અચેતન પદાર્થો જ્ઞાનમાં વ્યાપીને તન્મય થાય તો જ્ઞાન પણ અચેતન થઈ જાય.
પણ જ્ઞાનમાં વ્યાપેલા નથી. જો જ્ઞાનમાં રાગ–દ્વેષ વ્યાપેલા હોય તો, તે રાગ–દ્વેષ
છૂટી જતાં જ્ઞાન પણ છૂટી જાય, રાગ–દ્વેષ વગર જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ રહી ન શકે.–
પરંતુ રાગ–દ્વેષના અભાવમાંય જ્ઞાન તો પોતાના સર્વજ્ઞસ્વરૂપે શોભી રહે છે.
માટે જ્ઞાનમાં રાગ–દ્વેષ વ્યાપેલા નથી. પછી પૂજા–ભક્તિનો શુભરાગ હો, કે
વિષય–કષાયનો પાપ–રાગ હો, તે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી.
ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યાં પૂર્વની પર્યાય તે પછીની પર્યાયમાં વ્યાપતી નથી; મતિ–
શ્રુતજ્ઞાન છૂટીને કેવળજ્ઞાન થયું ત્યાં તે કેવળજ્ઞાનમાં મતિ–શ્રુતજ્ઞાનપર્યાય
વ્યાપતી નથી, એટલે પર્યાયના ખંડખંડ સામે જોવાનું રહેતું નથી. બે સમયની
પર્યાયો કદી એક થતી નથી.
વિશેષજ્ઞાનપર્યાય જેને અવલંબીને પ્રવર્તે છે! વિશેષ વખતે જ આત્માનો
જ્ઞાનસામાન્યરૂપ મહાન સ્વભાવ છે તે જ વિશેષોમાં વ્યાપે છે. જ્યારે જુઓ
ત્યારે તે પોતામાં વિદ્યમાન જ છે. અનાદિઅનંતકાળની જે વિશેષ જ્ઞાનપર્યાયો
(–જેમાં ભવિષ્યની અનંત–કેવળજ્ઞાનપર્યાયો પણ આવી જાય છે–તે સમસ્ત
પર્યાયો) માં વ્યાપે એવો એક જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા હું છું–એમ ધર્મીજીવ
સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ વડે પોતાના આત્માને જાણે છે. પોતાના સામાન્ય અને વિશેષ
બંનેમાં તેને જ્ઞાન જ દેખાય છે.
જાણતો નથી તે સર્વજ્ઞદેવને કે ગુરુને કે શાસ્ત્રના તાત્પર્યને પણ જાણી શકતો
નથી. પોતાના જ્ઞાનમાં જ્યાં પોતાનો સર્વજ્ઞસ્વભાવ જાણ્યો ત્યાં પંચપરમેષ્ઠીની
કે નવતત્ત્વોની સાચી ઓળખાણ થઈ. આવા સ્વભાવને જાણનારી
શ્રુતજ્ઞાનપર્યાયમાં પણ અતીન્દ્રિય શાંતિ–