: ૬૪ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧
(૧૦. લોક–અનુપ્રેક્ષા)
આ અધિકારમાં ૧૬૯ ગાથાઓ છે. લોકસ્વભાવનું વર્ણન
કરીને અંતમાં કહેશે કે–આવા લોકસ્વભાવને જે ઉપશમભાવરૂપ
થઈને જાણે છે તે તેનો જ શિખામણિ થાય છે. લોકના બધા દ્રવ્યોનું
વર્ણન કરીને તેના સારભૂત સરસ વાત કરતાં. ગા. ૨૦૪ માં
મુનિરાજ કહે છે કે–સર્વે દ્રવ્યોમાં ઉત્તમ જીવદ્રવ્ય છે, તે ઉત્તમગુણોનું
ધામ છે, તે બધા તત્ત્વોમાં પરમ તત્ત્વ છે,–એમ હે ભવ્ય! તું
નિશ્ચયથી જાણ.
લોકનું ક્ષેત્રપ્રમાણ, લોકમાં રહેલા જીવો, તેની સંખ્યા–પ્રાણ
વગેરે, દેહ અને આત્માની ભિન્નતા, બહિરાત્મા, અંતરાત્મા તથા
પરમાત્મા, અનેકાન્તમય વસ્તુસ્વરૂપ, પ્રમાણ–નય વગેરેનું વર્ણન
કરીને તત્ત્વની ભાવના કરવાનું કહ્યું છે, અને આ લોકસ્વરૂપની
અનુપ્રેક્ષાનું ફળ લોકશિખામણિ એવા સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ કહ્યું છે.
૧૧૫. સર્વવ્યાપી અનંત આકાશ છે તેના બહુ–મધ્યભાગમાં લોક સ્થિત છે; તે
કોઈએ કરેલો નથી તેમ જ હરિ–હર (શંકર–વિષ્ણુ) વગેરે કોઈએ તેને
ધારી રાખેલો નથી.
૧૧૬. એકક્ષેત્રાવગાહરૂપે અન્યોન્ય પ્રવેશથી જીવાદિ છ દ્રવ્યોનું જે અસ્તિત્વ છે
તે લોક છે; દ્રવ્યોનું નિત્યત્વ હોવાથી લોકને પણ નિત્ય જાણો.
૧૧૭. દ્રવ્યો પરિણામ–સ્વભાવી છે, તેથી પ્રતિસમયે તેઓ પરિણમે છે; તેમના
પરિણામથી લોકના પણ પરિણામ જાણો.
૧૧૮–૧૧૯. ચૌદરાજુ ઊંચો એવો આ લોક, પૂર્વ–પશ્ચિમદિશામાં નીચે મૂળમાં
સાતરાજુ વિસ્તારવાળો છે, પછી (અનુક્રમે ઘટતાં) મધ્યભાગમાં
એકરાજુ છે; (પછી વધતાં) ઉપર બ્રહ્મસ્વર્ગના અંતભાગમાં પાંચરાજુ
છે; અને (પછી ઘટતાં) લોકાન્તે એક રાજુપ્રમાણ છે.
દક્ષિણ–ઉત્તરભાગમાં સર્વત્ર તેની પહોળાઈ સાતરાજુ છે. આ રીતે
આખા લોકનો વિસ્તાર સાતરાજુ ઘનપ્રમાણ છે. (૭ × ૭ × ૭ = ૩૪૩
રાજુ પ્રમાણ લોક છે. એકેક રાજુ અસંખ્ય યોજન વિસ્તારનો હોય છે.)