: ૩૨ : આત્મધર્મ : વૈશાખ : ૨૫૦૧
સ્વ–સન્મુખ થવાનું બતાવનારી વીતરાગની વાણીનો નિર્ણય કરનાર જ્ઞાની
વચન અને વિકલ્પની પ્રવૃત્તિનું અવલંબન છોડીને, જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને પોતાના
આત્માને સમસ્ત પરપદાર્થોથી ભિન્ન દેખે છે–જાણે છે–અનુભવે છે. આ પોતાના
પરમાત્મસ્વરૂપને દેખવા માટેનો યોગ છે.
એકવાર દ્રઢ નિર્ણયથી પોતાના વેદનમાં જ એમ ભાસવું જોઈએ કે અરે! બાહ્ય
વલણમાં ક્્યાંય કોઈપણ વિષયોમાં રંચમાત્ર સુખ મને વેદાતું નથી, બાહ્ય વલણમાં તો
એકલી આકુળતા છે, ને અંતર તરફના વલણમાં જ શાંતિ અને અનાકુળતા છે; માટે
મારા સ્વભાવમાં જ અંતર્મુખ થવા જેવું છે.–આવા નિર્ણયના જોરે અંતર્મુખ થતાં વિકલ્પ
તૂટીને અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ થાય છે.
જ્ઞાયકતત્ત્વમાંથી કાંઈ વાણીનો ધ્વનિ નથી ઊઠતો, તે વાણીનો ધ્વનિ તો
જડપરમાણુઓમાં ઊઠે છે. વાણી તરફનો વિકલ્પ ઊઠે તે પણ જ્ઞાયકતત્ત્વમાંથી નથી
ઊઠતો. જ્ઞાનપર લક્ષમાં અટકતાં વિકલ્પ ઊઠ્યો છે, તે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી. આવા
જ્ઞાનસ્વરૂપને નક્કી કરે તો અંદર અપૂર્વ શાંતિ ને સમાધિ થાય.
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા પોતે પોતાથી જ સ્વસંવેદ્ય છે; તે પોતાની જાગૃતિ વગર
બીજા કોઈથી સમજે એવો નથી. માટે જ્ઞાતાસ્વભાવથી બહાર વૃત્તિ જાય ને બીજા
પાસેથી સમજવાની કે બીજાને સમજાવવાની વૃત્તિ ધર્મીને ઊઠે તે પણ મોહની ચેષ્ટા
હોવાથી તેને ઉન્મત્ત ચેષ્ટા કહી છે; વાણીના કે ભેદના લક્ષે આત્માના નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપનું
ગ્રહણ થતું નથી, માટે ભેદનો વિકલ્પ ઊઠે તે પણ મોહની ચેષ્ટા છે, મારા જ્ઞાયકતત્ત્વમાં
તે વિકલ્પનો પ્રવેશ નથી.
અહો, આચાર્યદેવ કહે છે કે પરમ ઉપશાંત ચૈતન્યતત્ત્વના આનંદમાંથી બહાર
નીકળીને અસ્થિરતામાં જે વિકલ્પો ઊઠે છે તે પણ ઉન્મત્ત–ચેષ્ટા છે. અરે! વીતરાગી
સંતોએ જે ઉન્મત્ત ચેષ્ટા કીધી તેને મૂઢ જીવો ધર્મ માને છે, પણ તેમની તે માન્યતા
ઉન્મત્ત જેવી છે–મિથ્યા છે.
જુઓ તો ખરા આ વીતરાગમાર્ગ! એક શુભ વિકલ્પ પણ વીતરાગમાર્ગમાં
પાલવતો નથી. વસ્તુનું સ્વરૂપ વિકલ્પાતીત છે, તેના અનુભવરૂપ વીતરાગમાર્ગ છે;
અને તેમાં જ આનંદ તથા સમાધિ છે. તેથી હે જીવો!–