સાથે એકાંત સુખ જ હોય છે, તે જ્ઞાનની સાથે દુઃખ હોતું જ નથી. અને બીજું–જેને
આવા સર્વજ્ઞની ને જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત થઈ છે એવા સાધકને પોતાના સ્વસંવેદનમાં
આનંદ છે,–સુખ છે, તેથી પોતાના સ્વસંવેદનજ્ઞાનથી તે નક્કી કરે છે કે અહો! મારા
જ્ઞાન અને સુખનું ક્ષેત્ર મારા આત્મામાં જ છે, મારો આત્મા જ જ્ઞાન અને સુખનું ધામ
છે; મારા જ્ઞાન અને સુખ માટે બીજા કોઈ પદાર્થની અપેક્ષા મને નથી, મારું સ્વક્ષેત્ર જ
સ્વયં જ્ઞાન અને સુખસ્વભાવથી ભરેલું છે.
તારામાં જ છે, તારાથી બહાર ક્્યાંય સુખ–શાંતિ કે આનંદ નથી....નથી...ને નથી.
બહારમાં પર લક્ષે તને જે આકુળતા વેદાય છે તે આકુળતાનું (અશાંતિનું દુઃખનું) ક્ષેત્ર
પણ તારામાં જ છે, કાંઈ બહારથી તે આકુળતા નથી આવતી. તેમ અંર્તમુખ થઈને
એકાગ્ર થતાં અનાકુળ શાંતિનું–અતીન્દ્રિય આનંદનું જે વેદન થાય છે તે પણ આત્માના
સ્વક્ષેત્રપ્રમાણમાં જ થાય છે, બહારથી તે આનંદ નથી આવતો, તેમ જ તે આનંદનો
વિસ્તાર થઈને આત્માથી બહાર પણ નીકળી જતો નથી. આ રીતે આનંદના પ્રમાણમાં
આત્મા છે, ને આત્માના પ્રમાણમાં જ્ઞાન છે. કેવળી ભગવાનને પરિપૂર્ણ આનંદ ને
પરિપૂર્ણ જ્ઞાન છે તે પણ પોતામાં છે, તેનું ક્ષેત્ર બહાર નથી. પહેલાંં થોડું જ્ઞાન ને થોડું
સુખ હતું પછી કેવળજ્ઞાન થતાં ઘણું જ્ઞાન અને ઘણું સુખ થયું માટે તે આત્માથી જરાય
બહાર નીકળી ગયું–એમ નથી. સ્વક્ષેત્રમાં જ પરિપૂર્ણ જ્ઞાન અને સુખની તાકાત ભરી
છે. અહો! પૂર્ણજ્ઞાન ને પૂર્ણ આનંદનું ક્ષેત્ર અહીં મારા આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશમાં જ છે,
પ્રદેશે પ્રદેશે જ્ઞાન આનંદ ભર્યો છે, કોઈ પ્રદેશ જ્ઞાન–આનંદ વગરનો ખાલી નથી;
અત્યારે (સાધકદશામાં) મને મારા જ્ઞાન કે આનંદનું વેદન મારા આત્મામાં જ થાય છે,
તો આ જ્ઞાન ને આનંદ વધીને જ્યાં પૂર્ણ થયા ત્યાં (–સર્વજ્ઞદશામાં) પણ તે જ્ઞાન ને
આનંદ આત્મામાં જ વ્યાપીને રહેલા છે;–આમ સાધકને પોતાના આનંદના
સ્વસંવેદનપૂર્વક સર્વજ્ઞનો નિર્ણય છે. જે જીવ આત્માના જ્ઞાન–આનંદસ્વભાવનો આવો
નિર્ણય કરે તેને પોતામાં સ્વભાવના આશ્રયે અતીન્દ્રિય આનંદનું સ્વસંવેદન થયા વિના
રહે નહિ, ને તેને વિકારથી પણ ભેદ પડી જાય. સાધકદશામાં અલ્પ વિકાર હોય છે, તે
વિકારનું અને જ્ઞાન–આનંદનું એક જ ક્ષેત્ર હોવા