Page 197 of 394
PDF/HTML Page 221 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][197
pariṇāmen ashuddhāḥ na bhāvashramaṇatvan prāptāḥ.. 67..
arthaḥ––dravyase bāhyamen to sab prāṇī nagna hote haĩn. nārakī jīv aur tiryañch jīv to
nirantar vastrādise rahit nagna hī rahate haĩn. ‘sakalasaṅghāt’ kahanese anya manuṣhya ādi bhī
kāraṇ pākar nagna hote hain to bhī pariṇāmonse ashuddha hain, isaliye bhāvashramaṇapaneko prāpta nahīn
hue.
bhāvārthaḥ––yadi nagna rahanese hī muniliṅg ho to nārakī tiryañch ādi sab jīvasamūh
bhāv hone par dravya se nagna bhī ho to bhāvamunipanā nahīn pātā hai.. 67..
āge isī arthako dr̥urḥ karaneke liye keval nagnapane kī niṣhphalatā dikhāte hainḥ––
ṇaggo ṇa labhate bohin jiṇabhāvaṇavajjio sūdūran.. 68..
nagnaḥ na labhate bodhin jinabhāvanāvarjitaḥ suchiran.. 68..
arthaḥ––nagna sadā duḥkh pātā hai, nagna sadā sansār–samudramen bhramaṇ karatā hai aur nagna
bodhi arthāt samyagdarshan–gnān–chāritrarūp svānubhavako nahīn pātā hai, kaisā hai vah nagna––––
jo jinabhāvanāse rahit hai.
bhāvārthaḥ––‘jinabhāvanā’ jo samyagdarshan – bhāvanā usase rahit jo jīv hai vah nagna
sansārasamudramen bhramaṇ karatā huā sansāramen hī duḥkhako pātā hai tathā vartamānamen bhī jo puruṣh nagna
hotā hai vah duḥkhahī ko pātā hai. sukh to bhāvamuni nagna hon ve hī pāte haĩn.. 68..
āge isī arthako dr̥urḥ karane ke liye kahate hain–––jo dravyanagna hokar muni kahalāve
usakā apayash hotā haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 198 of 394
PDF/HTML Page 222 of 418
single page version
pesuṇṇahāsamachchharamāyābahuleṇ savaṇeṇa.. 69..
paishūnyahās matsaramāyābahulen shramaṇena.. 69..
arthaḥ––he mune! tere aise nagnapane se tathā munipanese kyā sādhya hai? kaisā hai––paishūnya
arthāt dūsare kā doṣh kahanekā svabhāv, hāsya arthāt dūsarekī han̐sī karanā, matsar arthāt apane
barābaravālese īrṣhyā rakhakar dūsareko nīchā karanekī buddhi, māyā arthāt kuṭil pariṇām, ye bhāv
usamen prachuratā se pāye jāte hain, isaliye pāpase malin hai aur ayash arthāt apakīrtikā bhājan
hai.
honā yogya hai.. 69..
bhāvamaleṇ ya jīvo bāhirasaṅgammi mayaliyai.. 70..
bhāvamalen cha jīvaḥ bāhyasaṅge malinayati.. 70..
arthaḥ––he ātman tū abhyantar bhāvadoṣhonse atyanta shuddha aisā jinavar liṅg arthāt bāhya
nirgantha liṅg pragaṭ kar, bhāvashuddhike binā dravyaliṅg bigaṛ jāyegā, kyoṅki bhāvamalin jīv
bāhya parigrah men malin hotā hai.
–bahu hāsya–matsar–pishunatā–māyābharyā shramaṇatvathī? 69.
thaī shuddha āntar–bhāv maḷaviṇ, pragaṭ kar jinaliṅgane;
Page 199 of 394
PDF/HTML Page 223 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][199 honto bāhya parigrahakī saṅgati dravyaliṅg bhī bigāṛe, isaliye pradhānarūpase bhāvaliṅgahīkā upadesh hai, vishuddha bhāvoṅke binā bāhyabheṣh dhāraṇ karanā yogya nahīn hai.. 70.. āge kahate hain ki jo bhāvarahit nagna muni hai vah hāsyakā sthān haiḥ––
ṇipphalaṇigguṇayāro ṇaḍasavaṇo ṇaggarūveṇa.. 71..
niṣhphalanirguṇakāraḥ naṭashramaṇaḥ nagnarūpeṇa.. 71..
arthaḥ––dharma arthāt apanā svabhāv tathā dasalakṣhaṇasvarūpamen jisakā vās nahīn hai vah
jīv doṣhoṅkā āvās hai athavā jisamen doṣh rahate hain vah ikṣhuke phūl samān hain, jisake na to
kuchh phal hī lagate hain aur na unamen gandhādik guṇ hī pāye jāte haĩn. isaliye aisā muni to
nagnarūp karake naṭashramaṇ arthāt nāchane vāle bhān̐ṛake svāṅg ke samān haĩn.
bhāvārthaḥ––jisake dharmakī vāsanā nahīn hai usamen krodhādik doṣh hī rahate haĩn. yadi vah
mokṣharūp phal nahīn lagate haĩn. samyaggnānādi guṇ jisamen nahīn hain vah nagna hone par bhān̐ṛ jaisā
svāṅg dīkhatā hai. bhān̐ṛ bhī nāche tab shrr̥uṅgārādik karake nāche to shobhā pāve, nagna hokar nāche
tab hāsya ko pāve, vaise hī keval dravyanagna hāsyakā sthān hai.. 71..
āge isī arthake samarthanarūp kahate hain ki–––––dravyaliṅgī bodhi–samādhi jaisī
ṇa lahanti te samāhin bohin jiṇasāsaṇe vimale.. 72..
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te īkṣhuphūlasamān niṣhphaḷ–nirguṇī, naṭashramaṇ chhe. 71.
je rāgayut jinabhāvanāvirahit–daravanirgranth chhe,
1 ‘uchchhu’ pāṭhāntar ‘ichchhu’
Page 200 of 394
PDF/HTML Page 224 of 418
single page version
na labhante te samādhin bodhin jinashāsane vimale.. 72..
arthaḥ––jo muni rāg arthāt abhyantar paradravyase prīti, vahī huā saṅg arthāt parigrah
usase yukta hain aur jinabhāvanā arthāt shuddhasvarūpakī bhāvanāse rahit hain ve dravyanirgranth hain to bhī
nirmal jinashāsan men jo samādhi arthāt dharma–shukladhyān aur bodhi arthāt samyagdarshan–gnān–
chāritrasvarūp mokṣhamārga ko nahīn pāte.
bhāvārthaḥ––dravyaliṅgī abhyantarakā rāg nahīn chhoṛatā hai, paramātmākā dhyān nahīn karatā hai,
āge kahate hain ki pahile mithyātva ādik doṣh chhoṛakar bhāvase nagna ho, pīchhe dravyamuni
pachchhā davveṇ muṇī payaḍadi liṅgan jiṇāṇāe.. 73..
pashchāt dravyeṇamuniḥ prakaṭyati liṅgan jināgnayā.. 73..
arthaḥ––pahile mithyātva ādi doṣhoṅko chhoṛakar aur bhāvase antaraṅg nagna ho, ekarūp
shuddhātmākā shraddhān – gnān – ācharaṇ kare, pīchhe muni dravyase bāhyaliṅg jin–āgnāse prakaṭ
kare, yah mārga hai.
bhāvārthaḥ––bhāv shuddha hue binā pahile hī digamabararūp dhāraṇ karale to pīchhe bhāv bigaḍẹ
jin āgnā yahī hai ki bhāv shuddha karake bāhya munipanā prakaṭ karo..73..
āge kahate hain ki shuddha bhāv hī svarga – mokṣhakā kāraṇ hai, malinabhāv sansār kā kāraṇ
haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
200] [aṣhṭapāhuḍ
Page 201 of 394
PDF/HTML Page 225 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][201
kammamalamaliṇachitto tiriyālayabhāyaṇo pāvo.. 74..
karmamalamalinachittaḥ tiryaṅgālayabhājanan pāpaḥ.. 74..
arthaḥ––bhāv hī svarga – mokṣhakā kāraṇ hai, aur bhāv rahit shramaṇ pāpasvarūp hai,
tiryañchagatikā sthān hai tathā karmamalase malin chittavālā hai.
bhāvārthaḥ––bhāvase shuddha hai vah to svarga–mokṣhakā pātra hai aur bhāves malin hai vah
āge phir bhāvake phalakā māhātmya kahate hainḥ–––
chakkahararāyalachchhī labbhai bohī subhāveṇa.. 75..
chakradhararājalakṣhmīḥ labhyate bodhiḥ subhāvena.. 75..
arthaḥ––subhāv arthāt bhale bhāvase, mandakaṣhāyarūp vishuddhabhāvase, chakravartī ādi
rājāoṅkī vipul arthāt baṛī lakṣhmī pātā hai. kaisī hai–––khachar (vidyādhar), amar (dev)
bhāvārthaḥ––vishuddha bhāvoṅkā yah māhātmya hai.. 75..
āge bhāvoṅke bhed kahate hainḥ–––
pāpī karamamaḷamalinaman, tiryañchagatinun pātra chhe. 74.
Page 202 of 394
PDF/HTML Page 226 of 418
single page version
asuhan cha aṭṭarauddan suh dhamman jiṇavarindehĩn.. 76..
ashubhashcha ārttaraudran shubhaḥ dharmyan jinavarendraiḥ.. 76..
arthaḥ––jinavaradevane bhāv tīn prakārakā kahā hai––––1 shubh, 2 ashubh aur 3 shuddha.
ārtta aur raudra ye ashubh dhyān hai tathā dharmadhyān shubh hai.. 76..
idi jiṇavarehin bhaṇiyan jan seyan tan samāyaraha.. 77..
iti jinavaraiḥ bhaṇitan yaḥ shreyān tan samāchara.. 77..
arthaḥ––shuddha hai vah apanā shuddhasvabhāv apane hī men isaprakār jinavaradevane kahā hai, vah
jānakar inamen jo kalyāṇarūp ho usako aṅgīkār karo.
isaprakār yah kathañchit upādey hai isase mandakaṣhāyarūp vishuddhi bhāvakī prāpti hai. shuddha bhāv hai
vah sarvathā upādey hai kyoṅki yah ātmā kā svarūp hī hai. isaprakār hey jānakar tyāg aur
grahaṇ karanā chāhiye, isīliye aisā kahā hai ki jo kalyāṇakārī ho vah aṅgīkār karanā yah
jinadevakā upadesh hai.. 77..
tyān ‘ashubh’
ātmā vishuddha svabhāv ātma mahīn rahe te ‘shuddha’ chhe;
Page 203 of 394
PDF/HTML Page 227 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][203
pāvai tihuvaṇasāran bohī jiṇasāsaṇe jīvo.. 78..
āpnoti tribhuvanasāran bodhin jinashāsane jīvaḥ.. 78..
arthaḥ––yah jīv ‘pragalitamānakaṣhāy’ arthāt jisakā mānakaṣhāy prakarṣhatāse gal gayā
hai, kisī paradravyase ahaṅkārarūp garva nahīn karatā hai aur jisake mithyātvakā udayarūp moh bhī
naṣhṭa ho gayā hai isīliye ‘samachitta’ hai, paradravyamen mamakārarūp mithyātva aur iṣhṭa–aniṣhṭa
buddhirūp rāg–dveṣh jisake nahīn hai, vah jinashāsanamen tīn bhuvanamen sār aisī bodhi arthāt
ratnatrayātmak mokṣhamārga ko pātā hai.
bhāvārthaḥ––mithyātvabhāv aur kaṣhāyabhāv kā svarūp anya maton men yathārtha nahīn hai. yah
mokṣhamārga tīnalok men sār jinamat ke sevan hī se pātā hai, anyatra nahīn hai.
āge kahate hain ki jinashāsanamen aisā muni hī tīrthaṅkar–prakr̥iti bān̐dhatā haiḥ–––
titthayaraṇāmakamman bandhai aireṇ kāleṇa.. 79..
tīrthaṅkaranāmakarma, badhnāti achireṇ kālena.. 79..
arthaḥ––jisakā chitta indriyoṅke viṣhayonse virakta hai aisā shramaṇ arthāt muni hai yah solahakāraṇ bhāvanāko bhākar ‘tīrthaṅkar’ nām prakr̥itiko thoṛe hī samayamen bān̐dh letā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te jīv tribhuvanasār bodhi lahe jineshvarashāsane. 78.
viṣhaye virat muni soḷ uttam kāraṇone bhāvīne,
Page 204 of 394
PDF/HTML Page 228 of 418
single page version
sahit] viṣhayonse viraktabhāv hokar solahakāraṇ bhāvanābhāve to achintya hai mahimā jisakī aisī tīnalokase pūjya ‘tīrthaṅkar’ nām prakr̥itiko bān̐dhatā hai aur usako bhogakar mokṣhako prāpta hotā hai. ye solahakāraṇ bhāvanāke nām hain, 1– darshanavishuddhi, 2– vinayasampannatā, 3– shīlavrateṣhvanatichār, 4– abhīkṣhṇagnānopayog, 5– samveg, 6– shaktitastyāg, 7– shaktitastap, 8–sādhusamādhi, 9– vaiyāvr̥uttyakaraṇ, 10– arhadbhakti, 11– āchāryabhakti, 12– bahushrutabhakti, 13– pravachanabhakti, 14– āvashyakāparihāṇi, 15– sanmārgaprabhāvanā, 16– pravachanavātsalya, isaprakār solahakāraṇ bhāvanā haĩn. inakā svarūp tattvārthasūtrakī ṭīkāse jāniye. inamen samyagdarshan pradhān hai, yah na ho aur pandrah bhāvanākā vyavahār ho to kāryakārī nahīn aur yah ho to pandrah bhāvanā kā kārya yahī kar le, isaprakār jānanā chāhiye.. 79.. āge bhāvakī vishuddhatā nimitta ācharaṇ kahate hainḥ–––
dharahi maṇamattaduriyan ṇāṇaṅkusaeṇ muṇipavara.. 80..
dhar manomattaduritan gnānāṅkushen munipravar!.. 80..
arthaḥ––he munivar! muniyommen shreṣhṭha! tū bārah prakār ke tapakā ācharaṇ kar aur terah
prakār kī kriyā man–vachan–kāyase bhā aur gnānarūp aṅkushase manarūp matavāle hāthīko apane
vash men rakha.
bhāvārthaḥ––yah manarūp hāthī bahut madonmat hai, vah tapashcharaṇ kriyādikasahit gnānarūp
aṅkush hī se vash men hotā hai, isaliye yah upadesh dete hain, anyaprakārase vashamen nahīn hotā hai. ye bārah tapon ke nām hain 1– anashan, 2– avamaudarya, 3– vr̥uttiparisaṅkhyān, 4– rasaparityāg, 5–viviktashayyāsan, 6– kāyaklesh ye to chhah prakār ke bāhya tap hain, aur 1– prāyashchit, 2– vinay, 3– vaiyāvr̥utta, 4–svādhyāy 5–vyutsarga 6– dhyān ye chhah prakār ke abhyantar tap hain, inakā svarūp tattvārthasūtrakī ṭīkāse jānanā chāhiye. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
204] [aṣhṭapāhuḍ bhāvārthaḥ––yah bhāvak mahātmya he, [sarvagna vītarāg kathit tatvagnān sahit–svasanmukhatā
Page 205 of 394
PDF/HTML Page 229 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][205 terah kriyā isaprakār hain–––pan̐ch parameṣhṭhī ko namaskār ye pān̐ch kriyā, chhah āvashyak kriyā, āge dravya – bhāvarūp sāmānyarūpase jinaliṅgakā svarūp kahate hainḥ–––
bhāvan bhāviyapuvvan jiṇaliṅgan ṇimmalan suddhan.. 81..
bhāvabhāvayitvā pūrvan jinaliṅgan nirmalan shuddham.. 81..
arthaḥ––nirmal shuddha jinaliṅg isaprakār hai––––jahān̐ pān̐ch prakār ke vastra kā tyāg
hai, bhūmi par shayan hai, do prakār kā sanyam hai, bhikṣhā bhojan hai, bhāvitapūrva arthāt pahile shuddha
ātmā kā svarūp paradravya se bhinna samyagdarshan–gnān–chāritramayī huā, use bārambār bhāvanā se
anubhav kiyā isaprakār jisamen bhāv hai, aisā nirmal arthāt bāhyamalarahit shuddha arthāt
antarmalarahit jinaliṅg hai.
bhāvārthaḥ––yahān̐ liṅg dravya–bhāvase do prakārakā hai. dravya to bāhya tyāg apekṣhā hai
banā, 2– boṇḍuj arthāt kapās se banā, 3– romaj arthāt ūn se banā, 4– balkalaj arthāt
vr̥ukṣha kī chhāl se banā, 5– charmaj arthāt mr̥ug ādikake charmase banā, isaprakār pān̐ch prakār
kahe. isaprakār nahīn jānanā ki inake sivāy aur vastra grāhya hain – ye to upalakṣhaṇ mātra kahen
hain, isaliye sabahī vastramātra kā tyāg jānanā.
bhūmi par sonā, baiṭhanā isamen kāṣhṭha – tr̥uṇ bhī gin lenā. indriy aur man ko vash men
karanā, chhahakāy jīvoṅkī rakṣhā karanā–––isaprakār do prakārakā sanyam hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1niṣhidhikriyā aur 2āsikākriyā. isaprakār bhāv shuddha honeke kāraṇ kahe..80..
1 niṣhidhikā–––jinamandir men pravesh karate hī gr̥uhastha yā vyantarādidev koī upasithat hai–––aisā mānakar āgnārtha ‘niḥsahī’ shabda
tīn bār bolane men ātā hai, athavā samyagdarshan–gnān–chāritramen sthir rahanā ‘niḥsahī’ hai.
2 dharmasthān se bāhar nikalate samay vinayasah triyādi kī āgnā māṅgane ke artha men ‘āsikā’ shabda bole, athavā pāpakriyā se
manamoṛanā ‘āsikā’ hai.
Page 206 of 394
PDF/HTML Page 230 of 418
single page version
bhikṣhā–bhojan karanā jisamen kr̥ut, kārit, anumodanā kā doṣh na lage – chhayālis doṣh ṭale, –battīs antarāy ṭale aisī vidhike anusār āhār kare. isaprakār to bāhyaliṅg hai aur pahile kahā vaise ho va ‘bhāvaliṅg’ hai, isaprakār do prakārakā shuddha jinaliṅg kahā hai, anya prakār shvetāmbarādik kahate haih vah jinaliṅg nahīn hai.. 81.. āge jinadharma kī mahimā kahate hainḥ––––
tah dhammāṇan pavaran jiṇadhamman bhāvibhavamahaṇan.. 82..
tathā dharmāṇān pravaran jinadharman bhāvibhavamathanam.. 82..
arthaḥ––jaise ratnon men pravar (shreṣhṭha) uttam vajra (hīrā) hai aur jaise tarugaṇ (baṛe vr̥ukṣha)
bhāvārthaḥ––‘dharma’ aisā sāmānya nām to lok men prasiddha hai aur lok anek prakār se
karānevālā jinadharma hī hai, anya sab sansār ke kāraṇ hai. ve kriyākāṇḍādik sansār hī men
rakhate hain , kadāchit sansār ke bhogoṅkī prāpti karāte hain to bhī phir bhogon men līn hotā hai,
tab ekendriyādi paryāy pātā hai tathā narak ko pātā hai. aise anya dharma nāmamātra hain, isaliye
uttam jinadharma hī jānanā.. 82..
āge shiṣhya pūchhatā hai ki jinadharma ko uttam kahā, to dharmakā kyā svarūp haai? usakā
svarūp kahate hain ki ‘dharma’ isaprakār haiḥ––––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
206] [aṣhṭapāhuḍ
Page 207 of 394
PDF/HTML Page 231 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][207
mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo dhammo.. 83..
mohakṣhobhavihīnaḥ pariṇāmaḥ ātmanaḥ dharmaḥ.. 83..
arthaḥ––jinashāsan men jinendra devane isaprakār kahā hai ki–––pūjā ādik men aur
vrat sahit honā hai vah to ‘puṇya’ hī hai tathā moh ke kṣhobh se rahit jo ātmākā pariṇām
vah ‘dharma’ hai.
bhāvārthaḥ––laukik jan tathā anyamatī kaī kahate hain ki pūjā ādik shubh kriyāon men
isaprakār kahā hai ki ––– pūjādik men aur vrat sahit honā hai vah to ‘puṇya’ hai, isamen
pūjā aur ādi shabda se bhakti, vandanā, vaiyāvr̥utya ādik samajhanā, yah to dev – guru –
shāstra ke liye hotā hai or upavās ādik vrat hain vah shubh kriyā hai, inamen ātmā kā rāg
sahit shubh pariṇām hai usase puṇyakarma hotā hai isaliye inako puṇya kahate haĩn. isakā phal
svargādik bhogon kī prāpti hai.
mohake kṣhobhase rahit ātmāke pariṇām dharma samajhiye. mithyātva to atattvārtha shraddhān hai,
hāsya, rati ye chār tathā puruṣh, satrī, napunsak ye tīn vikār, aisī sāt prakr̥iti rāgarūp haĩn.
inake nimitta se ātmā kā gnān–darshanasvabhāv vikārasahit, kṣhobharūp chalāchal, vyākul hotā
hai isaliye in vikāron se rahit ho tab shuddhadarshanagnānarūp nishchay ho vah ātmā kā ‘dharma’
hai. is dharma se ātmāke āgāmī karma kā āsrav rukakar samvar hotā hai aur pahile ban̐dhe hue
karmon kī nirjarā hotī hai. sampūrṇa nirjarā ho jāy tab mokṣha hotā hai tathā ekadesh moh ke kṣhobh
kī hāni hotī hai isaliye shubh pariṇāmoṅko bhī upachār se dharma kahate hain aur jo keval shubh
pariṇām hī ko dharma mānakar santuṣhṭa hain unakī dharmakī prāpti nahīn hai, yah jinamatakā upadesh
hai.. 83..
āge kahate hain ki jo ‘puṇya’ hī ko ‘dharma’ jānakar shraddhān karatā hai usake keval
bhog kā nimitta hai, karmakṣhay kā nimitta nahīn haiḥ––––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 208 of 394
PDF/HTML Page 232 of 418
single page version
puṇṇan bhoyaṇimittan ṇa hu so kammakkhayaṇimittan.. 84..
puṇyan bhoganimittan na hi tat karmakṣhayanimittam.. 84..
arthaḥ––jo puruṣh puṇya ko dharma jānakar dhaddhān karate hain, pratīt karate hain, rūchi karate
hain aur sparsha karate hain unake ‘puṇya’ bhogakā nimitta hai. isase svargādik bhog pātā hai aur
vah puṇya karma ke kṣhay kā nimitta nahīn hotā hai, yah pagaṭ jānanā chāhiye.
bhāvārthaḥ––shubh kriyārūp puṇyako dharma jānakar isakā shraddhān, gnān, ācharaṇ karatā hai
kṣhay rūp samvar, nirjarā, mokṣha nahīn hotā hai.. 84..
āge kahate hain ki ––– jo ātmā kā svabhāvarūp dharma hai vah hī mokṣhakā kāraṇ hai
sansārataraṇahedū dhammo tti jiṇehin ṇiddiṭṭhan.. 85..
sansārataraṇahetuḥ dharma iti jinaiḥ nirdiṣhṭam.. 85..
arthaḥ––yadi ātmā rāgādik samasta doṣhonse rahit hokar ātmā hī men rat ho jāy to
aise dharma ko jineshvaradev ne sansārasamudra se tarane kā kāraṇ kahā hai.
bhāvārthaḥ––jo pahile kahā thā ki mohake kṣhobhase rahit ātmākā pariṇām hai so dharma
hai, so aisā dharma hī sansār se pār ke mokṣhakā kāraṇ bhagavānane kahā hai, yah niyam hai.. 85.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te bhog kerūn nimitta chhe, na nimitta karmakṣhay taṇũn. 84.
rāgādi doṣh samasta chhoḍī ātamā nijarat rahe
208] [aṣhṭapāhuḍ
Page 209 of 394
PDF/HTML Page 233 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][209
āge isī artha ko dr̥urḥ karane ke liye kahate hain ki––– jo ātmā ke liye iṣhṭa nahīn karatā hai aur samasta puṇyakā ācharaṇ karatā hai to bhī siddhi ko nahīn pātā haiḥ––
tah viṇ pāvadi siddhin sansārattho puṇo bhaṇido.. 86..
tathāpi na prāpnoti siddhin sansārasthaḥ punaḥ bhaṇitaḥ.. 86..
arthaḥ––athavā jo puruṣh ātmākā iṣhṭa nahīn karatā hai, usakā svarūp nahīn jānatā hai,
aṅgīkār nahīn karatā hai aur sab prakārake samasta puṇyako karatā hai, to bhī siddhi (mokṣha) ko
bhāvārthaḥ––ātmik dharma dhāraṇ kiye binā sab prakārake puṇya kā ācharaṇ kare to bhī
āsakta hokar rahe, vahān̐ se chay ekendriyādik hokar sansār hī men bhramaṇ karatā hai.. 86..
āge, is kāraṇase ātmā hī kā shraddhān karo, prayatnapūrvak jāno, mokṣha prāpta karo,
jeṇ ya laheh mokkhan tan jāṇijjah payatteṇa.. 87..
yen cha labhadhvan mokṣhan tan jānīt prayatnena.. 87..
arthaḥ––pahile kahā thā ki ātmā kā dharma to mokṣha hai, usī kāraṇ se kahate hain ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
topaṇ lahe nahi siddhine, bhavamān bhame–āgam kahe. 86.
ā kāraṇe te ātmanī trividhe tame shraddhā karo,
Page 210 of 394
PDF/HTML Page 234 of 418
single page version
ki––––he bhavyajīvon! tum us ātmā ko prayatnapūrvak sab prakār ke udyam karake yathārtha jāno, us ātmā kā shraddhān karo, pratīti karo, ācharaṇ karo. man–vachan–kāy se aise karo jisase mokṣha pāvo. bhāvārthaḥ––jisako jānane aur shraddhān karane se mokṣha ho usīko jānanā aur shraddhān karanā mokṣha prāpti karātā hai, isaliye ātmāko jānane kā kārya sab prakārake udyam pūrvak karanā chāhiye, isī se mokṣha kī prāpti hotī hai, isaliye bhavyajīvon ko yahī upadesh hai.. 87.. āge kahate hain ki bāhya–––hinsādik kriyā ke binā hī ashuddha bhāvase tandul matsyatulya jīv bhī sātaven narak ko gayā, tab anya baṛe jīvon kī kyā kathā?
iy ṇāun appāṇan bhāvah jiṇabhāvaṇan ṇichchan.. 88..
iti gnātvā ātmānan bhāvay jinabhāvanān nityam.. 88..
arthaḥ––he bhavyajīv! tū dekh, shālasiktha (tandul nāmakā matsya) vah bhī ashuddha
bhāvārthaḥ––ashuddhabhāv ke mahātmya se tandul matsya jaisā alpajīv bhī sātaven narak ko
shuddha hone par apane aur dūsare ke svarūp kā jānanā hotā hai. apane aur dūsare ke svarūp kā
gnān jinadev kī āgnā kī bhāvanā nirantar bhāne se hotā hai, isaliye jinadev kī āgnā kī
bhāvanā nirantar karanā yogya hai.
tandul matsya kī kathā aise hai––––kākandīpurī kā rājā sūrasen thā vah mānsabhakṣhīho
gayā. atyanta lolupī, māns bhakṣhaṇakā abhiprāy rakhatā thā. usake ‘pitr̥upriy’ nāmakā rasoīdār thā. vah anek jīvon kā māns nirantar bhakṣhaṇ karatā thā. usako sarpa ḍas gayā to marakar svayambhūramaṇ samudra men mahāmatsya ho gayā. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
tethī nijātmā jāṇī nitya tun bhāv re! jinabhāvanā. 88.
210] [aṣhṭapāhuḍ
Page 211 of 394
PDF/HTML Page 235 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][211 rājā sūrasen bhī mar kar vahān̐ hī usī mahāmatsya ke kān men tandul matsya ho gayā. vahān̐ mahāmatsya mukhamen anek jīv āven, bāhar nikal jāven, tab tandul matsya unako dekhakar vichār kare ki yah mahāmatsya abhāgā hai jo mun̐h men āye hue jīvon ko khātā nahīn hai. yadi merā sharīr itanā baṛā hotā to is samudra ke sab jīvon ko khā jātā. aise bhāvoṅke pāpase jīvon ko khāye binā hī sātaven narakamen gayā aur mahāmatsya to khānevālā thā so vah to narak men jāy hī jāya. isaliye ashuddhabhāv sahit bāhya pāp karanā to narak kā kāraṇ hai hī, parantu bāhya hinsādik pāpake kiye binā keval ashuddhabhāv bhī usīke samān hai, isaliye bhāvommen ashubh dhyān chhoṛakar shubh dhyān karanā yogya hai. yahān̐ aisā bhī jānanā ki pahile rāj pāyā thā so pahile puṇya kiyā thā usakā phal thā,pīchhe kubhāv hue tab narak gayā isaliye ātmagnān ke binā keval puṇya hī mokṣha kā sādhan nahīn hai.. 88.. āge kahate hain ki bhāvarahit ke bāhya parigrahakā tyāgādi sab niṣhprayojan haiḥ–––
sayalo ṇāṇajjhayaṇo ṇiratthao bhāvarahiyāṇan.. 89..
sakalan gnānādhyayanan nirarthakan bhāvarahitānāmr.. 89..
arthaḥ––jo puruṣh bhāv rahit hain, shuddha ātmākī bhāvanāse rahit hain aur bāhya ācharaṇase
santuṣhṭa hain, unake bāhya parigrahakā tyāg hai vah nirarthak hai. giri (parvat), darī (parvat kī
bhāvārthaḥ––bāhya kriyākā phal ātnagnān sahit ho to saphal ho, anyāy sab nirarthak
hai. puṇyakā phal ho to bhī sansārakā hī kāraṇ hai, mokṣhaphal nahīn hai.. 89.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 212 of 394
PDF/HTML Page 236 of 418
single page version
binā bāhya bheṣhakā āḍambar mat karoḥ–––
mā jaṇarañjaṇakaraṇan bāhiravayaves tan kuṇasu.. 90..
mā janarañjanakaraṇan bahirvrataveṣh tvaṅkārṣhīḥ.. 90..
arthaḥ––he mune! tū indriyoṅkī senā hai usakā bhañjan kar, viṣhayommen mat ram, manarūp
bandar ko prayatnapūrvak baṛā udyam karake bhañjan kar, vashībhūt kar aur bāhyavrat kā bheṣh lokamen
rañjan karane vālā mat dhāraṇ kara.
bhāvārthaḥ––bāhya munikā bheṣh lokakā rañjan karane vālā hai, isaliye yah upadesh hai;
bāhya yatna kare to shreṣhṭha hai. indriy aur man ko vash men kiye binā keval lokarañjanamātra bheṣh
dhāraṇ karane se kuchh paramārtha siddhi nahīn hai.. 90..
āge phir upadesh kahate hainḥ––
cheiyapavayaṇaguruṇan karehi bhattin jiṇāṇāe.. 91..
chaityapravachanaguruṇān kuru bhaktin jināgnayā.. 91..
arthaḥ––he mune! tū nav jo hāsya, rati, arati, shok, bhay, jugupsā, strīved, puruṣhaved, napunsakaved–––––ye no kaṣhāyavarga tath mithyātva inako bhāvashuddhi dvārā chhoṛ aur niāgnā se chaitya, pravachan, guru inakī bhakti kara.. 91.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nahi kar tun janarañjanakaraṇ bahiraṅg–vrataveshī banī. 90.
mithyātva ne nav nokaṣhāy tun chhoḍ bhāvavishuddhithī;
212] [aṣhṭapāhuḍ āge upadesh karate hain ki bhāvashuddhi ke liye indriyādik ko vash karo, bhāvashuddhike
Page 213 of 394
PDF/HTML Page 237 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][213
āge phir kahate hainḥ––
bhāvahi aṇudiṇu atulan visuddha bhāveṇ suyaṇāṇan.. 92..
bhāvay anudinan atulan vishuddhabhāven shrutagnānam.. 92..
arthaḥ––he mune! tū jis shrutagnānako tīrthaṅkar bhagavānane kahā aur gaṇadhar devonne gūnthā
arthāt shāstrarūp rachanā kī usakī samyak prakār bhāv shuddha kar nirantar bhāvanā kara. kaisā hai
vah shrutagnān? atul hai, isake barābar anya matakā kahā huā shrutagnān nahīn hai.. 92..
aisā karane se kyā hotā hair so kahate hainḥ–––
arthaḥ––pūrvokta prakār bhāv shuddha karane par gnānarūp jalako pīkar siddha hote haĩn. kaise hain siddha? nirmathya arthāt mathā na jāve aise tr̥uṣhādāh shoṣh se rahit hain, is prakār siddha hote hai; gnānarūp jal pīne kā yah phal hai. siddha shivālay arthāt muktirūp mahalamen rahanevāle hain, lokake shikhar par jinakā vās hai. isīliye kaise hain? tīn bhuvanake chuṛāmaṇi hain, mukuṭamaṇi hain tathā tīn bhuvan men aisā sukh nahīn hai, aise paramānand avināshī sukhako ve bhogate haĩn. isaprakār ve tīn bhuvan ke mukuṭamaṇi haĩn. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
pratidin tun bhāv vishuddhabhāve te atul shrutagnānane. 92.
1 pāṭhāntaraḥ– pāūṇa. 2 pāṭhāntaraḥ– prāpya.
Page 214 of 394
PDF/HTML Page 238 of 418
single page version
isaliye aise kahā hai ki paramānandarūp siddha hote haĩn.. 93..
āge bhāv shuddhi ke liye phir upadesh karate hainḥ–––
sutteṇ appamatto sañjamaghādan pamottūṇa.. 94..
sūtreṇ apramattaḥ sanyamaghātan pramuchya.. 94..
arthaḥ––he mune! tū das das do arthāt bāīs jo suparīṣhah arthātātishay kar sahane
yogya ko sūtreṇ arthāt jaise jinavachanamen kahe hain usī rīti se niḥpramādī hokar sanyamakā ghāt
dūrakar aur apanī kāyase sadākāl nirantar sahan kara.
bhavārthaḥ––jaise sanyam na bigaṛe aur pramādakā nivāraṇ ho vaise nirantar muni kṣhudhā, tr̥uṣhā ādik bāīs parīṣhah sahan kare. inako sahan karanekā prayojan sūtramen aisā kahā hai ki––– inake sahan karane se karma kī nirjarā hotī hai aur sanyam ke mārga se chhūṭanā nahīn hotā hai, pariṇām dr̥urḥ hote haĩn.. 94.. āge kahate hain ki–––jo parīṣhah sahanemen dr̥urḥ hotā hai vah upasarga āne par bhī dr̥urḥ rahatā hai, chyut nahīn hotā, usakā dr̥uṣhṭānt kahate hainḥ––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
apramatta rahī, sūtrānusār, nivārī sanyamaghātane. 94.
paththar rahyo chir pāṇīmān bhedāy nahi pāṇī vaḍe,
214] [aṣhṭapāhuḍ bhāvārthaḥ––shuddha bhāv karake gnānarūp jal pīne par tr̥uṣhādāh shoṣh miṭ jātā hai,
1 ‘mudakeṇ’ pāṭhāntar ‘mudaeṇ’.
Page 215 of 394
PDF/HTML Page 239 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][215
tathā sādhurapi na bhidyate upasarga parīṣhahebhyaḥ.. 95..
arthaḥ––jaise pāṣhāṇ jalamen bahut kālatak rahane par bhī bhedako prāpta nahīn hotā hai vaise
hī sādhu upasarga – parīṣhahonse nahīn bhidatā hai.
bhāvārthaḥ––pāṣhāṇ aisā kaṭhor hotā hai ki yadi vah jalamen bahut samay tak rahe to bhī usamen jal pravesh nahīn karatā hai, vaise hī sādhuke pariṇām bhī aise dr̥urḥ hote hain ki––upasarga – parīṣhah āne par bhī sanyamake pariṇām se chyut nahīn hotā hai aur pahile kahā jo sanyam kā ghāt jaise na ho vaise parīṣhah sahe. yadi kadāchit sanyamakā ghāt hotā jāne to jaise ghāt na ho vaise kare.. 95.. āge, parīṣhah āne par bhāv shuddha rahe aisā upāy kahate hainḥ––
bhāvarahieṇ kin puṇ bāhiraliṅgeṇ kāyavvan.. 96..
bhāvarahiten kin punaḥ bāhyaliṅgen karttavyam.. 96..
arthaḥ––he mune! tū anuprekṣhā arthāt anitya ādi bārah anuprekṣhā hain unakī bhāvanā kar aur apar arthāt anya pān̐ch mahāvraton kī pachchīs bhāvanā kahī hai unakī bhāvanā kar, bhāvarahit jo bāhyaliṅg hai usase kyā karttavya hai? arthāt kuchh bhī nahī̃n. bhāvārthaḥ––kaṣhṭa āne par bārah anuprekṣhāoṅkā chintan karanā yogya hai. inake nām ye hain–––1 anitya, 2 asharaṇ, 3 sansār, 4 ekatva, 5 anyatva, 6 ashuchitva, 7 āsrav, 8 samvar, 9 nirjarā, 10 lok, 11 bodhidurlabh, 12 dharma––––inakā aur pachchatsa bhāvanāoṅkā bhānā baṛā upāy hai. inakā bārambār vintan karane se kaṣhṭa men pariṇām bigaṛate nahīn hain, isaliye yah upadesh hai.. 96..
āge phir bhāv shuddha rakhane ko gnānakā abhyās karate hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 216 of 394
PDF/HTML Page 240 of 418
single page version
jīvasamāsāin muṇī chaudasaguṇaṭhāṇaṇāmāin.. 97..
jīvasamāsān mune! chaturdashaguṇasthānanāmāni.. 97..
arthaḥ––he mune! tū sab parigrahādikase virakta ho gayā hai, mahāvrat sahit hai to bhī
lakṣhaṇ bhedaityādikon kī bhāvanā kara.
bhāvārthaḥ––padārthon ke svarūpakā chintan karanā bhāvashuddhikā baṛā upāy hai isaliye yah
āge bhāv shuddhike liye anya upāy kahate hainḥ––––
mehūṇasaṇṇāsatto bhamio si bhavaṇṇave bhīme.. 98..
maithunasañgnāsaktaḥ bhramito‘si bhavārṇave bhīme.. 98..
arthaḥ––he jīv! tū pahile das prakārakā abrahma hai usako chhoṛakar nav prakārakā
brahmacharya hai usako pragaṭakar, bhāvommen pratyakṣha kara. yah upadesh isaliye diyā hai ki tū maithūnasañgnā
jo kāmasevanakī abhilāṣhā usamen āsakta hokar ashuddha bhāvonse is bhīm (bhayānak)
bhāvārthaḥ––yah prāṇī maithunasañgnā men āsakta hokar gr̥uhasthapanā ādik anek upāyonse
strīsevanādik ashuddhabhāvonse ashubh kāryon men pravartatā hai, usase is bhayānak sansārasamudra men bhramaṇ karatā hai, isaliye yah upadesh hai ki–––das prakārake abrahmako chhoṛakar nav prakārake brahmacharyako aṅgīkār karo. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
muni! bhāv jīvasamāsane, guṇasthān bhāv tun chaudane. 97.
abrahma dashavidh ṭāḷī tun pragaṭāv navavidh brahmane;
216] [aṣhṭapāhuḍ