Page 297 of 394
PDF/HTML Page 321 of 418
single page version
mokShapAhuD][297
anyamatI chhadmastha hain, inhonne apanI buddhimen AyA vaise hI kalapanA karake kahA hai vah pramANasiddhi nahIn hai. inamen kaI vedAntI to ek brahmamAtra kahate hain, anya kuchh vastayabhUt nahIn hai mAyArUp avastu hai aisA mAnate hain. kaI naiyAyik, vaisheShik jIv ko sarvathA nitya sarvagat kahate hain, jIvake aur gnAnaguN ke sarvathA bhed mAnate hain aur anya kAryamAtra hai unako Ishvar karAt hai isaprakAr mAnate hain. kaI sAnkhyamatI puruShako udAsIn chaitanyarUp mAnakar sarvathA akartA mAnate hain gnAnako pradhAn kA dharma mAnate hain. kaI bauddhamatI sarva vastu kShaNik mAnate hain, sarvathA anitya mAnate hain, inamen bhI anek matabhed hain, kaI vignAnamAtra tattva mAnate hain, kaI sarvathA shUnya mAnate hain, koI anyaprakAr mAnate hain. mImAnsak karmakAnDamAtra hI tattva mAnate hain, jIvako aNumAtra mAnate hain to bhI kuchh paramArtha nitya vastu nahIn hai––ityAdi mAnate hain, panchabhUton se jIvakI utpatti mAnate hain. ityAdi buddhikalpit tattva mAnakar paraspar men vivAd karate hain, yah yukta hI hai– vastukA pUrNasvarUp dikhatA nahIn hai tab jaise andhe hastIlA vivAd karate hain vaise vivAd hI hotA hai, isaliye jinadev sarvagnane hI vastukA pUrNarUp dekhA hai vahI kahA hai. yah pramAN aur nayonke dvArA anekAntarUp siddha hotA hai. inakI charchA hetuvAd ke jainake nyAy–shastronse jAnI jAtI hai, isaliye yah upadesh hai––jinamatamen jIvAjIvakA svarUp satyArtha kahA hai usako jAnanA samyaggnAn hai, isaprakAr jAnakar jinadevakI AgnA mAnakar samyaggnAnako angIkAr karanA, isIse samyakchAritrakI prApti hotI hai, aise jAnanA.. 41.. Age samyakchAritrakA svarUp kahate hain–––
tan chArittan bhaNiyan aviyappa kammarahiehin.. 42..
tat chAritran bhaNitan avikalpan karmarahitai.. 42..
artha––yogI dhyAnI muni us pUrvokta jIvAjIvake bhedarUp satyArtha samyaggnAnako
Page 298 of 394
PDF/HTML Page 322 of 418
single page version
298] [aShTapAhuD jAnakar puNya tathA pAp in dononkA parihAr karatA hai, tyAg karatA hai vah chAritra hai, jo nirvikalpa hai arthAt pravRuttirUpakriyAke vikalponse rahit hai vah chAritra ghAtikarmase rahit aise sarvagnadevane kahA hai.
bhAvArtha–––chAritra nishchay–vyavahArake bhedase do bhedarUp hai, mahAvrat–samiti–gupti ke bhedase kahA hai vah vyavahAr hai. isamen pravRuttirUp kriyA shubhakarmarUp bandh karatI hai aur in kriyAon men jitane ansh nivRutti hai [arthAt usIsamay svAshrayarUp Anshik nishchay vItarAg bhAv hai] usakA phal bandh nahIn hai, usakA phal karma kI ekadesh nirjarA hai. sab karmonse rahit apane AtmasvarUpamen lIn honA vah nishchayachAritra hai, isakA phal karmakA nAsh hI hai, yah puNya– pApake parihArarUp nirvikalpa hai. pApakA to tyAg munike hai hI aur puNya kA tyAg isaprakAr hai––– shubhakriyA kA phal puNyakarmakA bandh hai usakI vAnchhA nahIn hai, bandhake nAsh kA upAy nirvikalpa nishchayachAritra kA pradhAn udyam hai. isaprakAr yahAn nirvikalpa arthAt puNya–pApase rahit aisA nishchayachArritra kahA hai. chaudahaven guNasthAnake antasamayamen pUrNa chAritra hotA hai, usase lagatA hI mokSha hotA hai aisA siddhAnt hai.. 42.. Age kahate hain ki isaprakAr ratnatrayasahit hokar tap sanyam samitiko pAlate hue shuddhAtmAkA dhyAn karane vAlA muni nirvANako prApta karatA hai–––
so pAvai paramapayan jhAyanto appayan suddhan.. 43..
sa prApnoti paramapadan dhyAyan AtmAnan shuddham.. 43..
artha––jo muni ratnatrayasanyukta hotA huA sanyamI banakar apanI shaktike anusAr tap
karatA hai vah shuddha AtmAkA dhyAn karatA huA paramapad nivArNako prApta karatA hai.
bhAvArtha––jo muni sanyamI pAnch mahAvrat, pAnch samiti, tIn gupti yah terah prakArakA
nishchayachAritra yukta hokar apanI shaktike anusAr upavAs,
Page 299 of 394
PDF/HTML Page 323 of 418
single page version
mokShapAhuD][299 kAyakleshAdi bAhya tap karatA hai vah muni antarang tap dhyAnake dvArA shuddha AtmAkA ekAgra chitta karake dhyAn karatA huA nirvANako prApta karatA hai.. 43.. [nondh–––jo chhaThaven guNasthAnake yogya svAshrayarUp nishchayaratnatray sahit hai usIke vyavahAr sanyam–vratAdik ko vyavahArachAritra mAnA hai.] Age kahate hain ki dhyAnI muni aisA banakar paramAtmAkA dhyAn karatA hai–––
dodosavippamukko paramappA jhAyae joI.. 44..
dvi doShavipramukta paramAtmAnan dhyAyate yogI.. 44..
artha––‘tribhi’ man vachan kAyase, ‘trIn’ varShA, shIt, uShNa tIn kAlayogon ko dhAraN
kar,‘trikarahit’ mAyA, mithyA, nidAn tIn shalyonse rahit hokar,‘trikeN parikarita’ darshan,
gnAn, chAritra se manDit hokar aur ‘dvidoShavipramukta’ do doSh arthAt rAg–dveSh inase rahit
hotA huA yogI dhyAnI muni hai, vah paramAtmA arthAt sarvakarma rahit shuddha paramAtmA unakA dhyAn
karatA hai.
bhAvArtha––man vachan kAy se tIn kAlayog dhAraNakar paramAtmAkA dhyAn kar isaprakAr
jAye tab dhyAn kI siddhi kaisI? koI prakAr kA chitta men shalya rahane se chitta ekAgra nahIn
hotA tab dhyAn kaise ho? isaliye shalya rahit kahA; shraddhAn, gnAn AcharaN yathArtha na ho tab
dhyAn kaise ho? isaliye darshan, gnAn, chAritra manDit kahA aur rAg–dveSh, iShTa–aniShTa baddhi
rahe tab dhyAn kaise ho? isaliye paramAtmA kA dhyAn kare vah aisA hokar kare, yah tAtparya
hai.. 44..
Age kahate hain ki jo isaprakAr hotA hai vah uttam sukhako pAtA hai–––
Page 300 of 394
PDF/HTML Page 324 of 418
single page version
300] [aShTapAhuD
NimmalasahAvajutto so pAvai uttaman sokkhan.. 45..
nirmalasvabhAvayukta sa prApnoti uttaman saukhyam.. 45..
artha––jo jIv mad, mAyA, krodh inase rahit ho aur lobhase visheSharUpase rahit ho
vah jIv nirmal vishuddha svabhAvayukta hokar uttam sukhako prApta karatA hai.
bhAvArtha––lokamen bhI aisA hai ki jo mad arthAt ati mAnI tathA mAyA kapaT aur
AkulatAyukta hokar nirantar dukhI rahatA hai. ata yahI rIti mokShamArga men bhI jAno–jo krodh,
mAn, mAyA, lobh chAr kaShAyonse rahit hotA hai tab nirmal bhAv hote hain aur tab hI
yathAkhyAtachAritra pAkar uttam sukhako prApta karatA hai.. 45..
Age kahate hain ki jo viShay–kaShAyon men Asakta hai, paramAtmAkI bhAvanA se rahit hai,
sakatA–––
so Na lahai siddhisuhan jiNamuddaparammuho jIvo.. 46..
sa na labhate siddhisukhan jinamudrAparAngmukha jIva.. 46..
artha––jo jIv viShay–kaShAyapanse yukta hai, raudrapariNAmI hai, hinsAdik viShay–
kaShAyadik pApon men harSha sahit pravRutti karatA hai aur jisakA chitta paramAtmAkI bhAvanA se rahit
hai, aisA jIv jinamudrA se parAngamukh hai vah aise siddhisukhako mokShake sukhako prApta nahIn kar
sakatA.
nirmaL svabhAve pariName, te saukhya uttamane lahe. 45.
paramAtmabhAvanahIn rUdra, kaShAyaviShaye yukta je,
Page 301 of 394
PDF/HTML Page 325 of 418
single page version
mokShapAhuD][301
bhAvArtha––jinamat men aisA upadesh hai ki jo hinsAdik pApon se virakta ho, viShay– kaShAyonse Asakta na ho aur paramAtmAkA svarUp jAnakar usakI bhAvanAsahit jIv hotA hai vah mokShako prApta kar sakatA hai, isaliye jinamat kI mudrA se jo parAngamukh hai usako mokSha kaise ho? vah to sansAr men hI bhramaN karatA hai. yahAn rudrakA visheShaN diyA hai usakA aisA bhI Ashay hai ki rudra gyArah hote hain, ye viShay–kaShAyon men Asakta ho kar jinamudrA se bhraShTa hote hain, inako mokSha nahIn hotA hai, inakI kathA purANon se jAnanA.. 46.. Age kahate hain ki jinamudrA se mokSha hotA hai kintu yah mudrA jin jIvon ko nahIn ruchatI hai ve sansAr men hI rahate hain–––
siviNe vi Na ruchchai puN jIvA achchhanti bhavagahaNe.. 47..
svapnepi na rochate puna jIvA tiShThanti bhavagahane.. 47..
artha––jin bhagavAn ke dvArA kahI gaI jin mudrA hai vahI siddhisukh hai muktasukh hI
hai, yah kAraN men kArya kA upachAr jAnanA; jinamudrA mokSha kA kAraN hai, mokShasukh usakA
kArya hai. aisI jinamudrA jinabhagavAn ne jaisI kahI hai vaisI hI hai. to aisI jinamudrA jis
jIv ko sAkShAt to dUr hI raho, svapna men bhI kadAchit bhI nahIn ruchati hai, usakA svapna
AtA hai to bhI avagnA AtI hai to vah jIv sansArarUp gahan van men rahatA hai, mokSha ke sukh
ko prApta nahIn kar sakatA.
bhAvArtha––jinadevabhAShit jinamudrA mokShakA kAraN hai vah mokSharUpI hI hai, kyonki
karate hain. jis jIv ko yah nahIn ruchatI hai vah mokSha ko prAApta nahIn kar sakatA, sansAr hI men
rahatA hai.. 47..
Age kahate hain ki jo paramAtmAkA dhyAn karatA hai vah yogI lobharahit hokar navIn
Page 302 of 394
PDF/HTML Page 326 of 418
single page version
302] [aShTapAhuD
NAdiyadi Navan kamman NiddiTThan jiNavarindehin.. 48..
nAdriyate navan karma nirdiShTan jinavarendrai.. 48..
artha––jo yogI dhyAnI paramAtmA kA dhyAn karatA huA rahatA hai vah mal dene vAle
lobh kaShAy se chhUTatA hai, usake lobh mal nahIn lagatA hai isI se navIn karma kA Asrav
usake nahIn hotA hai, yah jinavarendra tIrthankar sarvagnadev ne kahA hai.
bhAvArtha––muni bhI ho aur parajanmasambandhI prAptikA lobh hokar nidAn kare usake
sambandhI kuchh bhI lobh nahIn hotA, isaliye usake navIn karmakA Asrav nahIn hotA aisA
jinadevane kahA hai. yah lobh kaShAy aisA hI kI dasaven guNasthAn tak pahunch jAne par bhI
avyakta hokar AtmA ko mal lagAtA hai, isaliye isako kATanA hI yukta hai, athavA jab
tak mokShakI chAharUp lobh rahatA hai tab tak mokSha nahIn hotA hai, isaliye lobh kA atyant
niShedh hai.. 48..
Age kahate hai ki jo aisA nirlobhI banakar dRuDh samyaktva –gnAn – chAritravAn hokar
jhAyanto appANan paramapayan pAvae joI.. 49..
nUtan karam nahi Asrave–jinadevathI nirdiShTa chhe. 48.
pariNat sudraDh–samyaktvarUp, lahI sudraDh–chAritrane,
Page 303 of 394
PDF/HTML Page 327 of 418
single page version
mokShapAhuD][303
dhyAyannAtmAnan paramapadan prApnoti yogI.. 49..
artha––pUrvokta prakAr jisakI mati dRuDh samyaktvase bhAvit hai aisA yogI dhyAnI muni
dRuDhachAritravAn hokar AtmAkA dhyAn karatA huA paramapad arthAt paramAtmapad ko prApta karatA
hai.
bhAvArtha––samyagdarshan, gnAn, chAritrarUp dRuDh hokar pariShah Ane par bhI chalAyamAn na
49..
Age darshan, gnAn, chAritra se nirvAN hotA hai – aisA kahate Aye vah darshan, gnAn to
so rAgarosarahio jIvassa aNaNNa pariNAmo.. 50..
sa rAgaroSharahita jIvasya ananyapariNAma.. 50..
artha––svadharma arthAt AtmA kA dharma hai vah charaN arthAt chAritra hai. dharma hai vah Atma
samabhAv hai sab jIvon men samAn bhAv hai. jo apanA dharma hai vahI sab jIvon men hai athavA sab
jIvon ko apane samAn mAnanA hai aur jo Atma svabhAv se hI [svAshrayake dvArA] rAgadveSh
rahit hai, kisI se iShTa–aniShTa buddhi nahIn hai aisA chAritra hai, vah jaise jIvake darshan – gnAn
hain vaise hI ananya pariNAm hain, jIv kA hI svabhAv hai.
bhAvArtha––chAritra hai vah gnAn men rAg–dveSh rahit nirAkulatA rUp sthiratA bhAv hai, vah
Age jIv ke pariNAm kI svachchhatA ko dRuShTAnt pUrvak dikhAte hain–––
Page 304 of 394
PDF/HTML Page 328 of 418
single page version
304] [aShTapAhuD
tah rAgAdivijutto jIvo havadi hu aNaNNaviho.. 51..
artha––jaise sphaTikamaNi vishuddha hai, nirmal hai, ujjval hai vah paradravya jo pIt,
rakta, harit puShpAdikase yukta hone par anya sA dikhatA hai, pItAdivarNamayI dikhatA hai, vaise
hI jIv vishuddha hai, svachchha svabhAv hai parantu yah [anitya paryAy men apanI bhUl dvArA sva se
chyut hotA hai to] rAgadveShadik bhAvonse yukta hone par anya anya prakAr huA dikhatA hai yah
pragaT hai.
bhAvArtha––yahAn aisA jAnanA ki rAgAdi vikAr hain vah pudgal ke hain aur ye jIvake
hain, jab tak isakA bhedagnAn nahIn hotA hai tab tak jIv anya anya prakArarUp anubhav men AtA
hai. yahAn sphaTikamaNikA dRuShTAnt hai, usake anyadravya– puShpAdikakA DAnk lagatA hai tab anyasA
dikhatA hai, isaprakAr jIvake svachchhabhAv kI vichitratA jAnanA.. 51..
isaliye Age kahate hain ki jab tak munike [mAtra chAritra–doShamen] rAg–dveSh kA ansh
sammattamuvvahanto jhANar o hodi joI so.. 52..
tyam jIv chhe nIrAg paN anyAnyarUpe pariName. 51.
je dev–gurunA bhakta ne sahadharmImuni–anurakta chhe,
Page 305 of 394
PDF/HTML Page 329 of 418
single page version
mokShapAhuD][305
artha––jo yogI dhyAnI muni samyaktva ko dhAraN karatA hai kintu jab tak yathAkhyAt chAritra ko prApta nahIn hotA hai tab tak arahant–siddha devamen, aur shikShA–dIkShA denevAle guru men to bhakti yukta hotA hI hai, inakI bhakti vinay sahit hotI hai aur anya sanyamI muni apane samAn dharma sahit hain unamen bhI anurakta hain, anurAg sahit hotA hai vahI muni dhyAn men prativAn hotA hai aur jo muni hokar bhI dev–guru–sAdharmiyon men bhakti va anurAg sahit na ho usako dhyAn men ruchivAn nahIn kahate hain kyonki dhyAn hone vAle ke, dhyAnavAle se ruchi, prIti hotI hai, dhyAnavAle na ruchen tab gnAt hotA hai ki isako dhyAn bhI nahIn ruchatA hai, isaprakAr jAnanA chAhiye.. 52.. Age kahate hain ki jo dhyAn samyaggnAnI ke hotA hai vahI tap karake karma kA kShay karatA hai–––
tan NANI tihi gutto khavei antomuhutteNa.. 53..
tajgnAnI tribhi gupta kShapayati antarmuhUrttena.. 53..
artha––agnAnI tIvra tapake dvArA bahut bhavommen jitane karmonkA kShay karatA hai utane
karmonkA gnAnI muni tIn gupti sahit hokar antarmuhUrta men hI kShay kar detA hai.
bhAvArtha––jo gnAn kA sAmarthya hai vah taevra tapakA bhI sAmarthya nahIn hai, kyonki aisA
karmonkA kShay karatA hai vah AtmabhAvanA sahit gnAnI muni utane karmonkA antamuhUrta men kShay kar
detA hai, yah gnAn kA sAmarthya hai.. 53..
Age kahate hain ki jo iShTa vastuke sambandh se paradravya men rAgadveSh karatA hai vah us bhAvamen
Page 306 of 394
PDF/HTML Page 330 of 418
single page version
306] [aShTapAhuD
so teN du aNNANI NANI etto du vivarIo.. 54..
saten tu agnAnI gnAnI etasmAttu viparIta.. 54..
artha––shubh yog arthAt apane iShTa vastu ke sambandh se paradravya men subhAv arthAt
prItibhAv ko karatA hai vah pragaT rAg–dveSh hai, iShTamen rAg huA tab aniShTa vastumen dveShabhAv
hotA hI hai, isaprakAr jo rAg–dveSh karatA hai vah us kAraN se rAgI–dveShI–agnAnI hai aur
jo isase viparIt arthAt ulaTA hai paradravyamen rAg–dveSh nahIn karatA hai vah gnAnI hai.
bhAvArtha––gnAnI samyagdRuShTi munike paradravyamen rAgadveSh nahIn hai kyonki rAg usako kahate
hai, parantu samyaggnAnI paradravya men iShTa–aniShTakI kalpanA hI nahIn karatA hai tab rAg–dveSh kaise
ho? chAritra mohake udayavash hone se kuchh dharmarAg hotA hai usako bhI rAg jAnatA hai bhalA
nahIn samajhatA hai tab anyase kaise rAg ho? paradravya se rAg–dveSh karatA hai vah to agnAnI hai,
aise jAnanA.. 54..
Age kahate hain ki jaise paradravya men rAgabhAv hotA hai vaise mokShake nimitta bhI rAg ho to
so teN du aNNANI AdasahAvA du vivarIo.. 55..
sa ten tu agnAnI AtmasvabhAvAttu viparIta.. 55..
artha––jaise paradravyamen rAgako karmabandhakA kAraN pahile kahA vaise hI rAg–bhAv
to teh chhe agnAnI, ne viparIt tethI gnAnI chhe. 54.
Asaravahetu bhAv te shivahetu chhe tenA mate,
Page 307 of 394
PDF/HTML Page 331 of 418
single page version
mokShapAhuD][307 yadi mokSha ke nimitta bhI ho to AsravakA hI kAraN hai, karmakA bandh hI karatA hai, is kAraN se jo mokShako paradravyakI tarah iShTa mAnakar vaise hI rAgabhAv karatA hai to vah jIv muni bhI agnAnI hai kyonki vah AtmasvabhAvase viparIt hai, usane AtmasvabhAvako nahIn jAnA hai. bhAvArtha––mokSha to sab karmonse rahit apanA hI svabhAv hai; apane ko sab karmonse rahit honA hai isaliye yah bhI rAgabhAv gnAnIke nahIn hotA hai, yadi chAritra–mohakA udayarUp rAg ho to us rAgako bhI bandhakA kAraN jAnakar rogake samAn chhoDanA chAhe to vah gnAnI hai hI, aur is rAgabhAvako bhalA samajhakar prApta karatA hai to agnAnI hai. AtmA kA svabhAv sab rAgAdikon se rahit hai usako isane nahIn jAnA, isaprakAr rAgabhAvako mokShakA kAraN aur achchhA samajhakar karate hain usakA niShedh hai.. 55.. Age kahate hai ki jo karmamAtra se hI siddhi mAnatA hai usane AtmasvabhAvako nahIn jAnA hai vah agnAnI hai, jinamat se pratikUl hai–––
so teN du aNNANI jiNasAsaNadUsago bhaNido.. 56..
sa ten tu agnAnI jinashAsanadUShaka bhaNita.. 56..
artha––jisakI buddhi karma hI men utpanna hotI hai aisA puruSh svabhAvagnAn jo kevalagnAn
usako khanDarUp dUShaN karanevAlA hai, indriyagnAn khanDakhanDarUp hai, apane–apane viShayako jAnatA
hai, jo jIv itanA mAtrahI gnAnako mAnatA hai is kAraNase aisA mAnanevAlA agnAnI hai jinamat
ko dUShaN karatA hai. (apane men mahAdoSh utpanna karatA hai)
bhAvArtha––mImAnsak matavAlA karmavAdI hai, sarvagnako nahIn mAnatA hai, indriy–gnAnamAtrahI
AtmAkA svabhAv sabako jAnanevAlA kevalagnAnasvarUp kahA hai.
Page 308 of 394
PDF/HTML Page 332 of 418
single page version
308] [aShTapAhuD parantu vah karma ke nimitta se AchchhAdit hokar indriyonke dvArA kShayopashamake nimittase khanDarUp huA, khanD–khanD viShayonko jAnatA hai; [nij baladvArA] karmonkA nAsh hone par kevalagnAn pragaT hotA hai tab AtmA sarvagna hotA hai, isaprakAr mImAnsak matavAlA nahIn mAnatA hai ata vah agnAnI hai, jinamat se pratikUl hai, karmamAtramen hI usakI buddhi gat ho rahI hai, aise koI aur bhI mAnate hain vah aisA hI jAnanA.. 56.. Age kahate hain ki jo gnAn–chAritra rahit ho or tap–samyaktva rahit ho tathA anya bhI kriyA bhAvapUrvak na ho to isaprakAr keval ling–bheShamAtra hI se kyA sukh hai? arthAt kuchh bhI nahIn hai–––
aNNesu bhAvarahiyan lingaggahaNeN kin sokkhan.. 57..
anyeShu bhAvarahitan lingagrahaNen kin saukhyam.. 57..
samyaktva se rahit hai, anya bhI Avashyak Adi kriyAyen hain parantu unamen bhI shuddhabhAv nahIn hai,
isaprakAr ling–bheSh grahaN karane men kyA sukh hai?
bhAvArtha––koI muni bheSh mAtra se to muni huA aur shAstra bhI paDhatA hai; usako kahate
tathA bAhya chAritra nirdoSh nahIn kiyA, tapakA klesh bahut kiyA, samyaktva bhAvanA nahIn huI aur
Avashyak Adi bAhya kriyA kI, parantu bhAv shuddha nahIn lagAye to aise bAhya bheShamAtra se to
klesh hI huA, kuchh shAntabhAvarUp sukh to huA nahIn aur yah bheSh paralok ke sukhamen bhI
kAraN nahIn haA; isaliye samyaktvapUrvak bheSh (–jin–ling) dhAraN karanA shreShTha hai.. 57..
Age sAnkhyamatI Adike AshayakA niShedh karate hain–––
Page 309 of 394
PDF/HTML Page 333 of 418
single page version
mokShapAhuD][309
so puN NANI bhaNio jo maNNai cheyaNe chedA.. 58..
sa puna gnAnI bhaNita ya manyate chetane chetanam.. 58..
artha––jo achetan men chetanako mAnatA hai vah agnAnI hai aur jo chetan men hI chetanako
mAnatA hai use gnAnI kahA hai.
bhAvArtha––sAnkhyamatI aise kahatA hai ki puruSh to udAsIn chetanAsvarUp nitya hai aur gnAn hai vah pradhAnakA dharma hai, inake matamen puruShako udAsIn chetanAsvarUp mAnA hai ata gnAn binA to vah jaD hI huA, gnAn binA chetan kaise? gnAnI ko pradhAnakA dharma mAnA hai aur pradhAnako jaD mAnA tab achetanamen chetanA mAnI tab agnAnI hI huA.
naiyAyik, vaisheShik matavAle guN–guNIke sarvathA bhed mAnate hain, tab unhonne chetanA guNako jIvase bhinna mAnA tab jIv to achetan hI rahA. isaprakAr achetanamen chetanApanA mAnA. bhUtavAdI chArvAk – bhUt pRithvI Adikase chetanAkI utpatti mAnatA hai, bhUt to jaD hai usamen chetanA kaise upaje? ityAdik anya bhI kaI mAnate hain ve sab agnAnI hain isaliye chetanA mAne vah gnAnI hai, yah jinamat hai.. 58.. Age kahate hain ki tap rahit gnAn aur gnAn rahit tap ye donon hI akArya hain donon ke sanyukta hone par hI nirvAN hai–––
tamhA NANataveNan sanjutto lahai NivvANan.. 59..
tasmAt gnAnatapasA sanyukta labhate nirvANam.. 59..
je chetane chetak taNI shraddhA dhare, te gnAnI chhe. 58.
tapathI rahit je gnAn, gnAnavihIn tap akRutArtha chhe,
Page 310 of 394
PDF/HTML Page 334 of 418
single page version
310] [aShTapAhuD
artha––jo gnAn tap rahit hai aur jo tap hai vah bhI gnAnarahit hai to donon hI akArya hain, isaliye gnAn – tap sanyukta hone par hI nirvANako prApta karatA hai. bhAvArtha––anyamatI sAnkhyAdik gnAnacharchA to bahut karate hain aur kahate hain ki––gnAnase hI mukti hai aur tap nahIn karate hain, viShay–kaShAyon ko pradhAnakA dharma mAnakar svachchhanda pravartate hain. kaI gnAnako niShphal mAnakar usako yathArtha jAnate nahIn hain aur tap–kleshAdik se hI siddhi mAnakar usake karane men tatpar rahate hain. AchArya kahate hain ki ye donon hI agnAnI hain, jo gnAnasahit tap karate hain ve gnAnI hain ve hI mokShako prApta karate hain, yah anekAntasvarUp jinamatakA upadesh hai.. 59.. Age isI arthako udAharaN se dRuDh karate hain––––
NAUN dhuvan kujjA tavacharaNan NANajutto vi.. 60..
gnAtvAdhruvan kuryAt tapashcharaNan gnAnayukta api.. 60..
artha––AchArya kahate hain–––ki dekho –––, jisako niyam se mokSha honA hai–– aur
jo chAr gnAn– mati, shrut, avadhi aur manaparyay inase yukta hai aisA tIrthankar bhI tapashcharaN
karatA hai, isaprakAr nishchayase jAnakar gnAnayukta hone par bhI tap karanA yogya hai. [tap–
munitva, samyagdarshan–gnAn–chAritra kI ekatA ko tap kahA hai.]
bhAvArtha––tIrthankar mati–shrut–avadhi in tani gnAn sahit to janma lete hain aur dIkShA
hain, isaliye aisA jAnakar gnAn hote hue bhI tap karane men tatpar honA, gnAnamAtra hI se mukti
nahIn mAnanA.. 60..
Age jo bAhyaling sahit hain aur abhyantaraling rahit hai vah svarUpAcharaN chAritra se
Page 311 of 394
PDF/HTML Page 335 of 418
single page version
mokShapAhuD][311
so sagacharitta bhaTTho mokkhapahavipAsago sAhu.. 61..
sa svakachAritrabhraShTa mokShapathavinAshaka sAdhu.. 61..
artha––jo jIv bAhya ling – bheSh sahit hai aur abhyantar ling jo paradravyon se sarva
rAgAdik mamatvabhAv rahit aise AtmAnubhav se rahit hai to vah sva–chAritra arthAt apane
AtmasvarUp ke AcharaN – chAritra se bhraShTa hai, parikarma arthAt bAhya men nagnatA, brahmacharyAdi
sharIr sanskAr se parivartanavAn dravyalingI hone par bhI vah sva–chAritra se bhraShTa hone se
mokShamArgakA vinAsh karane vAlA hai. [ata muni – sAdhuko shuddhabhAvako jAnakar nij shuddha buddha
ekasvabhAvI Atmatattva men nitya bhAvanA (–ekAgratA) karanI chAhiye.] (shrutasAgarI TIkA se)
bhAvArtha––yah sankShep se kahA jAno ki jo bAhyaling sanyukta hai aur abhyantar arthAt
61..
Age kahate hain ki – jo sukh se bhAvit gnAn hai vah dukh Ane par naShTa hotA hai,
tamhAn jahAbalan joI appA dukkhehi bhAvae.. 62..
tasmAt yathA balan yogI AtmAnan dukhai bhAvayet.. 62..
artha––sukh se bhAyA huA gnAn hai vah upasarga–pariShahAdi ke dvArA dukh utpanna hote
hI naShTa ho jAtA hai, isaliye yah upadesh hai ki jo yogI dhyAnI muni hai vah
te svakacharitathI bhraShTa, shivamAragavinAshak shramaN chhe. 61.
sukhasang bhAvit gnAn to dukhakALamAn lay thAy chhe,
Page 312 of 394
PDF/HTML Page 336 of 418
single page version
312] [aShTapAhuD tapashcharaNAdi ke kaShTa [dukh] sahit AtmAko bhAve. [arthAt bAhya men jarA bhI anukUl – prAtikUl na mAnakar nij AtmA men hI ekAgrAtArUpI bhAvanA kare jisase Atmashakti aur AtmikaAnand kA prachur samvedan baDhatA hI hai] bhAvArtha––tapashcharaNakA kaShTa angIkAr karake gnAnako bhAve to parIShah Ane par gnAnabhAvanA se chige nahIn isaliye shakti ke anusAr dukh sahit gnAn ko bhAnA, sukh hI men bhAve to dukh Ane par vyAkul ho jAve tab gnAnabhAvanA na rahe, isaliye yah upadesh hai.. 62.. Age kahate hain ki AhAr, Asan, nidrA inako jItakar AtmA kA dhyAn karanA–––
jhAyavyo NiyaaNNA NAUNan gurupasAeNa.. 63..
dhyAtavya nijAtmA gnAtvA guruprasAdena.. 63..
artha––AhAr, Asan, nidrA inako jItakar aur jinavar ke mat se tathA guruke
prasAd se jAnakar nij AtmAkA dhyAn karanA.
bhAvArtha––AhAr, Asan, nidrAko jItakar AtmAkA dhyAn karanA to anya matavAle
kahA hai us vidhAn ko guruke prasAdase jAnakar dhyAn karanA saphal hai. jaise jain siddhAnt men
AtmA kA svarUp tathA dhyAnakA svarUp aur AhAr, Asan, nidrA inake jItanekA vidhAn
kahA hai vaise jAnakar inamen pravartan karanA.. 63..
so jhAyavvo Nichchan NAUNan gurupasAeNa.. 64..
dhyAtavya chhe nij AtamA, jANI shrI guruparasAdathI. 63.
chhe AtamA sanyukta darshan–gnAnathI, chAritrathI;
Page 313 of 394
PDF/HTML Page 337 of 418
single page version
mokShapAhuD][313
sa dhyAtavya nityan gnAtvA guruprasAdena.. 64..
artha––AtmA chAritravAn hai aur darshan – gnAnasahit hai, aisA AtmA guruke prasAd se
jAnakar nitya dhyAn karanA.
bhAvArtha––AtmA kA rUp darshan– gnAn –chAritramayI hai, isakA rUp jain guruonke
unake yathArtha siddhi nahIn hai, isaliye jainamatake anusAr dhyAn karanA aisA upadesh hai.. 64..
Age kahate hain ki AtmAkA jAnanA, bhAnA aur viShayon se virakta honA ye uttarottar
bhAviy sahAvapuriso visayesu virachchae dukkhan.. 65..
bhAvit svabhAvapuruSha viShayeShu virajyati dukham.. 65..
artha––pratham to AtmA ko jAnate hain vah dukhase jAnA jAtA hai, phir AtmAko
jAnakar bhI bhAvanA karanA, phir–phir isIkA anubhav karanA dukhase [–ugra puruShArthase] hotA
hai, kadAchit bhAvanA bhI kisI prakAr ho jAve to bhAyI hai jinabhAvanA jisane aisA puruSh
viShayonse virakta baDe dukh se [––apUrva puruShArtha se] hotA hai.
bhAvArtha––AtmAkA jAnanA, bhAnA, viShayonse virakta honA uttarottar yah yog milanA
Age kahate hain ki jab tak viShayommen yah manuShya pravartatA hai tab tak AtmagnAn nahIn
Page 314 of 394
PDF/HTML Page 338 of 418
single page version
314] [aShTapAhuD
visae virattachitto joI jANei appANan.. 66..
viShaye viraktachitta yogI jAnAti AtmAnam.. 66..
artha––jab tak yah manuShya indriyonke viShayommen pravartatA hai tab tak AtmA ko nahIn
jAnatA hai, isaliye yogI dhyAnI muni hai vah viShayon se virakta chitta hotA huA AtmA ko
jAnatA hai.
bhAvArtha––jIvake svabhAv ke upayogakI aisI svachchhatA hai ki jo jis gney padArtha se
chitta rahatA hai, tabatak un rUp rahatA hai, AtmA kA anubhav nahIn hotA hai, isaliye yogI
muni isaprakAr vichAr kar viShayon se virakta ho AtmA men upayog lagAve tab AtmA ko jAne,
anubhav kare, isaliye viShayonse virakta honA yah upadesh hai.. 66..
Age is hI artha ko dRuDh karate hain ki AtmAko jAnakar bhI bhAvanA binA sansAr men hI
hinDanti chAurangan visaesu vimohiyA mUDhA.. 67..
hiNDante chAturangan viShayeShu vimohitA mUDhA.. 67..
artha––kaI manuShya AtmA ko jAnakar bhI apane svabhAvakI bhAvanA se atyant bhraShTa hue
viShayommen mohit hokar agnAnI mUrkha chAr gatirUp sansAramen bhramaN karate hain.
bhAvArtha––pahile kahA thA ki AtmA ko jAnanA, bhAnA, viShayonse virakta honA
viShaye viraktamanaska yogI jANatA nij Atmane. 66.
nar koI, Atam jANI, Atam bhAvanA prachyutapaNe
Page 315 of 394
PDF/HTML Page 339 of 418
single page version
mokShapAhuD][315 ye uttarottar durlabh pAye jAte hain, viShayommen lagA huA pratham to AtmAko jAnatA nahIn hai aise kahA, ab yahAn isaprakAr kahA ki AtmAko jAnakar bhI viShayonke vashIbhUt huA bhAvanA nahIn kare to sansAr hI men bhramaN karatA hai, isaliye AtmAko jAnakar viShayon se virakta honA yah upadesh hai.. 67..
Age kahate hain ki jo viShayoen virakta hokar AtmA ko jAnakar bhAte hain ve sansAr ko chhoDate hain–––
chhanDanti chAurangan tavaguNajuttA Na sandeho.. 68..
tyajanti chAturangan tapoguNayuktA na sandeha.. 68..
artha––phir jo puruSh muni viShayonse virakta ho AtmAko jAnakar bhAte hain, bArambAr
bhAvanA dvArA anubhav karate hain ve tap arthAt bArah prakAr tap aur mUlaguN uttaraguNonse yukta
hokar sansArako chhoDate hain, mokSha pAte hain.
bhAvArtha––viShayon se virakta ho AtmA ko jAnakar bhAvanA karanA, isase sansAr se
Age kahate hain ki yadi paradravya men leshamAtra bhI rAg ho to vah puruSh agnAnI hai, apanA
so mUDho aNNANI AdasahAvassa vivarIo.. 69..
sa mUDha agnAnI AtmasvabhAvAt viparIta.. 69..
nishank te tapaguNasahit chhoDe chaturgati bhramaNane. 68.
paradravyamAn aNumAtra paN rati hoy jene mohathI,
Page 316 of 394
PDF/HTML Page 340 of 418
single page version
316] [aShTapAhuD
artha––jis puruSh ke paradravya men paramANu pramAN bhI leshamAtra mohase rati arthAt rAg– prIti ho to vah puruSh mUDh hai, agnAnI hai, AtmasvabhAvase viparIt hai. bhAvArtha––bhedavignAn hone ke bAd jIv–ajIvako bhinna jAne tab paradravya ko apanA na jAne tab usase [kartavyabuddhi svAmitva kI bhAvanAse] rAg bhI nahIn hotA hai, yadi [aisA] ho to jAno ki isane sva–parakA bhed nahIn jAnA hai, agnAnI hai, AtmasvabhAvase pratikUl hai; aur gnAnI hone ke bAd chAritra moh kA uday rahatA hai tab tak kuchh rAg rahatA hai usako karmajanya aparAdh mAnatA hai, us rAg se rAg nahIn hai isaliye virakta hI hai, ata gnAnI paradravyamen rAgI nahIn kahalAtA hai, isaprakAr jAnanA.. 69.. Age is artha ko sankShep men kahate hain––––
hodi dhuvan NivvANan visaesu viratta chittANan.. 70..
bhavati dhruvan nirvANan viShayeShu virakta chittAnAm.. 70..
artha–––pUrvokta prakAr jinakA chitta viShayonse virakta hai, jo AtmAkA dhyAn karate
rahate hain, jinake bAhya–abhyanntar darshan kI shuddhatA hai or jinake dRuDh chAritra hai, unako
nishchay se nirvAN hotA hai.
bhAvArtha–––pahile kahA thA ki jo viShayonse virakta ho AtmAkA svarUp jAnakar
indriyonke viShayonse virakta hokar bAhya–abhyantar darshanakI shuddhatA se dRuDh chAritra pAlate hain
unako niyam se nirvAN kI prApti hotI hai, indriyonke viShayommen Asakti sab anarthonkA mUl
hai, isaliye inase virakta hone par upayog AtmA men lage tab kAryasiddhi hotI hai.. 70..
Age kahate hain ki jo paradravyamen rAg hai vah sansArakA kAraN hai, isaliye yogIshvar