: ૧૪ : આત્મધર્મ : મહા : ૨૫૦૧
અતીન્દ્રિય આત્માથી વિરુદ્ધ ઈન્દ્રિયો, તેના વડે આત્મા ક્્યાંથી જણાય?
બહિરાત્મા પોતાના આત્મજ્ઞાનથી પરાંગ્મુખ વર્તતો થકો, ઈન્દ્રિયોદ્વારા શરીરાદિ બાહ્ય
પદાર્થોને જ જાણવામાં તત્પર છે. આત્માને તો તે દેખતો નથી, તેથી તે શરીરને જ
આત્મા તરીકે માની લે છે. તેને દેહાધ્યાસ થઈ ગયો છે, તેથી દેહથી પોતાનું જુદાપણું
તેને ભાસતું જ નથી. જ્ઞાનને બહારમાં જ જોડે છે,–પણ અંદરમાં વાળતો નથી. બહારમાં
ઈન્દ્રિયોના અવલંબને તો જડ દેખાય, કાંઈ આત્મા ન દેખાય; તેથી તે બહિરાત્માને
શરીરથી પૃથક્ આત્માનું અસ્તિત્વ ભાસતું જ નથી, તે તો શરીરને જ આત્મા માને છે.
અરે! કેવી ભ્રમણા! કે પોતાનું અસ્તિત્વ જ પોતે ભૂલી ગયો! ને જડમાં જ પોતાનું
અસ્તિત્વ માની બેઠો!–એને સમાધિ ક્્યાંથી થાય?
જીવસ્વરૂપનું જ્ઞાન તો અતીન્દ્રિય–અંતર્મુખ જ્ઞાનથી જ થાય છે. બહિર્મુખ–
ઈન્દ્રિયજ્ઞાનથી થતું નથી. અજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને જાણતો નથી, પણ ઈન્દ્રિયોને
જ જ્ઞાનનું સાધન માને છે, એટલે ઈન્દ્રિયદ્વારા જણાતા આ દેહાદિને જ પોતાનું સ્વરૂપ
માને છે. દેહાદિક તો જડ છે, તે કાંઈ આત્મા નથી, આત્માથી અત્યંત ભિન્ન છે. પણ
અજ્ઞાનીને ઈન્દ્રિયજ્ઞાનદ્વારા દેહથી જુદો આત્મા દેખાતો નથી, તે દેહાદિ બાહ્ય પદાર્થને જ
આત્મા માને છે,–માટે તે બહિરાત્મા છે. જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને જાણે તો તે અતીન્દ્રિય
જ્ઞાનવડે દેહાદિથી ભિન્ન ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માનું સ્વસંવેદન થાય, એટલે બહિરાત્મપણું
ટળીને અંતરાત્મપણું થાય.
ઈન્દ્રિયોથી પાર એવા અતીન્દ્રિય–આત્મસન્મુખી જ્ઞાનવડે જ આત્મા
સ્વસંવેદનમાં આવે છે, ને ત્યાં અતીન્દ્રિય શાંતિરૂપ સમાધિ પ્રાપ્ત થાય છે. બીજી કોઈ
રીતે આત્માને સમાધિ કે શાંતિ થાય નહીં.
ભલે અભણ હોય–લખતાં વાંચતાંય આવડતું ન હોય, પણ જ્ઞાનને અંતર્મુખ
કરીને ચૈતન્યવિષયને જો જાણે છે તો તેનું જ્ઞાન સાચું છે. તેનું જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ છે. જે
જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ થાય તે જ સાચી વિદ્યા છે; એ સિવાય લૌકિક વિદ્યા ગમે તેટલી
ભણે તો પણ આત્મવિદ્યામાં તો તે નપાસ જ છે, તેનું ભણતર કુવિદ્યા જ છે. અરે!
પોતાના ચૈતન્યતત્ત્વને ચૂકીને દેહાદિમાં જ આત્મબુદ્ધિથી તે અજ્ઞાની જીવ ક્ષણે ક્ષણે
ભયંકર ભાવમરણમાં મરી રહ્યો છે. એનાથી છૂટવાની ને આત્માનો આનંદ પામવાની
જેને પિપાસા જાગી હોય, તેને દેહાદિથી વિવિક્ત આત્માનું સ્વરૂપ બતાવીને સંતો કહે છે
કે–અપૂર્વ શાંતિ પામવા માટે આત્માને ઓળખો.