Page 177 of 394
PDF/HTML Page 201 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][177 ke bīch men rahā, kaisā rahā? mātā ke dān̐tonse chabāyā huā aur dān̐toṅke lagā huā (rukā huā) jhūṭhā bhojan ke khāne ke pīchhe jo udar men gayā usake ras rūpī āhār se rahā.. 40.. āge kahate hain ki garbha se nikal kar isaprakār bālakapan bhogāḥ––
asuī asiyā bahuso muṇivar bālattapatteṇa.. 41..
ashuchiḥ ashitā bahushaḥ munivar! bālatvaprāptena.. 41..
arthaḥ––he munivar! tū bachapan ke samayamen agnān avasthāmen ashuchi [apavitra] sthānommen
ashuchike bīch leṭā aur bahut bār ashuchi vastu hī khāī, bachapan ko pākar isaprakār cheṣhṭhāyen
kī.
bhāvārthaḥ––yahān̐ ‘munivar’ isaprakār sambodhan hai vah pahaleke samān jānanā; bāhya
baṛā kārya kiyā, parantu bhāvoṅke binā vah niṣhphal hai isaliye bhāvake sanmukh rahanā, bhāvoṅke
binā hī yah apavitra sthān mile haĩn.. 41..
āge kahate hai ki yah deh is prakār hai usakā vichār karoḥ––
kharisavasāpūy 1rivabbhis bhariyan chintehi dehauḍan.. 42..
kharisavasāpūyakilviṣhabharitan chintay dehakuṭam.. 42..
munivar! ashuchi ārogī chhe bahu vār ten bālatvamā̃n. 41.
pal–pitta–shoṇit–ān5thī durgandh shab sam jyān srave,
Page 178 of 394
PDF/HTML Page 202 of 418
single page version
178] [aṣhṭapāhuḍ
arthaḥ––he mune! tū deharūp ghaṭako isaprakār vichār, kaisā hai deh ghaṭ? mās, hāḍ, shukra (vīrya), shroṇit (rudhir), pitta (uṣhṇa vikār) aur (ān̐taṛiyān̐) ādi dvārā tatkāl mr̥utakakī tarah durgandh hai tathā kharis (rudhirase milā apakvamal), vasā (med), pūy (kharāb khūn) aur rādh, in sab malin vastuon se pūrā bharā hai, isaprakār deharūp ghaṭ kā vichār karo. bhāvārthaḥ––yah jīv to pavitra hai, shuddhagnānamayī hai aur yah deh isaprakār hai, isamen rahanā ayogya hai–––aisā batāyā hai.. 42.. āge kahate hain ki jo kuṭumba se chhūṭā vah nahīn chhūṭā, bhāv se chhūṭe hueko hī chhūṭā kahate hainḥ–––
iy bhāviūṇ ujjhasu gandhan abbhantaran dhīra.. 43..
iti bhāvayityā ujjhay granthamābhyanntaran dhīr!.. 43..
arthaḥ––jo muni bhāvon se mukta huā usī ko mukta kahate hain aur bāndhav ādi kuṭumba
tathā mitra ādi se mukta huā usako mukta nahīn kahate hain, isaliye he dhīr muni! tū isaprakār
jānakar abhyantar kī vāsanā ko chhoṛa.
bhāvārthaḥ––jo bāhya bāndhav, kuṭumba tathā mitra inako chhoṛakar nirganrath huā aur abhyantar
kahate haĩn. abhyantar vāsanā chhūṭane par nirgranth hotā hai, isaliye yah upadesh hai ki abhyantar
mithyātva kaṣhāy chhoṛakar bhāvamuni bananā chāhiye.. 43..
āge kahate hain ki jo pahile muni hue unhonne bhāvashuddhi binā siddhi nahīn pāī hai.
Page 179 of 394
PDF/HTML Page 203 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][179
attāvaṇeṇ jādo bāhubalī kittiyan 1 kālan.. 44..
ātāpanen jātaḥ bāhubalī kiyantan kālam.. 44..
arthaḥ––dekho, bāhubalī shrī r̥uṣhabhadevakā putra dehādik parigrahako chhoṛakar nirgranth muni
ban gayā, to bhī mānakaṣhāy se kaluṣh kuchh samay tak ātāpan yog dhāraṇakar sthit ho gayā,
phir bhī siddhi nahīn pāī.
bhāvārthaḥ––bāhubalī se bharatachakravartī ne virodh kar yuddha ārambha kiyā, bharat kā apamān
kaluṣhatā rahī ki bharat kī bhūmi par main kese rahūn̐? tab kāyotsarga yogase ek varṣha tak khaṛe rahe
parantu kevalagnān nahīn pāyā. pīchhe kaluṣhatā miṭī tab kevalagnān utpanna huā. isaliye kahate
hain ki aise mahān puruṣh baṛī shakti ke dhārakake bhī bhāv shuddhi ke binā siddhi nahīn pāī tab
anya kī kyā bāt? isaliye bhāvoṅko shuddha karanā chāhiye, yah upadesh hai.. 44..
āge madhupiṅgal muni kā udāharaṇ dete hainḥ–––
savaṇattaṇan ṇa patto ṇiyāṇamitteṇ bhaviyaṇuya.. 45..
ātāpanā karatā rahyā bāhubal muni kyān lagī? 44.
tan–bhojanādi pravr̥uttinā tajanār muni madhupiṅgale,
Page 180 of 394
PDF/HTML Page 204 of 418
single page version
180] [aṣhṭapāhuḍ
shramaṇatvan na prāptaḥ nidānamātreṇ bhavyanut!.. 45..
arthaḥ––madhupiṅgal nām kā muni kaisā huā? deh āhārādi men vyāpār chhoṛakar bhī
nidānamātrase bhāvashramaṇapane ko prāpta nahīn huā, usako bhavya jīvonse namane yogya muni, tū dekha.
bhāvārthaḥ––madhupiṅgal nāmake munikī kathā purāṇ men hai usakā saṅkṣhep aise hai–––is
chāraṇayugalanagar ke rājā suyodhanakī putrī sulasāke svayamvaramen āyā thā. vahīn sāketapurī kā
rājā sagar āyā thā. sagar ke mantrī ne madhupiṅgalako kapaṭase nayā sāmudrik shāstra banākar
doṣhī batāyā ki isake netra piṅgal hain (mān̐jarā hain) jo kanyā isako vare vah maraṇ ko prāpta
madhupiṅgalane virakta hokar dīkṣhā le lī.
phir kāraṇ pākar sagarake mantrīke kapaṭako jānakar krodhase nidān kiyā ki mere tapakā
mahākālāsur nāmakā asuradev huā, tab sagarako mantrī sahit mārane kā upāy sochane lagā.
isako kṣhīrakadamba brāhmaṇakā putra pāpī parvat milā, tab usako pashuon kī hinsārūp yagnakā
sahāyak ban aisā kahā. sagar rājā ko yagna kā upadesh karake yagna karāyā, tere yagna men
sahāyak banūn̐gā. tab parvat ne sagar se yagna karāyā–––pashu home. us pāpase sagar sātaven
narak gayā aur kālāsur sahāyak banā so yagna karanevālon ko svarga jāte dikhāye. aise
madhupiṅgal nāmak munine nidānase mahākālāsur banakar mahāpāp kamāyā, isaliye āchārya kahate
hain ki muni ban jāne par bhī bhāv bigaṛ jāven to siddhiko nahīn pātā hai. isakī kathā
purāṇonse vistārase jāno.. 45..
Page 181 of 394
PDF/HTML Page 205 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][181
so ṇatthi vāsaṭhāṇo jattha ṇa ḍhuruḍhullio jīvo.. 46..
tannāsti vāsasthānan yatra na bhramitaḥ jīv!.. 46..
arthaḥ––anya aur ek vishiṣhṭha nāmak muni nidān ke doṣhase duḥkhako prāpta huā,
isaliye lokamen aisā vāsasthān nahīn hai jisamen yah jīv–maraṇasahit bhramaṇako prāpta nahīn huā.
bhāvārthaḥ––vishiṣhṭha munikī kathā aise hai–––gaṅgā aur gandhavatī donon nadiyoṅkā jahān̐
pañchāgnise tap karatā thā. vahān̐ guṇabhadra vīrabhadra nāmake do chāraṇ muni āye. us vashṣhṭhi tapasvī
ko kahā––jo tū agnān tap karatā hai isamen jīvoṅkī hinsā hotī hai, tab tapasvī ne pratyakṣha
hinsā dekh aur virakta hokar jainadīkṣhā le lī, māsopavāsasahit ātāpan yog sthāpit
kiyā, us tap ke māhātmyase sāt vyantar devonne ākar kahā, hamako āgnā do so hī karen,
tab vashiṣhṭhane kahā, ‘abhī to mere kuchh prayojan nahīn hai, janmāntaramen tumhen yād karūn̐gā’. phir
vashiṣhṭhane mathurāpurī men ākar māsopavāsasahit ātāpan yog sthāpit kiyā.
usako mathurāpurī ke rājā ugrasenane dekhakar bhaktivash yah vichār kiyā ki main inako
pāraṇā ke din nagar men āye, vahān̐ agnikā upadrav dekhakar antarāy jānakar vāpis chale gaye.
phir māsopavās kiyā, phir pāraṇā din nagar men āye tab hāthī kā kṣhobhadekh antarāy
jānakar vāpis chale gaye. phir māsopavās kiyā, phir pīchhe pāraṇāke din phir nagar men
āye. tab rājā jarāsindhakā patra āyā, usake nimitta se rājākā chitta vyagra thā isaliye
muniko paḍagāhā nahīn, tab antarāy mān vāpis vanamen jāte hue logoṅke vachan sune–rājā
muniko āhār de nahīn aur anya dene vālon ko manā kar diyā; aise vachan sun rājāpar krodh
kar nidān kiyā ki––is rājākā putra hokar rājākā nigrah kar main rāj karūn̐, is tapakā
mere yah phal ho, isaprakār nidān se marā.
Page 182 of 394
PDF/HTML Page 206 of 418
single page version
182] [aṣhṭapāhuḍ
rājā ugrasenakī rānī padmāvatī ke garbhamen āyā, mās pure hone par janma liyā tab isako krūr dr̥uṣhṭi dekhakar kān̐sīke sandūk men rakkhā aur vr̥uttāntake lekh sahit yamunā nadīmen bahā diyā. kaushāmbīpur men mandodarī nāmakī kalālī ne usako lekar putrabuddhise pālan kiyā, kans nām rakhā. jab vah baṛā huā to bālakoṅke sāth khelate samay sabako duḥkh dene lagā, tab mandodarī ne ulāhanoṅke duḥkh se isako nikāl diyā. phir yah kans shauryapur gayā vahān̐ vasudev rājā ke payādā (sevak) banakar rahā. pīchhe jarāsindh pratinārāyaṇ kā patra āyā ki jo podanapur ke rājā sinharathako bān̐dh lāve usako ādhe rājya sahit putrī vivāhit kar dū̃n. tab vasudev vahān̐ kans sahit jākar yuddha karake us sinharath ko bān̐dh lāyā, jarāsindhako saump diyā. phir jarāsindhane jīvanshayā putrī sahit ādhā rājya diyā, tab vasudev ne kahā– sinharathako kans bān̐dhakar lāyā hai, isako do. phir jarāsindh ne isakā kul jānane ke liye mandodarī ko bulā kar kulakā nishchay karake isako jīvanshayā byāh dī; tab kans ne mathurā kā rājya lekar pitā ugrasen rājā ko aur padmāvatī mātā ko bandīkhāne men ḍāl diyā, pīchhe kr̥iṣhṇa nārāyaṇase mr̥utyuko prāpta huā. isakī kathā vistār pūrvak uttar purāṇādi se jāniye. isaprakār vishaṣhṭha munine nidānase siddhiko nahīn pāī, isaliye bhāvaliṅgahīse siddhi hai.. 46.. āge kahate hain ki bhāvarahit chaurāsī lākh yoniyommen bhramaṇ karatā haiḥ––
bhāvavirao vi savaṇo jattha ṇa ḍhuruḍhullio jīva.. 47..
bhāvavirataḥ api shramaṇaḥ yatra na bhramitaḥ 1jīvaḥ.. 47..
arthaḥ–is sansāramen chaurāsīlākh yoni, unake nivās men aisā koī desh nahīn hai jisamen
is jīvane dravyaliṅgī muni hokar bhī bhāvarahit hotā huā bhramaṇ nahīn kiyā ho.
Page 183 of 394
PDF/HTML Page 207 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][183
bhāvārthaḥ––dravyaliṅg dhāraṇ kar nirgarandha muni banakar shuddha svarūpake anubhavarūp bhāv binā yah jīv chaurāsī lākh yoniyon men bhramaṇ hī karatā rahā, aisā sthān nahīn rahā jisamen maraṇ nahīn huā ho. āge chaurāsī lākh yonike bhed kahate hain–––pr̥ithvī, ap, tej, vāyu, nityanigod aur itaranigod ye to sāt–sāt lākh hain, sab byālīs lākh hue, vanaspati das lākh hain, do indriy, teindriy, chauindriy do – do lākh hain, pañchendriy tiryañch chār lākh, dev chār lākh, manuṣhya chaudah lākha. isaprakār chaurāsī lākh haĩn. ye jīvoṅke utpanna hone ke sthān haĩn.. 47.. āge kahate hain ki dravyamātrase liṅgī nahīn hotā hai bhāvese hotā haiḥ––––
tamhā kuṇijja bhāvan kin kīrai davvaliṅgeṇa.. 48..
tasmāt kuryāḥ bhāvan kin kriyate dravyaliṅgena.. 48..
arthaḥ–– liṅgī hotā hai so bhāvaliṅg hī se hotā hai, dravyaliṅgase liṅgī nahīn hotā hai
yah prakaṭ hai; isaliye bhāvaliṅg hī dhāraṇ karānā, dravyaliṅgase kyā siddha hotā hai?
bhāvārthaḥ––āchārya kahate hain ki–––isase adhik kyā kahā jāve, bhāvaliṅg binā
ki kāhe kā muni hai? kapaṭī hai. dravyaliṅg se kuchh siddhi nahīn hai, isaliye bhāvaliṅg hī dhāraṇ
karane yogya hai.. 48..
āge isīko dr̥urḥ karane ke liye dravyaliṅgadhārakako ulaṭā upadrav huā, udāharaṇ kahate
Page 184 of 394
PDF/HTML Page 208 of 418
single page version
184] [aṣhṭapāhuḍ
jiṇaliṅgeṇ vi bāhū paḍio so raurave ṇarae.. 49..
jinaliṅgenāpi bāhuḥ patitaḥ saḥ raurave narake.. 49..
arthaḥ––dekho, bāhu nāmak muni bāhya jinaliṅg sahit thā to bhī abhyantar ke doṣhase
samasta daṇḍak nāmak nagar ko dagdha kar kiyā aur saptam pr̥ithvīke raurav nāmak bil men girā.
bhāvārthaḥ––dravyaliṅg dhāraṇ kar kuchh tap kare, usase kuchh sāmarthya barḥe, tab kuchh kāraṇ
bhāvasahit dhāraṇ karanā shreṣhṭha hai aur keval dravyaliṅg to upadrav kā kāraṇ hotā hai. isakā
udāharaṇ bāhu muni kā batāyā. usakī kathā aise hai––––
dakṣhiṇ dishāmen kumbhakārakaṭak nagaramen daṇḍak nāmakā rājā thā. usake bālak nāmakā
bālak nāmake mantrī ko vādamen jīt liyā, tab mantrīne krodh karake ek bhān̐ḍako munikā rūp
karākar rājākī rānī suvratāke sāth krīṛā karate hue rājā ko dikhā diyā aur kahā ki
dekho! rājāke aisī bhakti hai jo apanī strī bhī digambarako krīṛā karaneke liye de dī hai. tab
rājāne digambaron par krodh karake pān̐chasau muniyoṅko ghānī men pilavāyā. ve muni upasarga sahakar
paramasamādhise siddhi ko prāpta hue.
phir us nagar men bāhu nāmake ek muni āye. unako logonne manā kiyā ki yahān̐ kā
diyā hai, vah āpakā bhī vahī hāl karegā. tab logoṅke vachanon se bāhu muniko krodh utpanna
huā, ashubh taijasasamudghātase rājāko mantrī sahit aur sab nagar ko bhasma kar diyā. rājā
aur mantrī sātaven narak raurav nāmak bilamen gire, vah bāhu muni bhī marakar raurav bil men gire.
isaprakār dravyaliṅg men bhāvake doṣh se upadrav hote hain, isaliye bhāvaliṅg kā pradhān upadesh hai..
49..
Page 185 of 394
PDF/HTML Page 209 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][185
dīvāvaṇo tti ṇāmo aṇantasansārio jāo.. 50..
dīpāyan iti nām anantasānsārikaḥ jātaḥ.. 50..
arthaḥ––āchārya kahate hain ki jaise pahile bāhu muni kahā vaise hī aur bhī dīpāyan nāmakā
dravyashramaṇ samyagdarshan–gnān–chāritra se bhraṣhṭa hokar anantasansārī huā hai.
bhāvārthaḥ––pahile kī tarah isakī kathā saṅkṣhepase isaprakār hai–––naumven balabhadra ne
samay tak hai? tab bhagavān ne kahā ki rohiṇī kā bhāī dīpāyan terā māmā bārah varṣha pīchhe
madya ke nimitta se krodh karake is purīko dagdha karagā. isaprakār bhagavānake vachan sun
nishchayakar dīpāyan dīkṣhā lekar pūrvadeshamen chalā gayā. bārah varṣha vyatīt karaneke liye tap
karanā shuru kiyā aur balabhadra nārāyaṇ ne dvārikā men madya niṣhedh kī ghoṣhaṇā karā dī. madyake
baratan tathā usakī sāmagrī madya banāne vālonne bāhar parvatādi men pheṅk dī. tab baratanoṅkī
madirā tathā madya kī sāmagrī jalake gartommen phail gaī.
phir bārah varṣha bīte jānakar dīpāyan dvārikā ākar nagar ke bāhar ātāpanayog
pyāse hokar kuṇḍommen jal jānakar pī gaye. is madyake nimittase kumār unmatta ho gaye. vahān̐
dīpāyan muniko khaṛā dekhakar kahane lage–––‘yah dvārikā ko bhasma karane vālā dīpāyan hai;’
isaprakār kahakar usako pāṣhāṇādik se mārane lage. tab dīpāyan bhūmipar gir paṛā, usako
krodh utpanna ho gayā, usake nimitta se dvārikā jalakar bhasma ho gaī. isaprakār bhāvashuddhi ke
binā anantasansārī huā.. 50..
Page 186 of 394
PDF/HTML Page 210 of 418
single page version
186] [aṣhṭapāhuḍ
ṇāmeṇ sivakumāro parīttasansārio jāho.. 51..
nāmanā shivakumāraḥ parityaktasānsārikaḥ jātaḥ.. 51..
arthaḥ––shivakumār nāmak bhāvashramaṇ strījanonse veṣhṭit hote hue bhī vishuddha buddhikā
dhārak dhīr sansār ko tyāgane vālā huā.
bhāvārthaḥ––shivakumār ne bhāvakī shuddhatā se brahmasvarga men vidyunmālī dev hokar vahān̐ se
is jambūdvīpake pūrva videh men puṣhkalāvatī deshake vītashokapuramen mahāpadma rājā vanamālā
rahā thā. usane mārga men logoṅko pūjā kī sāmagrī le jāte dekhā. tab mitra ko pūchhā–––ye
kahān̐ jā rahe hain? mitra ne kahā, ye sāgaradatta nāmak r̥uddhidhārī muniko pūjane ke liye van men
jā rahen haĩn. tab shivakumārane muni ke pās jākar apanā pūrva bhav sun sansār se virakta ho
dīkṣhā le lī aur dr̥urḥadhar nāmak shrāvakake ghar prāsuk āhār liyā. usake bād striyoṅke
nikaṭ asidhārāvrat param brahmacharya pālate hue bārah varṣha tak tap kar anta men sannyāsamaraṇ
karake brahmakalpamen vidyunmālī dev huā. vahān̐ se chay kar jambukumār huā so dīkṣhā le
kevalagnān prāpta kar mokṣha gayā. isaprakār shivakumār bhāvamunine mokṣha prāpta kiyā. isakī
vistār sahit kathā jambūchāritra men hain, vahān̐ jāniye. isaprakār bhāvaliṅg pradhān hai.. 51..
āge shāstra bhī parḥen aur samyagdarshanādirūp bhāv vishuddhi na ho to siddhiko prāpta nahīn
Page 187 of 394
PDF/HTML Page 211 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][187
paṭhitaḥ abhavyasenaḥ na bhāvashramaṇatvan prāptaḥ.. 52..
arthaḥ––abhavyasen nāmake dravyaliṅgī munine kevalī bhagavān se upadiṣhṭa gyārah aṅg parḥe
aur gyārah aṅg ko ‘pūrṇa shrutagnān’ bhī kahate hain, kyoṅki itane parḥe hue ko artha apekṣhā ‘pūrṇa
shrr̥utagnān’ bhī ho jātā hai. abhavyasen itanā parḥā to bhī bhāvashramaṇapane ko prāpta na huā.
bhāvārthaḥ––yahān̐ aisā āshay hai ki koī jānegā bāhyakriyā mātra se to siddhi nahīn hai
parḥane mātra se bhī siddhi nahīn hai–––abhavyasen dravyamuni bhī huā aur gyārah aṅg bhī parḥe to
bhī jinavachan kī prāpti na huī, isaliye bhāvaliṅg nahīn pāyā. abhavyasen kī kathā purāṇommen
prasiddha hai, vahān̐se jāniye.. 52..
āge shāstra parḥe binā shivabhūti munine tuṣhamāṣh bhinna ko ghokhate hī bhāvakī vishuddhi ko
ṇāmeṇ ya sivabhūī kevalaṇāṇī phuṇḍ jāo.. 53..
paḍhio abhavvaseṇo ṇa bhāvasavaṇattaṇan patto.. 52..
aṅgāni dash cha dve cha chaturdashapūrvāṇi sakalashrutagnānam.
paṭhitashcha abhavyasenaḥ na bhāshramaṇatvan prāpataḥ.. 52..
bhaṇavā chhatāny abhavyasen na prāpta bhāvamunitvane. 52.
shivabhūtināmak bhāvashuddha mahānubhāv munivarā
Page 188 of 394
PDF/HTML Page 212 of 418
single page version
188] [aṣhṭapāhuḍ
nāmnā cha shivabhūtiḥ kevalagnānī sphuṭan jātaḥ.. 53..
arthaḥ––āchārya kahate hain ki shivabhūti munine shāstra nahīn parḥe the, parantu tuṣh māṣh aise
bhāvārthaḥ––koī jānegā ki shāstra parḥanese hī siddhi hai to isaprakār bhī nahīn hai.
isakī isaprakār hai–––koī shivabhūti nāmak muni thā. usane guruke pās shāstra parḥe parantu
dhāraṇā nahīn huī. tab guru ne yah shabda parḥāyā ki ’mā ruṣh mā tuṣh’ so is shabda ko ghokhane
lagā. isakā artha yah hai ki roṣh mat kare, toṣh mat kare arthāt rāgadveṣh mat kare, isase sarva
siddha hai.
phir yah bhī shuddha yād na rahā tab ‘tuṣhamāṣh’ aisā pāṭh ghokhane lagā, donon padoṅke
kar rahī hai? usane kahā–––tuṣh aur māṣh bhinna bhinna kar rahī hū̃n. tab yah sun kar munine
‘tuṣhamāṣh’ shabda kā bhāvārtha yah jānā ki yah sharīr to tuṣh aur yah ātmā māṣh hai, donon
bhinna bhinna haĩn. isaprakār bhāv jānakar ātmā kā anubhav karane lagā. chinmātra shuddha ātmāko
jānakar usamen lani huā, tab ghāti karmakā nāshakar kevalagnān prāpta kiyā. isaprakār
bhāvoṅkī vishuddhatā se siddhi huī jānakar bhāv shuddha karanā, yah upadesh hai.. 53..
āge isī arthako sāmānyarūp se kahate hainḥ–––
kammapayaḍīṇ ṇiyaran ṇāsai bhāveṇ davveṇa.. 54..
karmaprakr̥itīnān nikaran nāshayati bhāven dravyeṇa.. 54..
Page 189 of 394
PDF/HTML Page 213 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][189
arthaḥ––bhāvase nagna hotā hai, bāhya nagnaliṅgase kyā kārya hotā hai? arthāt nahīn hotā hai, kyoṅki bhāvasahit dravyaliṅg se karmapravr̥uttike samūh kā nāsh hotā hai. bhāvārthaḥ––ātmā ke karma pravr̥uttike nāsh se nirjarā tathā mokṣha honā kārya hai. yah kārya dravyaliṅg se nahīn hotā. bhāvasahit dravyaliṅg honepar karma nirjarā nāmak kārya hotā hai. keval dravyaliṅgase to nahīn hotā, isaliye bhāvaliṅg dravyaliṅg dhāraṇ karanekā yah upadesh hai.. 54.. āge isī arthako dr̥urḥ karet hainḥ–––
iy ṇāūṇ ya ṇiyyan bhāvijjahi appayan dhīra.. 55..
iti gnātvā nityan bhāvayeḥ ātmānan dhīr!.. 55..
arthaḥ––bhāvarahit nagnatva akārya he, kuchh kāryakārī nahīn hai. aisā jin bhagavān ne
kahā hai. isaprakār jānakar hai dhīr! dhairyavān mune! nirantar nitya ātmā kī hī bhāvanā kara.
bhāvārthaḥ––ātmākī bhāvanā binā keval nagnatva kuchh kārya karane vālā nahīn hai, isaliye
hotā hai.. 55..
āge shiṣhya pūchhatā hai ki bhāvaliṅgako pradhān kar nirūpaṇ kiyā vah bhāvaliṅg kaisā hai?
appā appammi rao sa bhāvaliṅgī have sāhū.. 56..
–īm jāṇīne he dhīr! nitye bhāv tun nij ātmane. 55.
dehādi saṅg vihīn chhe, varjyā sakaḷ mānādi chhe,
Page 190 of 394
PDF/HTML Page 214 of 418
single page version
190] [aṣhṭapāhuḍ
ātmā ātmani rataḥ sa bhāvaliṅgī bhavet sādhu.. 56..
arthaḥ––bhāvaliṅgī sādhu aisā hotā hai–––dehādik parigrahonse rahit hotā hai tathā mān
kaṣhāyase rahit hotā hai aur ātmāmen līn hotā hai, vahī ātmā bhāvaliṅgī hai.
bhāvārthaḥ––ātmāke svābhāvik pariṇām ko ‘bhāv’ kahate hai, us rūp liṅg (chinha),
hai. usamen karmake nimitta se (–parāshray karane se) bāhya to sharīrādik mūrtik padārthakā sambandha
bāhya to dehādik parigrah se rahit aur antaraṅg rāgādik pariṇāmamen ahaṅkār rūp
chetanābhāvamen līn ho vah ‘bhāvaliṅg’ hai, jisako isaprakār ke bhāv hon vah bhāvaliṅg sādhu hai..
56..
āge isī artha ko spaṣhṭa kar kahate haiḥ–––
ālambaṇan cha me ādā avasesāin vosare.. 57..
ālambanan cha me ātmā avasheṣhāni vyutsr̥ujāmi.. 57..
arthaḥ––bhāvaliṅg muni ke isaprakār ke bhāv hote hai––––main paradravya aur parabhāvonse
mamatva (apanā mānanā) ko chhoṛatā hūn̐ aur merā nijabhāv mamatvarahit hai usako aṅgīkār kar
bhāvārthaḥ––sab paradravyoṅkā ālamban chhoṛakar apane ātmasvarūp men sthit ho aisā
āge kahate hain ki gnān, darshan, sanyam, tyāg, samvar aur yog ye bhāv bhāvaliṅgī
Page 191 of 394
PDF/HTML Page 215 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][191 munike hote hain, ye anek hain to bhī ātmā hī hai, isaliye inase bhī abhedakā anubhav karatā haiḥ––––
ādā pachchakkhāṇe ādā me samvare joge.. 58..
ātmā pratyākhyāne ātmā me samvare yoge.. 58..
arthaḥ––bhāvaliṅgī muni vichārate hain ki––mere gnānabhāv prakaṭ hai usamen ātmā kī hī
bhāvanā hai, gnān koī bhinna vastu nahīn hai, gnān hai vah ātmā hī hai, isaprakār hī darshanamen bhī
ātmā hī hai. gnānamen sthir rahanā chāritra hai, isamen bhī ātmā hī hai. pratyākhyān (arthāt
hai, is bhāvamen bhī merā ātmā hī hai, aur ‘yog’ kā artha ekāgrachintārūp samādhi–dhyān hai,
is bhāvamen bhī merā ātmā hī hai.
bhāvārthaḥ––gnānādik kuchh bhinna padārtha to hain nahīn, ātmā ke hī bhāv hain, sañgnā,
ātmā hī hain isaliye bhāvaliṅgī munike abhed anubhav men vikalpa nahīn hai, ataḥ nirvikalpa
anubhav se siddhi hai yah jānakar isaprakār karatā hai.. 58..
āge isī arthako dr̥urḥ karate hue kahate hainḥ–––
sesā me bāhirā bhāvā savve sañjogalakkhaṇā.. 59..
pachakhāṇamān ātmā ja, samvar–yogamān paṇ ātamā. 58.
māro sushāshvat ek darshanagnānalakṣhaṇ jīv chhe;
Page 192 of 394
PDF/HTML Page 216 of 418
single page version
192] [aṣhṭapāhuḍ
sheṣhāḥ me bāhyāḥ bhāvāḥ sarve sanyogalakṣhaṇāḥ.. 59..
arthaḥ––bhāvaliṅgī muni vichāratā hai ki–––gnān, darshan lakṣhaṇarūp aur shāshvat arthāt
nitya aisā ātmā hai vahī ek merā hai. sheṣh bhāv hain ve mujhase bāhya hain, ve sab hī sanyogasvarūp
hain, paradravya haĩn.
bhāvārthaḥ––gnānadarshanasvarūp nitya ek ātmā hai vah to merā hai, ek svarūp hai aur
ke haĩn.. 59..
āge kahate hain ki jo mokṣha chāhe vah isaprakār ātmākī bhāvanā kareḥ–––
lahu chaugai chaiuṇan jai ichchhah sāsayan sukkhan.. 60..
laghu chaturgati chyutvā yadi ichchhasi shāshvatan saukhyam.. 60..
arthaḥ––he munijano! yadi chār gatirūp sansārase chhūṭakar shīghra shāshvat sukharūp mokṣha
tum chāho to bhāvase shuddha jaise ho vaise atishay vishuddha nirmal ātmāko bhāvo.
bhāvārthaḥ––yadi sansār se nivr̥utta hokar mokṣha chāho to dravyakarma, bhāvakarma aur nokarmase
āge kahate hain ki jo ātmāko bhāve vah isake svabhāvako jānakar bhāve, vahī mokṣha
so jaramaraṇaviṇāsan kuṇai phuḍan lahai ṇivvāṇan.. 61..
jo shīghra chaugatimukta thaī ichchhe sushāshvat saukhyane. 60.
je jīv jīvasvabhāvane bhāve, subhāve pariṇame,
Page 193 of 394
PDF/HTML Page 217 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][193
saḥ jarāmaraṇavināshan karoti sphuṭan labhate nirvāṇam.. 61..
arthaḥ––jo bhavyapuruṣh jīvako bhātā huā, bhale bhāvase sanyukta huā jīvake svabhāvako
jānakar bhāve, vah jarā–maraṇakā vināsh kar pragaṭ nirvāṇ ko prāpta karatā hai.
bhāvārthaḥ––‘jīv’ aisā nām to lok men prasiddha hai, parantu isakā svabhāv kaisā hai?
hai. isaliye isakā yathārtha svarūp jānakar bhāvanā karate hain ve sansār se nivr̥utta hokar mokṣha
prāpta karate haĩn.. 61..
āge jīvakā svarūp sarvagna devane kahā hai vah kahate hainḥ––
so jīvo ṇāyavvo kammakkhayakaraṇaṇimmitto.. 62..
saḥ jīvaḥ gnātavyaḥ karmakṣhayakaraṇanimittaḥ.. 62..
arthaḥ––jin sarvagnadev ne jīvakā svarūp isaprakār kahā hai–––jīv hai vah
chetanāsahit hai aur gnānasvabhāv hai, isaprakār jīv kī bhāvanā karanā, jo karmake kṣhayake nimitta
jānanā chāhiye.
bhāvārthaḥ––jīvakā chetanāsahit visheṣhaṇ karane se to chārvāk jīvako chetanā sahit nahīn
hai, jīvako udāsīn nitya chetanārūp mānatā hai usakā nirākaraṇ hai aur naiyāyikamatī guṇ–
guṇīkā bhed mānakar gnān ko sadā bhinna mānatā hai usakā nirākaraṇ hai. aise jīvake
svarūpako bhānā karmake kṣhayakā nimitta hotā hai, anya prakār mithyābhāv hai.. 62..
Page 194 of 394
PDF/HTML Page 218 of 418
single page version
194] [aṣhṭapāhuḍ
te honti bhiṇṇadehāḥ siddhā vachigoyaramadīdā.. 63..
te bhavanti bhinnadehāḥ siddhāḥ vachogocharātītāḥ.. 63..
arthaḥ––jin bhavyajīvoṅke jīv nāmak padārtha sadbhāvarūp hai aur sarvathā abhāvarūp nahīn
hai, ve bhavyajīv deh se bhinna tathā vachanagocharātīt siddha hote haĩn.
bhāvāthrḥ––jīv dravyaparyāyasvarūp hai, kathañchit astisvarūp hai, kathañchit nāstisvarūp
hai, isakā kadāchit abhāv dekhakar jīvakā sarvathā abhāv mānate haĩn. unako sambodhan karane ke
liye aisā kahā hai ki jīvakā dravyadr̥uṣhṭi se nitya svabhāv hai. paryāy kā abhāv hone par sarvathā
abhāv nahīn mānatā hai vah deh se bhinna hokar siddha paramātmā hotā hai, ve siddha vachanagochar
nahīn hai. jo deh ko naṣhṭa hote dekhakar jīvakā sarvathā nāsh mānate hain ve mithyādr̥uṣhṭi hain, ve
siddha paramātmā kaise ho sakate hain? arthāt nahīn hote haĩn.. 63..
āge kahate hain ki jo jīvakā svarūp vachanake agochar hai or anubhavagamya hai vah
jāṇ aliṅgaggahaṇan jīvamaṇiddiṭṭhasaṇṭhāṇan.. 64..
jānīhi aliṅgagrahaṇan jīvan anirdiṣhṭa sansthānam.. 64..
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te dehavirahit vachanaviṣhayātīt siddhapaṇun lahe. 63.
jīv chetanāguṇ, arasarūp, agandhashabda, avyakta chhe,
Page 195 of 394
PDF/HTML Page 219 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][195
arthaḥ––he bhavya! tū jīvakā svarūp isaprakār jān – kaisā hai? aras arthāt pān̐ch prakār ke khaṭṭe, mīṭhe, kaḍuve, kaṣhāyale aur khāre rasase rahit hai. kālā, pīlā, lāl, saphed aur harā isaprakār arūp arthāt pān̐ch prakār ke rūp se rahit hai. do prakār kī gandh se rahit hai. avyakta arthāt indriyoṅke gochar – vyakta nahīn hai. chetanā guṇavālā hai. ashabda arthāt shabda rahit hai. aliṅgagrahaṇ arthāt jisakā koī chinha indriy dvārā grahaṇ men nahīn ātā hai. anirdiṣhṭa sansathān arthāt chaukor, gol ādi kuchh ākār usakā kahā nahīn jātā hai, isaprakār jīv jāno. bhāvārthaḥ––ras, rūp, gandh, shabda ye to pudgalake guṇ hain, inakā niṣhedharūp jīv kahā; avyakta, aliṅgagrahaṇ, anirdiṣhṭasansthān kahā, isaprakār ye bhī pudgalake svabhāv kī apekṣhā se niṣhedharūp hī jīv kahā aur chetanā guṇ kahā to yah jīvakā vidhirūp kahā. niṣhedh apekṣhā to vachanake agochar jānanā aur vidhi apekṣhā svasamvedanagochar jānanā. isaprakār jīvakā svarūp jānakar anubhavagochar karanā. yah gāthā samayasār men 46, pravachanasāramen 172, niyamasāramen 46, pañchāstikāyamen 127, dhavalā ṭīkā pu0 3 pr̥u0 2, laghu dravyasaṅgrah gāthā 5 ādi men bhī hai. isakā vyākhyān ṭīkākarane visheṣh kahā hai vah vahān̐se jānanā chāhiye.. 64.. āge jīvakā svabhāv gnānasvarūp bhāvanā kahā, vah gnān kitane prakārakā bhānā yah kahate hainḥ–––
bhāvaṇabhāviyasahio divasivasuhabhāyaṇo1 hoi.. 65..
bhāvanā bhāvitasahitaḥ divashivasukhabhājanan bhavati.. 65..
arthaḥ––he bhavyajan! tū yah gnān pān̐ch prakārase bhā, kaisā hai yah gnān? agnān kā nāsh
karane vālā hai, kaisā hokar bhā? bhāvanā se bhāvit jo bhāv us sahit bhā, shīghra bhā, isase
to div (svarga) aur shiv (mokṣha) kā pātra hogā.
bhāvārthaḥ––yadyapi gnān jānaneke svabhāvase ek prakārakā hai to bhī karmake
Page 196 of 394
PDF/HTML Page 220 of 418
single page version
196] [aṣhṭapāhuḍ kṣhayopasham aur kṣhayakī apekṣhā pān̐ch prakārakā hai. usamen mithyātvabhāv kī apekṣhā se mati, shrut, avadhi ye tīn mithyāgnān bhī kahalāte hain, isaliye mithyāgnānakā abhāv karane ke liye mani, shrut, avadhi, manaḥparyay aur kevalagnān svarūp pān̐ch prakārakā samyagnān jānakar unako bhānā. paramārtha vichār se gnān ek hī prakār kā hai. yah gnānakī bhāvanā svarga–mokṣhakī dātā hai.. 65.. āge kahate hain ki parḥanā, sunanā bhī bhāv binā kuchh nahīn haiḥ–––
bhāvo kāraṇ bhūddo sāyāraṇayār bhūdāṇan.. 66..
bhāvaḥ kāraṇabhūtaḥ sāgārānagārabhūtānām.. 66..
arthaḥ––bhāvarahit parḥane sunane se kyā hotā hai? arthāt kuchh bhī kāryakārī nahīn hai,
isaliye shrāvakatva tathā munitva inakā kāraṇabhūt bhāv hī hai.
bhāvārthaḥ––mokṣhamārga men ekadesh, sarvadesh vratoṅkī pravr̥uttirūp muni–shrāvakapanā hai, un
nahīn hai, isaliye aisā upadesh hai ki bhāv binā parḥane–sunane ādise kyā hotā hai? kevalakhed
mātra hai, isaliye bhāvasahit jo karo vah saphal hai. yahān̐ aisā āshay hai ki koī jāne ki–
–parḥanā–sunanā hī gnān hai to isaprakār nahīn hai, parḥakar–sunakar āpako gnāmasvarūp jānakar
anubhav kare tab bhāv jānā jātā hai, isaliye bārabār bhāvanāse bhāv lagāne par hī siddhi hai..
66..
āge kahate hain ki yadi bāhya naganapanese hī siddhi hoto nagna to sab hī hote hainḥ–––
pariṇāmeṇ asuddhā ṇa bhāvasavaṇattaṇan pattā.. 67..
sāgār–aṇagāratvanā kāraṇasvarūpe bhāv chhe. 66.
chhe nagna to tiryañch–nārak sarva jīvo dravyathī;