણ પણ કર્યું
છે. તેના ઉપરથી અહીં તે સંબંધી નોંધ કરવામાં આવી છે.]
પ્રશ્ન:– આત્માનો સ્વભાવ તો શુદ્ધ જ્ઞાયક છે, તે સ્વભાવમાં રાગદ્વેષ–અશુદ્ધતા નથી; તો
પછી પર્યાયમાં જે અશુદ્ધતા છે તે આવી ક્્યાંથી?
(૧) કોઈ એમ કહે છે કે આત્માના સ્વભાવમાંથી તો શુદ્ધ જ પર્યાય પ્રગટે છે,
પણ પછી તે પર્યાય પરલક્ષે અશુદ્ધ થઈ જાય છે. પ્રગટે ત્યારે શુદ્ધ હોય છે
ને પછી પરલક્ષ કર્યું માટે અશુદ્ધ થઈ જાય છે. (કુવામાંથી પાણી નીકળે
ને થાળામાંની કાળીજીરીના સંગથી કડવું થઈ જાય તેમ.)
દ્રવ્યમાંથી તો પર્યાય શુદ્ધ જ આવી ને પછી પરલક્ષે અશુદ્ધ થઈ–એ
સમાધાન બરાબર નથી.
(૨) દ્રવ્યમાંથી અશુદ્ધતા નથી આવતી માટે નિમિત્તે તે અશુદ્ધતા કરાવી–એમ
કોઈ કહે તો તે સમાધાન પણ બરાબર નથી.
(૩) દ્રવ્યની પર્યાયમાં અશુદ્ધતા થતી જ નથી. અશુદ્ધતા તો જડમાં થાય છે–
એમ કોઈ કહે તો તે પણ બરાબર નથી. તેનું યથાર્થ સમાધાન નીચે
પ્રમાણે સમજવું જોઈએ–
સમાધાન
વસ્તુ અનેકાંતસ્વભાવી છે; સત્–અસત્, નિત્ય–અનિત્ય, એક–અનેક, દ્રવ્ય–
પર્યાય વગેરે અનેક ધર્મો તેનામાં છે; તેમાંથી ચાલુ વિષયમાં દ્રવ્ય–પર્યાયરૂપ સ્વભાવ
મુખ્ય લઈને સમાધાન કરવામાં આવે છે.