Page 157 of 394
PDF/HTML Page 181 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][157 pañchendriy pashu – pakṣhī – jalachar ādimen paraspar ghāt tathā manuṣhyādi dvārā vedanā, bhūkh, tr̥uṣhā, rokanā, badh–bandhan ityādi dvārā duḥkh pāye. isaprakār tiryañchagati men asaṅkhyāt anantakālaparyant duḥkh pāye .. 10.. āge manuṣhyagati ke duḥkhoṅko kahate hainḥ–––
dukkhāin maṇuyajamme patto si aṇantayan kālan.. 11..
duḥkhāni manujajanmani prāpto‘si anantakan kālan.. 11..
arthaḥ––he jīv! tune manuṣhyagati men anantakāl tak āgantuk arthāt akasmāt
vajrapātādikakā ā–giranā, mānasik arthāt man men hī hone vāle viṣhayon kī vāñchhā honā aur
tadanusār na milanā, sahaj arthāt mātā, pitādi dvārā sahajase hī utpanna huā tathā rāg–
dveṣhādik se vastuke iṣhṭa–aniṣhṭa mānane ke duḥkhakā honā, shārīrik arthāt vyādhi, rogādik
tathā parakr̥ut chhedan, bhedan ādise hue duḥkh ye chār prakār ke aur chār se inako ādi lekar
anek prakār ke duḥkh pāye .. 11..
āge devagati ke duḥkhon ko kahate hainḥ–––
sampatto si mahājas duḥkhan suhabhāvaṇārahio.. 12..
samprāpto‘si mahāyash! duḥkhan shubhabhāvanārahitaḥ.. 12..
upādānakā–yogyatākā gnān karāneke liye yah upacharit vyavahār se kathan hai.]
duḥkho lahyān niḥsīm kāḷ manuṣhya karo janmamā̃n. 11.
sur–apsarānā virahakāḷe he mahāyash! svargamān,
Page 158 of 394
PDF/HTML Page 182 of 418
single page version
158] [aṣhṭapāhuḍ
arthaḥ––he mahāshay! tune suranilayeṣhu arthāt devalok men surapsarā arthāt pyāre dev tathā pyārī apsarā ke viyogakāl men usake viyog sambandhī duḥkh tathā indrādik baḍẹ r̥uddhidhāriyoṅko dekh kar apane ko hīn mānane ke mānasik tīvra duḥkhoṅko shubhabhāvanā se rahit hokar pāye haĩn. bhāvārthaḥ––yahān̐ ‘mahāshay’ isaprakār sambodhan kiyā. usakā āshay yah hai ki jo muni nirganrathaliṅg dhāraṇ kare aur dravyaliṅgī munikī samasta kriyā kare, parantu ātmā ke svarūp shuddhopayog ke sanmukh na ho usako pradhānatayā upadesh hai ki muni huā vah to baṛā kārya kiyā, terā yash lokamen prasiddha huā, parantu bhalī bhāvanā arthāt shuddhātmatattvakā abhyās usake binā tapashcharaṇādi karake svargamen dev bhī huā to vahān̐ bhī viṣhayoṅkā lobhī hokar mānasik duḥkhase hī taptāyamān huā.. 12.. āge shubhabhāvanā se rahit ashubh bhāvanā kā nirūpaṇ karate hainḥ––
bhāūṇ davvaliṅgī pahīṇadevo dive jāo.. 13..
bhāvayitvā dravyaliṅgī prahīṇadevaḥ divi jātaḥ.. 13..
arthaḥ––he jīv! tū dravyaliṅgī muni hokar kāndarpī ādi pān̐ch ashubh bhāvanā bhākar
prahīṇadev arthāt nīch dev hokar svarga men utpanna huā.
bhāvārthaḥ––kāndarpī, kilviṣhikī, sammohī, dānavī aur abhiyogikī–––ye pān̐ch ashubh
kilviṣh ādi nīch dev hokar mānasik duḥkh ko prāpta hotā hai.. 13..
āge dravyaliṅgī pārshvastha ādi hote hain unako kahate hainḥ––
tun svargaloke hīn dev thayo, daravaliṅgīpaṇe,
Page 159 of 394
PDF/HTML Page 183 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][159
bhāuṇ duhan patto ku bhāvaṇā bhāv bīehĩn.. 14..
bhāvayitvā duḥkhan prāptaḥ kubhāvanā bhāv bījaiḥ.. 14..
arthaḥ––he jīv! tū pārshvastha bhāvanā se anādikālase lekar anantabār bhākar duḥkhako
prāpta huā. kisase duḥkh pāyā? kubhāvanā arthāt khoṭī bhāvanā, usakā bhāv ve hī hue duḥkhake
bīj, unase duḥkh pāyā.
bhāvārthaḥ––jo muni kahalāve aur vāstikā bān̐dhakar ājīvikā kare use ‘pārshvastha’
veṣhadhārī ko ‘kushīl’ kahate haĩn. jo vaidyak jyotiṣhavidyā mantrakī ājivikā kare, rājādikakā
sevak hove isaprakār ke veṣhadhārīko ‘sansakta’ kahate haĩn. jo jinasūtra se pratikūl, chāritra se
bhraṣhṭa ālasī, isaprakār veṣhadhārī ko ‘avasanna’ kahate haĩn. gurukā āshray chhoṛakar ekākī
svachchhanda pravarte, jin āgnākā lop kare, aise veṣhadhārīko ‘mr̥ugachārī’ kahate haĩn. isakī bhāvanā
bhāve vah duḥkh hī ko prāpta hotā hai.. 14..
aise dev hokar mānasik duḥkh pāye isaprakār kahate hainḥ––
hoūṇ hīṇadevo patto bahu māṇasan dukkhan.. 15..
bhūtvā hīnadevaḥ prāptaḥ bahu mānasan duḥkham.. 15..
arthaḥ––he jīv! tū hīn dev hokar anya mahaddhik devoṅke guṇ, vibhūti aur r̥uddhi kā
anek prakārakā mahātmya dekhakar bahut mānasik duḥkhoṅko prāpta huā.
te bhāvīne durbhāvanādnak bījathī duḥkho lahyā̃n. 14.
re! hīn dev thaī tun pāmyo tīvra mānas duḥkhane,
Page 160 of 394
PDF/HTML Page 184 of 418
single page version
160] [aṣhṭapāhuḍ
bhāvārthaḥ––svargamen hīn dev hokar baṛe r̥uddhidhārī devake aṇimādi guṇakī vibhūti dekhe tathā devāṅganā ādi kā bahut parivār dekhe aur āgnā, aishvarya ādikā mahātmya dekhe tab manamen isaprakār vichāre ki main puṇyarahit hūn̐, ye baṛe puṇyavān hain, inake aisī vibhūti mahātmya r̥uddhi hai, isaprakār vichār karanese mānasik duḥkh hotā hai.. 15.. āge kahate hain ki ashubh bhāvanāse nīch dev hokar aise duḥkh pāte hain, aisā kah kar is kathanakā saṅkoch karate hainḥ–––
hoūṇ kudevattan patto si aṇeyavārāo.. 16..
bhūtvā kudevatvan prāptaḥ asi anekavārān.. 16..
arthaḥ––he jīv! tū chār prakār kī vikathā men āsakta hokar, mad se matta aur jisake
ashubh bhāvanā kā hī prakaṭ prayojan hai isaprakār anekabār kudevapane ko prāpta huā.
bhāvārthaḥ––strīkathā, bhojanakathā, deshakathā aur rājakathā in chār vikāthāommen
bhāvanā hī kā prayojan dhāraṇ kar anekabār nīch devapaneko prāpta huā, vahān̐ mānasik duḥkh
pāyā.
yahān̐ yah visheṣh jānane yogya hai ki vikathādikase nīch dev bhī nahīn hotā hai, parantu
vikathādikamen rakta ho tab nīch dev hotā hai, isaprakār jānanā chāhiye.. 16..
āge kahate hain ki aisī kudevayoni pākar vahān̐ se chay jo manuṣhya tiryañch hove, vahān̐ garbhamen
Page 161 of 394
PDF/HTML Page 185 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][161
vasio si chiran kālan aṇeyajaṇaṇīy muṇivayara.. 17..
uṣhito‘si chiran kālan anekajananīnān munipravar!.. 17..
arthaḥ––he munipravar! tū kudevayoni se chayakar anek mātāon kī garbha kī vastīmen
bahukāl rahā. kaise hai vah vastī? ashuchi arthāt apavitra hai, vībhatsa (ghinavānī) hai aur
bhāvārthaḥ––yahān̐ ‘munipravar’ aisā sambodhan hai so pradhānarūp se muniyoṅko upadesh hai. jo
kahate hain ki bāhya dravyaliṅg to bahutabār dhāraṇakar chār gatiyommen hī bhramaṇ kiyā, dev bhī huā
to vahān̐ se chayakar isaprakārake malin garbhavāsamen āyā, vahān̐ bhī bahutabār rahā.. 17..
āge phir kahate hain ki isaprakārake garbhavās se nikalakar janma lekar mātāon kā dūdh
aṇṇāṇṇāṇ mahājas sāyarasalilādu ahiyayaran.. 18..
anyāsāmanyāsān mahāyash! sāgarasalilāt adhikataram.. 18..
arthaḥ–– he mahāshay! us pūrvokta garbhavās men anya–anya janmamen anya–anya mātā ke
stan dūdh tūne samūdrake jalase bhī atishayakar adhik piyā hai.
nikr̥uṣhṭamaḷabharapūr, ashūchi, bībhatsa garbhāshay viṣhe. 17.
janmo anant viṣhe are! jananī anerī anerīnun
Page 162 of 394
PDF/HTML Page 186 of 418
single page version
162] [aṣhṭapāhuḍ
bhāvārthaḥ–– janma–janmamen anya–anya mātā ke stanakā dūdh itanā piyā ki usako ekatra karen to samudra ke jalase bhī atishayakar adhik ho jāve. yahān̐ atishayakā artha anantaguṇā jānanā, kyoṅki anantakāl kā ekatra kiyā huā dūdh anantaguṇā ho jātā hai.. 18.. āge phir kahate hain ki janma lekar maraṇ kiyā tab mātāke rone ke ashrupātakā jal bhī itanā huāḥ––
ruṇṇāṇ ṇayaṇaṇīran sāyarasalilādu ahiyayaran.. 19..
ruditānān nayananīran sāgarasalilāt adhikataram.. 19..
arthaḥ–– he mune! tūne mātāke garbhamen rahakar janma lekar maraṇ kiyā, vah tere maraṇase
anya–anya janmamen anya–anya mātāke rudanake nayanoṅkā nīr ekatra karen tab samudrake jalase bhī
atishayakar adhikaguṇā ho jāve arthāt anantaguṇā ho jāve.
āge phir kahate hain ki jitane sansār men janma liye, unamen kesh, nakh, nāl kaṭe,
puñjai jai ko vi jae hayadi ya girisamadhiyā
rāsī.. 20..
puñjayati yadi ko‘pi devaḥ bhavati cha girisamādhikaḥ rāshiḥ.. 20..
arthaḥ––he mune! is ananta sansārasāgaramen tūne janma liye unamen kesh, nakh, nāl aur
asthi kaṭe, ṭūṭe unakā yadi dev puñj kare to merū parvatase bhī adhik rāshi ho jāye,
anantaguṇā ho jāve.. 20..
nayano thakī jaḷ je vahyān te udadhijaḷathī ati ghaṇā̃n. 19.
niḥsīm bhavamān tyakta tuj nakh–nāḷ–asthi–keshane
Page 163 of 394
PDF/HTML Page 187 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][163
uṣhito‘si chiran kālan tribhuvanamadhye anātmavashaḥ.. 21..
arthaḥ––he jīv! tū jalamen, thal arthāt bhūmimen, shikhi arthāt agnimen, pavan men, ambar
arthāt ākāsh men, giri arthāt parvatamen, sarit arthāt nadīmen, darī parvatakī guphā men, taru
arthāt vr̥ukṣhommen, vanommen aur adhik kyā kahen sab hī sthānommen, tīn lokamen anātmavash arthāt
parādhīn hokar bahut kāl tak rahā arthāt nivās kiyā.
bhāvārthaḥ–– nij shuddhātmākī bhāvanā binā karma ke ādhīn hokar tīn lokamen sarva duḥkh
āge kahate hain ki he jīv! tūne is lokamen sarva pudgal bhakṣhaṇ kiye to bhī tr̥upta nahīn
patto si to ṇa titin 1puṇaruttan tāin bhujanto.. 22..
prāpto‘si tanna tr̥uptin punaruktān tān bhuñjānaḥ.. 22..
pāṭhāntar ‘vaṇāin’, ‘vaṇāī’.
vaṇ ātmavashatā chir vasyo sarvatra tun traṇ bhuvanamā̃n. 21.
bhakṣhaṇ karyān ten lokavartī pudgalone sarvane,
Page 164 of 394
PDF/HTML Page 188 of 418
single page version
164] [aṣhṭapāhuḍ
arthaḥ––he jīv! tūne is lokake uday men vartate jo pudgal skandha, un sabako grase arthāt grahaṇ kiye aur unahī ko punarukta arthāt bārabār bhogatā huā bhī tr̥upti ko prāpta na huā. phir kahate hainḥ––
to vi ṇa taṇhāchheo jāo chinteh bhavamahaṇan.. 23..
tadapi na tr̥uṣhṇāchhedaḥ jātaḥ chintay bhavamathanam.. 23..
arthaḥ––he jīv! tūne is lok men tr̥uṣhṇāse pīṛit hokar tīn lokakā samasta jal
piyā, to bhī tr̥uṣhākā vyuchchhed na huā arthāt pyās na bujhī, isaliye tū is sansārakā mathan
arthāt tere sansārakā nāsh ho, isaprakār nishchay ratnatrayakā chintan kara.
bhāvārthaḥ––sansāramen kisī bhī tarah tr̥upti nahīn hai, jaise apane sansārak abhāv ho vaise
upadesh hai.. 23..
āge phir kahate hainḥ––
tāṇan ṇatthi pamāṇan aṇant bhavasāyare dhīra.. 24..
teṣhān nāsti pramāṇan anantabhavasāgare dhīr!.. 24..
arthaḥ–– he munivar! he dhīr! tūne is ananta bhavasāgaramen kalevar arthāt sharīr
topaṇ tr̥uṣhā chhedāī nā; chintav are! bhavachhedane. 23.
he dhīr! he munivar! grahyān–chhoḍyān sharīr anek ten,
Page 165 of 394
PDF/HTML Page 189 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][165 anek grahaṇ kiye aur chhoḍẹ, unakā parimāṇ nahīn hai. bhāvārthaḥ––he munipradhān! tū is sharīrase kuchh sneh karanā chāhatā hai to is sansāramen itane sharīr chhoṛe aur grahaṇ kiye ki unakā kuchh parimāṇ bhī nahīn kiyā jā sakatā hai. āge kahate hain ki jo paryāy sthir nahīn hai, āyukarmake ādhīn hai vah anek prakār kṣhīṇ ho jātī haiḥ––
āhārussāsāṇan ṇirohaṇā khijjae āū.. 25..
rasavijjajoyadhāraṇ aṇayapasaṅgehin vivihehĩn.. 26..
avamichchumahādukkhan tivvan patto si tan mitta.. 27..
āhārochchhvāsānān nirodhanāt kṣhīyate āyu.. 25..
himajvalanasalil gurutar parvatataru rohaṇapatanabhaṅgaiḥ.
rasavidyāyogadhāraṇānay prasaṅgaiḥ vividhaiḥ.. 26..
iti tiryagmanuṣhyajanmani suchiran utpadya bahuvāram
apamr̥utyu mahāduḥkhan tīvran prāpto‘si tvan mitra?.. 27..
āyuṣhyano kṣhay thāy chhe āhār–shvāsanirodhathī. 25.
him–agni–jaḷathī, uchcha–parvat vr̥ukṣharohaṇapatanathī,
anyāy–rasavignān–yogapradhāraṇādi prasaṅgathī. 26.
he mitra! e rīt janmīne chirakāḷ nar–tiryañchamān,
Page 166 of 394
PDF/HTML Page 190 of 418
single page version
166] [aṣhṭapāhuḍ arthaḥ––viṣhabhakṣhaṇase, vedanā kī pīṛā ke nimittase, rakta arthāt rudhirake kṣhay se, bhayase, shastrake ghāt se, saṅklesh pariṇāmase, āhār tathā shvāsake nirodhase in kāraṇonse āyukā kṣhay hotā hai. him arthāt shīt pālese, agnise, jalase, baṛe parvat par charḥakar paṛanese, baḍẹ vr̥ukṣha par charḥakar giranese, sharīrakā bhaṅg honese, ras arthāt pārā ādikī vidyā usake sanyog se dhāraṇ karake bhakṣhaṇ kare isase, aur anyāy kārya, chorī, vyabhichār ādike nimittase –––isaprakār anekaprakārake kāraṇonse āyukā vyuchchhed (nāsh) hokar kumaraṇ hotā hai. isaliye kahate hain ki he mitra! isaprakār tiryañch manuṣhya janmamen bahutakāl bahutabār utpanna hokar apamr̥utyu arthāt kumaraṇ sambandhī tīvra mahāduḥkhako prāpta huā. bhāvārthaḥ––is lokamen prāṇīkī āyu (jahān̐ sopakram āyu bandhī hai usī niyam ke anusār) tiryañch–manuṣhya paryāyamen anek kāraṇonse chhidatī hai, isase kumaraṇ hotā hai. isase marate samay tīvra duḥkh hotā hai tathā khoṭe pariṇāmonse maraṇ kar phir durgatihī men paṛatā hai; isaprakār yah jīv sansār men mahāduḥkh pātā hai. isaliye āchārya dayālu hokar bārabār dikhāte hain aur sansārase mukta honekā upadesh karate hain, isaprakār jānanā chāhiye.. 25–26–27.. āge nigod ke duḥkh ko kahate hainḥ–––
atomuhuttamamajjhe patto si nigoyavāsammi.. 28..
antarmuhūrttamadhye prāpto‘si nikotavāse.. 28..
arthaḥ––he ātman! tū nigod ke vās men ek antarmuhūrtta men chhiyāsaṭh hajār tīnasau
Page 167 of 394
PDF/HTML Page 191 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][167
bhāvārthaḥ––nigod men ek shvās men aṭhārahaven bhāg pramāṇ āyu pātā hai. vahān̐ ek muhūrttake saintīsasau tihattar shvāsochchhvās ginate haĩn. unamen chhattīsasau pichyāsī shvāsochchhvās aur ek shvāsake tīsare bhāgake chhyāsaṭh hajār tīnasau chhattīs bār nigod men janma–maraṇ hotā hai. isakā duḥkh yah prāṇī samyagdarshanabhāv pāye binā mithyātvake udayake vashībhūt hokar sahatā hai. bhāvārthaḥ––antarmuhūrttamen chhyāsaṭh hajār tīn sau chhattīs bār janma–maraṇ kahā, vah aṭhyāsī shvās kam muhūrtta isaprakār antarmuhūrtta jānanā chāhiye.. 28.. [visheṣhārthaḥ–––gāthāmen āye hue ‘nigod vāsammi’ shabda kī sanskr̥it chhāyā men ‘nigot vāse’ hai. nigod ekendriy vanaspati kāyik jīvoṅke sādhāraṇ bhedamen rūrḥ hai, jab ki nigot shabda pāñchon indriyoṅke sammūrchhan janmase utpanna honevāle labdhyaparyāptak jīvoṅke liye prayukta hotā hai. ataḥ yahān̐ jo 66336 bār maraṇ kī saṅkhyā hai vah pāñchon indriyon ko sammilit samajhānā chāhiye.. 28..] isahī antarmuhūrttake janma–maraṇ men kṣhudrabhavakā visheṣh kahate hainḥ–––
pañchindiy chauvīsan khuddabhavantomuhuttassa.. 29..
pañchendriyāṇān chaturvinshati kṣhudrabhavān antarmuhūrttasya.. 29..
arthaḥ––is antarmuhūrttake bhavommen do indiyake kṣhudrabhav assī, teindriyake sāṭh, chauindriy
ke chālīs aur pañchendriyake chaubīs, isaprakār he ātman! tū kṣhudrabhav jāna.
bhāvārthaḥ––kṣhudrabhav anya shāstron men isaprakār gane haĩn. pr̥ithvī, ap, tej, vāyu aur
sthānoṅke bhav to ek––ekake chhah hajār bār usake chhyāsaṭh hajār ekasau battīs hue aur
is gāthā men kahe ve bhav do indriy ādike do sau vār, aise 66336 ek antarmuhūrttamen kṣhudrabhav
haĩn.. 29..
Page 168 of 394
PDF/HTML Page 192 of 418
single page version
168] [aṣhṭapāhuḍ
āge kahate hain ki he ātman! tūne is dīrghasansār men pūrvokta prakār samyagdarshanādi ratnatrayakī prāpti binā bhramaṇ kiyā, isaliye ab ratnatray dhāraṇ karaḥ––
iy jiṇavarehin bhaṇiyan tan rayaṇattay samāyaraha.. 30..
iti jinavarairbhaṇitan tat ratnatrayan samāchara.. 30..
arthaḥ––he jīv! tūne samyagdarshan–gnān–chāritrarūp ratnatray ko nahīn pāyā, isaliye is
dīrghakālase – anādi sansāramen pahile kahe anusār bhramaṇ kiyā, isaprakār jānakar ab tū
us ratnatrayakā ācharaṇ kar, isaprakār jineshvaradev ne kahā hai.
bhāvārthaḥ––nishchay ratnatray pāye binā yah jīv mithyātvake udayase sansār men bhramaṇ
āge shiṣhya pūchhatā hai ki vah ratnatray kaisā hai? usakā samādhān karate hain ki ratnatray
jāṇai tan saṇṇāṇan charadihan chāritta maggo tti.. 31..
jānāti tat sañgnānan charatīh chāritran mārga iti.. 31..
arthaḥ––jo ātmā ātmā men rat hokar yathārtharūpakā anubhav kar tadrup hokar shraddhān
kare vah pragaṭ samyagdr̥uṣhṭi hotā hai, us ātmāko jānanā samyaggnān hai,
bhākhyun jinoe ām; tethī ratnatrayane ācharo. 30.
nij ādnamān rat kvav je te pragaṭ samyagdraṣhṭi chhe,
Page 169 of 394
PDF/HTML Page 193 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][169 us ātmāmen ācharaṇ karake rāgadveṣharūp na pariṇamanā samyakchāritra hai. isaprakār yah nishchayaratnatray hai, mokṣhamārga hai. bhāvārthaḥ––ātmākā shraddhān–gnān–ācharaṇ nishchayaratnatray hai aur bāhyamen isakā vyavahār – jīv ajīvādi tattvoṅkā shraddhān, tathā jānanā aur paradravya parabhāvakā tyāg karanā isaprakār nishchay–vyavahārasvarūp ratnatray mokṣhakā mārga hai. vahān̐ nishchay to pradhān hai, isake binā vyavahār sansār svarūp hī hai. vyavahār hai vah nishchay kā sādhanasvarūp hai, isake binā nishchay kī prāpti nahīn hai aur nishchay kī prāpti ho jāne ke bād vyavahār kuchh nahīn hai isaprakār jānanā chāhiye.. 31.. āge sansār men is jīv ne janma maraṇ kiye hain ve kumaraṇ kiye, ab sumaraṇ kā upadesh kate hainḥ–––
bhāvahi sumaraṇamaraṇan jaramaraṇaviṇāsaṇan jīv!.. 32..
bhāvay sumaraṇamaraṇan janmamaraṇavināshanan jīv!.. 32..
arthaḥ––he jīv! is sansār men anek janmāntarommen anya kumaraṇ maraṇ jaise hote hain vaise
tū marā. ab tū jis maraṇ kā nāsh ho jāy isaprakār sumaraṇ bhā arthāt samādhimaraṇ kī
bhāvanā kara.
bhāvārthaḥ––maraṇ saṅkṣhepase anya shāstrommen satrah prakār ke kahe haĩn. ve isaprakār hain––1
paṇḍitamaraṇ, 7––āsannamaraṇ, 8––bālapaṇḍitamaraṇ, 9––sashalyamaraṇ, 10––palāyamaraṇ, 11–
–varshāttamaraṇ, 12––viprāṇamaraṇ, 13––gr̥idhrapr̥uṣhṭhamaraṇ, 14––bhaktapratyākhyānamaraṇ, 15––
iṅginīmaraṇ, 16––prāyopagamanamaraṇ aur 17––kevalimaraṇ, isaprakār satrah haĩn.
vyavahār sāthamen hote hai. nimittake binā artha shāstramen jo kahā hai usase virūddha nimitta nahīn hotā aisā samajhanā.]
Page 170 of 394
PDF/HTML Page 194 of 418
single page version
170] [aṣhṭapāhuḍ
inakā svarūp isaprakār hai – āyukarmakā uday samay–samayamen ghaṭatā hai vah samay– samay maraṇ hai, yah āvīchikāmaraṇ hai.. 1.. vartamān paryāyakā abhāv tadbhavamaraṇ hai.. 2.. jaisā maraṇ vartamān paryāyakā ho vaisā hī agalī paryāyakā hogā vah avadhimaraṇ hai. isake do bhed hain–––jaisā prakr̥iti, sthiti, anubhāg vartamānakā uday āyā vaisā hī agalī kā uday āve vah [1] sarvāvadhimaraṇ hai aur ekadesh bandh–uday ho to [2] deshāvadhimaraṇ kahalātā hai.. 3.. vartamān paryāy kā sthiti ādi jaisā uday thā vaisā agalīkā sarvato vā deshato bandh– uday na ho vah ādyantamaraṇ hai.. 4.. pān̐chavān̐ bālamaraṇ hai, vah pān̐ch prakār kā hai–––1 avyaktabāl, 2 vyavahārabāl, 3 gnānabāl, 4 darshanabāl, 5 chāritrabāla. jo dharma, artha, kām in kāmoṅko na jāne, jisakā sharīr inake ācharaṇ ke liye samartha na ho vah ‘avyaktabāl’ hai. jo lokake aur shāstrake vyavahār ko na jāne tathā bālak avasthā ho vah ‘vyavahārabāl’ hai. vastuke yathārthagnān rahit ‘gnānabāl’ hai. tattvashraddhānarahit mithyādr̥uṣhṭi ‘darshanabāl’ hai. chāritrarahit prāṇī ‘chāritrabāl’ hai. inakā maranā so bāl maraṇ hai. yahān̐ pradhānarūpase darshanabāl kā hī grahaṇ hai kyoṅki samyakdr̥uṣhṭi ko anyabālapanā hote hue bhī darshanapaṇḍitatā ke sadbhāvase paṇḍitamaraṇ men hī ginate haĩn. darshanabālakā maraṇ saṅkṣhepamen do prakārakā kahā hai––ichchhāpravr̥utta aur anichchhāpravr̥utta. agnise, dhūmase, shastrase, viṣhase, jalase, parvatake kinārepar se gir ne se, ati shīt–uṣhṇakī bādhā se, bandhanase, kṣhudhā–tr̥uṣhāke rokanese, jībh ukhāṛane se aur virūddha āhār karane se bāl (agnānī) ichchhāpūrvak mare so ‘ichchhāpravr̥utta’ hai tathā jīne kā ichchhuk ho aur mar jāve so ‘anichchhāpravr̥utta’ hai.. 5..
paṇḍitamaraṇ chār prakār kā hai–––1 vyavahār paṇḍit, 2 samyaktvapaṇḍit, 3 gnānapaṇḍit, 4 chāritrapaṇḍita. lokashāstra ke vyavahār men pravīṇ ho vah ‘vyavahār paṇḍit’ hai. samyaktva sahit ho ‘samyaktvapaṇḍit’ hai. samyaggnān sahit ho ‘gnānapaṇḍit’ hai. samyakchāritra sahit ho ‘chāritrapaṇḍit’ hai. yahān̐ darshan–gnān–chāritra sahit paṇḍitakā grahaṇ hai, kyoṅki vyavahār–paṇḍit mithyādr̥uṣhṭi bālamaraṇ men ā gayā.. 6..
Page 171 of 394
PDF/HTML Page 195 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][171
mokṣhamārgamen pravartane vālā sādhu saṅghase chhūṭā usako ‘āsanna’ kahate haĩn. isamen pārshvastha, svachchhanda, kushīl, sansakta bhī lene; isaprakār ke pañchaprakār bhraṣhṭa sādhuoṅkā maraṇ ‘āsannamaraṇ’ hai. samyagdr̥uṣhṭi shrāvak kā maraṇ ‘bālapaṇḍit maraṇ’ hai.. 8.. sashalyamaraṇ do prakār kā hai––––mithyādarshan, māyā, nidān ye tīn shalya to ‘bhāvashalya’ hai aur pañch sthāvar tathā tras men asainī ye ‘dravyashalya’ sahit hain, isaprakār ‘sashalyamaraṇ’ hai.. 9.. jo prashastakriyāmen ālasī ho, vratādikamen shakti ko chhipāve, dhyānādik se dūr bhāge, isaprakār maraṇ ‘palāyamaraṇ’ hai.. 10.. vashārttamaraṇ chār prakār kā hai–––vah ārtta – raudra dhyānasahit maraṇ hai, pān̐ch indriyoṅke viṣhayommen rāg–dveṣh sahit maraṇ ‘indriyavashārttamaraṇ’ hai. sātā – asātā kī vedanā sahit mare ‘vedanāvashārttamaraṇ’ hai. krodh, mān, māyā, lobh, kaṣhāyake vash se mare ‘kaṣhāyavashārttamaraṇ’ hai. hāsya vinod kaṣhāy ke vash se mare ‘nokaṣhāyavashārttamaraṇ’ hai .. 11.. jo apane vrat kriyā chāritra men upasarga āve vah sahā bhī na jāve aur bhraṣhṭa hone kā bhay āve tab ashakta hokar anna–pānī kā tyāg kar mare ‘viprāṇasamaraṇ’ hai.. 12.. shastra grahaṇakā maraṇ ho ‘gr̥idhrapr̥uṣhṭhamaraṇ’ hai.. 13.. anukramase anna–pānīkā yathāvidhi tyāg kar mare ‘bhaktapratyākhyānamaraṇ’ hai.. 14.. sannyās kare aur anyase vaiyāvr̥utta karāve ‘iṅginīmaraṇ’ hai.. 15..
prāyopagaman sannyās kare aur kisī se vaiyāvr̥utta na karāve, tathā apane āp bhī na kare, pratimāyog rahe ‘prāyopagamanamaraṇ’ hai.. 16..
Page 172 of 394
PDF/HTML Page 196 of 418
single page version
172] [aṣhṭapāhuḍ
isaprakār satrah prakār kahe. inakā saṅkṣhep isaprakār hai–––maraṇ pān̐ch prakār ke hain––1 paṇḍitapaṇḍit, 2 paṇḍit, 3 bālapaṇḍit, 4 bāl, 5 bālabāla. jo darshan gnān chāritra ke atishay sahit ho vah paṇḍitapaṇḍit hai aur inakī prakarṣhatā jinake na ho vah paṇḍit hai, samyagdr̥uṣhṭi shrāvak vah bālapaṇḍit aur pahile chār prakārake paṇḍit kahe unameh se ek bhī bhāv jisake nahīn hai vah bāl hai tathā jo sabase nyūn ho vah bālabāl hai. inamen paṇḍitapaṇḍitamaraṇ, paṇḍitamaraṇ aur bālapaṇḍitamaraṇ ye tīn prashasta sumaraṇ kahe hain, anya rīti hove vah kumaraṇ hai. isaprakār jo samyagdarshan–gnān–chāritra ekadesh sahit mare vah ‘sumaraṇ’ hai; isaprakār sumaraṇ karane kā upadesh hai.. 32.. āge yah jīv sansāramen bhramaṇ karatā hai, us bhramaṇake parāvartan kā svarūp manamen dhāraṇakar nirūpaṇ karate haĩn. pratham hī sāmānyarūp lokake pradeshon kī apekṣhāse kahate hainḥ–––
jattha ṇa jāo ṇa mao tiyaloyapamāṇio savvo.. 33..
yatra na jātaḥ na mr̥utaḥ trilokapramāṇakaḥ sarvaḥ.. 33..
arthaḥ––yah jīv dravyaliṅg kā dhārak munipanā hote hue bhī jo tīnalok pramāṇ sarva
maraṇ na kiyā ho.
bhāvārthaḥ––dravyaliṅg dhāraṇ karake bhī is jīvane sarva lokamen anantabār janma aur maraṇ
bhāvaliṅg ke binā dravyaliṅg se mokṣha kī (––nijaparamātmadashā kī) prāpti nahīn huī––aisā
āge isī artha ko dr̥urḥ karane ke liye bhāvaliṅg ko pradhān kar kahate hainḥ–––
Page 173 of 394
PDF/HTML Page 197 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][173
jiṇaliṅgeṇ vi patto paramparābhāvarahieṇa.. 34..
jinaliṅgen api prāptaḥ paramparābhāvarahitena.. 34..
arthaḥ––yah jīv is sansār men jisamen paramparā bhāvaliṅg na hone se anantakāl paryanta
janma–jarā–maraṇ se pīṛit duḥkh ko hī prāpta huā.
bhāvārthaḥ––dravyaliṅg dhāraṇ kiyā aur usamen paramparāse bhī bhāvaliṅg kī prāpti na huī
yahān̐ āshay isaprakār hai ki–––dravyaliṅg hai vah bhāvaliṅg kā sādhan hai, parantu
isaprakār hai to dravyaliṅg pahale kyon dhāraṇ karen? usako kahate hain ki–––isaprakār māne to
vyavahār kā lop hotā hai, isaliye isaprakār mānanā jo dravyaliṅg pahile dhāraṇ karanā,
isaprakār na jānanā ki isī se siddhi hai. bhāvaliṅgī ko pradhān mānakar usake sanmukh upayog
rakhanā, dravyaliṅgako yatnapūrvak sādhanā, isaprakār kā shraddhān bhalā hai.. 34..
artha – jab yah jīv āgam bhāṣhā se kālādi labdhiko prāpta karatā hai tathā adhyātma bhāṣhā se shuddhātmāke sanmukh pariṇāmarūp svasamvedanagnān ko prāpta karatā hai.’ (pañchāstikāy gā0 150–151 jayasenāchārya ṭīkā)(4) visheṣh dekho mokṣhamārgaprakāshak a0 9..
Page 174 of 394
PDF/HTML Page 198 of 418
single page version
174] [aṣhṭapāhuḍ
gahiujjhiyāin bahuso aṇantabhavasāyare 1jīva.. 35..
gr̥uhītojjhitāni bahushaḥ anantabhavasāgare jīvaḥ.. 35..
arthaḥ––is jīvane is ananta apār bhavasamudramen lokakāshake jitane pradesh hain un prati
samay samay aur paryāy ke āyupramāṇ kāl aur jaisā yogakaṣhāy ke pariṇamanasvarūp pariṇām
aur jaisā gati jāti ādi nām karmake udayase huā nām aur kāl jaisā utsarpiṇī–
avasarpiṇī unamen pudgalake paramāṇurūp skandha, unako bahutabār anantabār grahaṇ kiye aur
chhoḍẹ.
bhāvārthaḥ––bhāvaliṅg binā lokamen jitane pudgal skandha hain un sabako hī grahaṇ kiye
āge kṣhetrako pradhān kar kahate hainḥ–––
muttūṇaṭṭha paesā jatthaṇ ḍhuruḍhullio jīyo.. 36..
muktvā‘ṣhṭau pradeshān yatra na bhramitaḥ jīvaḥ.. 36..
arthaḥ–yah lok tīnasau tetālīs rājū pramāṇ kṣhetra hai, usake bīch merūke nīche
gostanākār āṭh pradesh hain, unako chhoṛakar anya pradesh aisā na rahā jisamen yah jīv nahīn
janmā – marā ho.
bahushaḥ sharīr grahyān–tajyān niḥsīm bhavasāgar viṣhe. 35.
traṇashat–adhik chāḷīsh–traṇ rajjupramit ā lokamān
Page 175 of 394
PDF/HTML Page 199 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][175
bhāvārthaḥ––‘ḍhuruḍhullio’ isaprakār prākr̥it men bhramaṇ arthake dhātukā ādesh hai aur kṣhetraparāvartan men merūke nīche āṭh lokake madhyamen hain unako jīv apane sharīrake aṣhṭamadhya pradesh banā kar madhyadesh upajatā hai, vahān̐ se kṣhetraparāvartan kā prārambh kiyā jātā hai, isaliye unako punarukta bhramaṇ men nahīn ginate haĩn.. 36.. [dekho go0 jī0 kāṇḍa gāthā 560 pr̥u0 266 mūlāchār a0 9 gāthā 14 pr̥u0 428] āge yah jīv sharīr sahit utpanna hotā hai aur maratā hai, us sharīramen rog hote hain, unakī saṅkhyā dikhāte hainḥ–––
avasese ya sarīre royā bhaṇ kittiyā bhaṇiyā.. 37..
avasheṣhe cha sharīre rogāḥ bhaṇ kiyantaḥ bhaṇitāḥ.. 37..
arthaḥ––is manuṣhya ke sharīr men ek ek aṅgulamen chhyānave chhyānave rog hote hain, tab
kaho, avasheṣh samasta sharīr men kitane rog kahẽn.. 37..
āge kahate hain ki jīv! un rogoṅkā duḥkh tūne sahāḥ–––
evan sahasi mahājas kin vā bahuehin laviehĩn.. 38..
evan sahase mahāyashaḥ. kin vā bahubhiḥ lapitaiḥ.. 38..
arthaḥ––he mahāshay! he mune! tūne pūrvokta rogoṅko pūrvabhavommen to paravash sahe, isaprakār
hī phir sahegā, bahut kahane se kyā?
to keṭalā rogo, kaho, ā akhil deh viṣhe, bhalā! 37.
e rog paṇ saghaḷā sahyā ten pūrvabhavamān paravashe;
Page 176 of 394
PDF/HTML Page 200 of 418
single page version
176] [aṣhṭapāhuḍ
bhāvārthaḥ––yah jīv parādhīn hokar sab duḥkh sahatā hai. yadi gnānabhāvanā kare aur duḥkh āne par usase chalāyamān na ho, is tarah svavash hokar sahe to karmakā nāsh kar mukta ho jāve, isaprakār jānanā chāhiye.. 38.. āge kahate hain ki apavitra garbhavās men bhī rahāḥ––
uyare vasio si chiran ṇavadasamāsehin pattehĩn.. 39..
udare uṣhito‘si chiran navadashamāsaiḥ prāpteḥ.. 39..
arthaḥ––he mune! tūne isaprakār ke malin apavitra udar men nav mās tathā das mās
prāpta kar rahā. kaisā hai udar? jisamen pitta aur āntonse veṣhṭit, mūtrakā sravaṇ, phephas arthāt
jo rudhir binā med phūl jāve, kālijja arthāt kalejā, khūn, kharis arthāt apakva malase
milā huā rudhir shleṣhma aur kr̥umijāl arthāt laṭ ādi jīvoṅke samūh ye sab pāye jāte hain–
––isaprakār strī ke udar men bahut bār rahā.. 39..
phir isī ko kahate haiḥ–––
chhaddikharisāṇ majjhe jaḍhare vasio si jaṇaṇīe.. 40..
chhardikharisayormadhye jaṭhare uṣhito‘si jananyāḥ.. 40..
arthaḥ––he jīv! tū jananī (mātā) ke udar (garbha) men rahā, vahān̐ mātāke aur pitāke
tyān mās nav–dash tun vasyo bahu vār jananī–udaramān 39.
jananī taṇun chāvel ne khādhel eṭhun khāīne,