Page 257 of 394
PDF/HTML Page 281 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][257
bhāvārthaḥ––darshanakā ghātak darshanāvaraṇ karma hai, gnānakā ghātak gnānāvaraṇ karma hai, sukhakā ghātak mohanīy karma hai, vīryakā ghātak antarāy karma hai. inakā nāsh kaun karatā hai? samyakprakār jinabhāvanā bhākar arthāt jinaāgnā mānakar jīv–ajīv ādi tattvakā yathārtha nishchay kar shraddhāvān huā ho vah jīv karatā hai. isaliye jin āgnā mānakar yathārtha shraddhān karo yah upadesh hai.. 149..
āge kahate hain ki in ghātiyā karmoṅkā nāsh hone par ‘anantachatuṣhṭay’ prakaṭ hote hainḥ– ––
ṇaṭṭhe ghāiyaukke loyāloyan payāsedi.. 150..
naṣhṭe ghātichatuṣhke lokālokan prakāshayati.. 150..
arthaḥ––pūrvokta chār ghātiyā karmoṅkā nāsh hone par ananta gnān–darshan–sukh aur bal (–vīrya) ye chār guṇ pragaṭ hote haĩn. jab jīvake ye guṇakī pūrṇa nirmal dashā prakaṭ hotī hai tab lokālokako prakāshit karatā hai. bhāvārthaḥ––ghātiyā karmoṅkā nāsh hone par anantadarshan, anantagnān, anantasukh aur anantavīrya ye anantachatuṣhṭay prakaṭ hote haĩn. ananta darshan–gnānase chhah dravyonse bhare hue is lokamen anantānanta jīvoṅko, inase bhī anantānantaguṇe pudgaloṅko tathā dharma–adharma–ākāsh ye tīno dravya aur asaṅkhyāt kālāṇu in sab dravyoṅkī atīt, anāgat aur vartamānakāl sambandhī anantaparyāyoṅko bhinna–bhinna ek samay men spaṣhṭa dekhatā hai aur jānatā hai. anantasukh se atyantatr̥uptirūp hai aur anantashakti dvārā ab kisī bhī nimitta se avasthā palaṭatī (badalatī) nahīn hai. aise anantachatuṣhṭayarūp jīv kā nij svabhāv prakaṭ hotā hai, isaliye jīvake svarūpakā aisā paramārtha se shraddhān karanā vah hī samyagdarshan hai.. 150.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 258 of 394
PDF/HTML Page 282 of 418
single page version
hain, unamen se kuchh prakaṭ kar kahate hainḥ–––
appo vi ya paramappo kammavimukko ya hoi phuḍan.. 151..
ātmā api cha paramātmā karmavimuktaḥ cha bhavati sphuṭam.. 151..
arthaḥ––paramātmā gnānī hai, shiv hai, parameṣhṭhī hai, sarvagna hai, viṣhṇu hai, chaturmukh brahyā hai,
buddha hai, ātmā hai, paramātmā hai aur karmarahit hai, yah spaṣhṭa jāno.
bhāvārthaḥ––‘gnānī kahane se sāṅkhyamatī gnānarahit udāsīn chaitanyamātra mānatā hai usakā
mānate hain vaisā nahīn hai. ‘parameṣhṭhī’ hai so param (utkr̥uṣhṭa) padase sthit hai athavā utkr̥uṣhṭa
vaise nahīn hai. ‘sarvagna’ hai arthāt sab lokālokako jānatā hai, anya kitane hī kisī ek
prakaraṇ sambandhī sab bāt jānatā hai usako bhī sarvagna kahate hain vaise nahīn hai. ‘viṣhṇu’ hai arthāt
jisakā gnān sab gneyon men vyāpak hai––anyamatī vedāntī ādi kahate hain ki padārthommen āp hai
to aisā nahīn hai.
‘chaturmukh’ kahane se kevalī arahant ke samavasaraṇ men vār mukh chāron dishāon men dikhate
hain aisā atishay hai, isaliye chaturmukh kahate hain–––anyamatī brahyā ko chaturmukh kahate hain vaisā brahyā koī nahīn hai. ‘buddha’ hai arthāt sabakā gnātā hai–––bauddhamatī kṣhaṇik ko buddha kahate hain vaisā nahīn hai. ‘ātmā’ hai apane svabhāv hī men nirantar pravartatā hai––anyamatī vedāntī sabamen pravartate hue ātmāko mānate hain vaisā nahīn hai. ‘paramātmā’ hai arthāt ātmā ko pūrṇarūp ‘anantachatuṣhṭay’ usake pragaṭ ho gaye hain, isaliye paramātmā hai. karma jo ātmā ke svabhāv ke ghātak ghātiyākarmonse rahit ho gaye hain isaliye ‘karma vimukta’ hain, athavā kuchh karane yogya kām na rahā isaliye bhī karmavimukta haĩn. sāṅkhyamatī, naiyāyik sadā hī karmarahit mānate hain vaisā nahīn hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
258] [aṣhṭapāhuḍ āge jisake anantachatuṣhṭay pagaṭ hote hain usako paramātmā kahate haĩn. usake anek nām
Page 259 of 394
PDF/HTML Page 283 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][259 sāṅkhyamatī, naiyāyik sadā hī karmarahit mānate hain vaisā nahīn hai. aise paramātmā ke sārthak nām haĩn. anyamatī apane iṣhṭa kā nām ek hī kahate hain, unakā sarvathā ekāntake abhiprāyake dvārā artha bigaṛatā hai isaliye yathārtha nahīn hai. arahantake ye nām nayavivakṣhā se satyārtha hain , aisā jāno.. 151.. āge āchārya kahate hain ki aisā dev mujhe uttam bodhi deveḥ–––
tihuvaṇabhavaṇapadīvī deu maman uttaman bohĩn.. 152..
tribhuvanabhavanapradīpaḥ dadātu mahyan uttamān bodhim.. 152..
arthaḥ––isaprakār ghātiyā karmonse rahit, kṣhudhā tr̥uṣhā ādi pūvokta aṭhārah doṣhon se rahit, sakal (sharīrasahit) aur tīn bhuvanarūpī bhavan ko prakāshit karane ke liye prakr̥uṣhṭa dīpakatulya dev hai, vah mujhe uttam bodhi (–samyagdarshan–gnān–chāritra) kī prāpti deve, isaprakār āchārya ne prārthanā kī hai. bhāvārthaḥ––yahān̐ aur to pūrvokta prakār jānanā, parantu ‘sakal’ visheṣhaṇakā yah āshay hai ki ––mokṣhamārga kī pravr̥utti karane ke jo upadesh hain vah vachanake pravarte binā nahīn hote hain aur vachan kī pravr̥utti sharīr binā nahīn hotī hai, isaliye arahantakā āyukarmake uday se sharīr sahit avasthān rahatā hai aur susvar ādi nāmakarmake uday se vachan kī pravr̥utti hotī hai. is tarah anek jīvoṅkā kalyāṇ karane vālā upadesh hotā rahatā hai. anyamatiyoṅke aisā avasthān (aisī sthit) paramātmā ke sambhav nahīn hai, isaliye upadesh kī pravr̥utti nahīn banatī hai, tab mokṣhamārgakā upadesh bhī nahīn banatā hai. isaprakār jānanā chāhiye.. 152..
āge kahate hain ki jo arahant jineshvar ke charaṇoṅko namaskār karate hain ve sansār kī janmarūp belako kāṭate hainḥ–––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 260 of 394
PDF/HTML Page 284 of 418
single page version
te jammavellimūlan khaṇanti varabhāvasattheṇa.. 153..
te janmavallīmūlan khananti varabhāvashastreṇa.. 153..
arthaḥ––jo puruṣh param bhakti anurāg se jinavar ke charaṇakamaloṅko namaskār karate hain ve shreṣhṭhabhāvarūp ‘shastra’ se janma arthāt sansārarūpī belake mūl jo mithyātva ādi karma, unako naṣhṭa kar ḍālate hain (khod ḍālate hain). bhāvārthaḥ––apanī shraddhā–ruchi–pratīti se jo jineshvaradevako namaskārakaratā hai, unake satyārthasvarūp sarvagna–vītarāgapan ko jānakar bhaktike anurāgase namaskār karatā hai tab gnāt hotā hai ki samyagdarshanakī prāptikā yah chinha hai, isaliye mālūm hotā hai ki isake mithyātvakā nāsh ho gayā, ab āgāmī sansārakī vr̥uddhi isake nahīn hogī, isaprakār batāyā hai.. 153.. āge kahate hain ki jo jinasamyaktva ko prāpta paruṣh hai so vah āgāmī karma se lipta nahīn hotā haiḥ–––
tathā bhāven na lipyate kaṣhāyaviṣhayaiḥ satpuruṣhaḥ.. 154..
arthaḥ––jaise kamalinī kā patra apane svabhāvase hī jalase lipta nahīn hotā hai, vaise hī samyagdr̥uṣhṭi satpuruṣh hai vah apane bhāvase hī krodhādik kaṣhāy aur indriyoṅke viṣhayommen lipta nahīn hotā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te janmavelīmūḷane var bhāvashastra vaḍe rakhaṇe. 153.
jyam kamalinīnā patrane nahi salilalep svabhāvathī,
260] [aṣhṭapāhuḍ
Page 261 of 394
PDF/HTML Page 285 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][261
bhāvārtha––samyagdr̥uṣhṭi puruṣh ke mithyātva aur anantānubandhī kaṣhāy kā to sarvathā abhāv hī hai, anya kaṣhāyoṅkā yathāsambhav abhāv hai. mithyātva anantānubandhīke abhāv se aisā bhāv hotā hai. yadyapi paradravyamātra ke kartr̥utvakī buddhi to nahīn hai, parantu sheṣh kaṣhāyoṅke uday se kuchh rāg– dveṣh hotā hai, usako karmake uday ke nimittase hue jānatā hai, isaliye usamen bhī kartr̥utvabuddhi nahīn hai, to bhī un bhāvoṅko rogake samān hue jānakar achchhā nahīn samajhatā hai. isaprakār apane bhāvonse hī kaṣhāy–viṣhayonse prīti–buddhi nahīn hai, isaliye unase lipta nahīn hotā hai, jalakamalavat nirlep rahatā hai. isase āgāmī karmakā bandha nahīn hotā hai, sansārakī vr̥uddhi nahīn hotī hai, aisā āshay hai..154.. āge kahate hain ki jo pūrvokta bhāv sahit samyagdr̥uṣhi1 satparuṣh hain ve hī sakal shīl sanyamādi guṇonse sanyukta hain , anya nahīn hainḥ–––
arthaḥ––pūvokta bhāv sahit samyagdr̥uṣhṭi puruṣh hain aur shīl sanyam guṇonse sakal kalā
arthāt sampūrṇa kalāvān hote hain, unahī ko ham muni kahate haĩn. jo samyagdr̥uṣhṭi nahīn hain,
malinachitta sahit mithyādr̥uṣhṭi hain aur bahut doṣhoṅkā āvās (sthān) hai vah to bheṣh dhāraṇ
bhāvārthaḥ––jo samyagdr̥uṣhṭi hai aur shīl (–uttaraguṇ) tathā sanyam (–mūlaguṇ) sahit
hai vah muni hai. jo mithyādr̥uṣhṭi hai arthāt jisakā chitta mithyātva se malin hai aur jisamen krodhādi vikārarūp bahut doṣh pāye jāte hain, vah to muni kā bheṣh dhāraṇ karatā hai to bhī shrāvakake samān bhī nahīn hai, shrāvak samyagdr̥uṣhṭi ho aur gr̥uhasthāchārake pāp sahit ho to bhī usake barābar vah–keval bheṣh mātrako dhāraṇ karane vālā muni––nahīn hai, aisā āchārya ne kahā hai.. 155.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1 pāṭhāntaraḥ – chi ya.
2 pāṭhāntaraḥ – tān api
Page 262 of 394
PDF/HTML Page 286 of 418
single page version
–
dujjayapabal baluddhar kasāyabhaḍ ṇijjiyā jehĩn.. 156..
durjayaprabalabaloddhatakaṣhāyabhaṭāḥ nirjitā yaiḥ.. 156..
arthaḥ––jin puruṣhonne kṣhamā aur indriyoṅkā daman vah hī huā visphuratā arthāt sajāyā huā malinatā rahit ujjval tīkṣhaṇ khaḍga, usase jinako jītanā kaṭhin hai aise durjay, prabal tathā balase uddhat kaṣhāyarūp subhaṭon ko jīte, ve hī dhīravīr subhaṭ hain, anya saṅgrāmādik men jītanebāle to ‘kahane ke subhaṭ’ haĩn. bhāvārthaḥ––yuddha men jītanevāle shūravīr to lokamen bahut hain, parantu kaṣhāyon ko jītanevāle virale hain, ve munipradhān hain aur ve hī shūravīron men pradhān haĩn. jo samyagdr̥uṣhṭi hokar kaṣhāyoṅko jītakar chāritravān hote hain ve mokṣha pāte hain, aisā āshay hai.. 156..
āge kahate hain ki jo āp darshan–gnān–chāritrarūp hote hain ve anyako bhī un sahit karate hain, unako dhanya haiḥ–––
visayamayaraharapaḍiyā bhaviyā uttāriyā jehĩn.. 157..
viṣhayamakaradharapatitāḥ bhavyāḥ uttāritāḥ yaiḥ.. 157..
arthaḥ––jin satparuṣhon ne viṣhayarūp makaradhar (samudra) men paṛe hue bhavyajīvoṅko – darshan aur gnānarūpī mukhya donon hāthonse – pār utār diyā, ve munipradhān bhagavān ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
kvatyā sudurjay–ugrabaḷ–madamatta–subhaṭ–kaṣhāyane. 156.
chhe dhanya te bhagavant, darshan gnān–uttam kar vaḍe,
262] [aṣhṭapāhuḍ āge kahate hain ki samyagdr̥uṣhṭi hokar jinane kaṣhāyarūp subhaṭ jīte ve hī dhīravīr hainḥ––
Page 263 of 394
PDF/HTML Page 287 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][263 indrādik se pujya gnānī dhanya haĩn. bhāvārthaḥ––is sansār–samudrase āp tiren aur dūsaroṅko tirā deven vah muni dhanya haĩn. dhanādik sāmagrīsahitako ‘dhanya’ kahate hain, vah to ‘kahane ke dhanya’ haĩn.. 157.. āge phir aise muniyoṅkī mahimā karate hainḥ––––
visayavisapupphaphulliy luṇanti muṇi ṇāṇasatthehĩn.. 158..
viṣhayaviṣhapuṣhpapuṣhpitān lunanti munayaḥ gnānashastraiḥ.. 158..
arthaḥ––māyā (kapaṭ) rūpī bel jo moharūpī vr̥ukṣha par charḥī huī hai tathā viṣhayarūpī viṣh ke phūlonse phūl rahī hai usako muni gnānarūpī shastra se samastatayā kāṭ ḍālate hain arthāt niḥsheṣh kar dete haĩn. bhāvārthaḥ––yah māyākaṣhāy gūrḥ hai, isakā vistār bhī bahut hai, muniyon tak phailatī hai, isaliye jo muni gnānase isako kāṭ ḍālate hain ve hī sachche muni hain, ve hī mokṣha pāte haĩn.. 158.. āge phir un muniyoṅke sāmarthya ko kahate hainḥ–––
te savvaduriyakhambhan haṇanti chārittakhaggeṇa.. 159..
te sarvaduritastambhan ghnanti chāritrakhaḍgena.. 159..
arthaḥ––jo muni moh–mad–gaurav se rahit hain aur karuṇābhāv sahit hain, ve hī chāritrarūpī khaḍgase pāparūpī stambhako hanate hain arthāt mūlase kāṭ ḍālate haĩn. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 264 of 394
PDF/HTML Page 288 of 418
single page version
sambandhase garva hone ko ‘mad’ kahate haĩn. ‘gaurav’ tīn prakār kā hai–––r̥uddhi gaurav, sāt gaurav aur rasagaurava. jo kuchh tapobalase apanī mahantatā lokamen ho usakā apaneko mad āve, usamen harṣha māne vah ‘r̥uddhigaurav’ hai. yadi apane sharīramen rogādik utpanna na hon to sukh māne tathā pramād yukta hokar apanā mahantapanā māne ‘sātagaurav’ hai. yadi miṣhṭa–puṣhṭa rasīlā āhārādik mile to usake nimittase pramatta hokar shayanādik kare ‘rasagaurav’ hai. muni isaprakār gaurav se to rahit hain aur parajīvon kī karuṇāse sahit hain; aisā nahīn hai ki parajīvonse mohamamatva nahīn hai isaliye nirday hokar unako mārate hain, parantu jab tak rāg ansh rahatā hai tab tak par jīvon kī karuṇā hī karate hain, upakārabuddhi rahatī hai. isaprakār gnānī muni pāp jo ashubhakarma usakā chāritra ke bal se nāsh karate haĩn.. 159.. āge kahate hain ki jo isaprakār mūlaguṇ aur uttaraguṇon se maṇḍit muni hain ve jinamat men shobhā pāte hainḥ–––
tārāvalipariyario puṇṇimainduvva pavaṇapahe.. 160..
tārāvalīparikaritaḥ pūrṇimenduriv pavanapathan.. 160..
chandramā shobhā pātā hai, vaise hī jinamatarūp ākāshamen guṇoṅke samūharūpī maṇiyoṅkī mālā se munīndrarūpī chandramā shobhā pātā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
saghaḷā duritarūp thambhane ghāte charaṇ–taravārathī. 159.
tārāvalī sah je rīte pūrṇendu shobhe ābhamān,
264] [aṣhṭapāhuḍ bhāvārthaḥ––paradravyase mamatvabhāvako ‘moh’ kahate haĩn. ‘mad’–––jāti ādi paradravya
Page 265 of 394
PDF/HTML Page 289 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][265
bhāvārthaḥ––aṭṭhāīs mūlaguṇ, dashalakṣhaṇ dharma, tīn gupti aur chaurāsī lākh uttaraguṇoṅkī mālāsahit muni jinamatamen chandramāke samān shobhā pātā hai, aise muni anyamat men nahīn haĩn.. 160.. āge kahate hain ki jinake isaprakār vishuddha bhāv hain ve satpuruṣh tīrthaṅkar ādi padake sukhoṅko pāte hainḥ––––
chāraṇamuṇiriddhīo visuddha bhāvā ṇarā pattā.. 161..
chāraṇamunyarddhī; vishuddhabhāvā narāḥ prāptāḥ.. 161..
arthaḥ––vishuddhabhāv vāle aise nar muni hain vah chakradhar (–chakravartī, chhah khaṇḍakā rājendra) rām (–balabhadra) keshav (–nārāyaṇ, arddhachakrī) surabar (devoṅkā indra) jin (tīrthaṅkar pañchakalyāṇak sahit, tīnalokase pūjya pad) gaṇadhar (chār gnān aur saptar̥uddhike dhārak muni) inake sukhoṅko tathā chāraṇamuni (jinake ākāshagāminī ādi r̥uddhiyān̐ pāī jātī hain) kī r̥uddhiyoṅko prāpta hue. bhāvārthaḥ––pahile isaprakār nirmal bhāvoṅke dhārak puruṣh hue ve is prakārake padon ke sukhoṅko prāpta hue, ab jo aise hoṅge ve pāyeṅge, aisā jāno.. 161.. āge kahate hain ki mokṣhakā sukh bhī aise hī pāte hainḥ–––
pattā varasiddhisuhan jiṇabhāvaṇabhāviyā jīvā.. 162..
chāraṇamunīndrasur̥uddhine suvishuddhabhāv naro lahe. 161.
jinabhāvanāpariṇat jīvo varasiddhi sukh anupam lahe,
Page 266 of 394
PDF/HTML Page 290 of 418
single page version
prāpto varasiddhisukhan jinabhāvanābhāvitā jīvāḥ.. 162..
arthaḥ––jo jin bhāvanā se bhāvit jīv hain ve hī siddhi arthāt mokṣha ke sukhako pāte haĩn. kaisā hai siddhisukh? ‘shiv’ hai, kalyāṇarūp hai, kisīprakār upadrav sahit nahīn hai, ‘ajarāmaraliṅg’ hai arthāt jisakā chinha vr̥uddha honā aur maranā in dononse rahit hai, ‘anupam’ hai, jisako sansārake sukhakī upamā nahīn lagatī hai, ‘uttam’ (sarvottam) hai, ‘param’ (sarvotkr̥uṣhṭa) hai, mahārghya hai arthāt mahān arghya–pūjya prashansā ke yogya hai, ‘vimal’ hai karmake mal tathā rāgādik malake rahit hai. ‘atul’ hai, isake barābar sansārakā sukh nahīn hai, aise sukhako jin–bhakta pātā hai, anyakā bhakta nahīn pātā hai.. 162.. āge āchārya prārthanā karate hain ki jo aise siddha sukh ko prāpta hue siddha bhagavān ve mujhe bhāvon kī shuddhatā devenḥ––––
dintu varabhāvasuddhin dansaṇ ṇāṇe charitte ya.. 163..
arthaḥ––siddha bhagavān mujhe darshan, gnān men aur chāritra men shreṣhṭha uttamabhāv kī shuddhatā devẽn. kaise hain siddha bhagavān? tīn bhuvan se pūjya hain, shuddha hain, arthāt dravyakarma aur nokarma rūp mal se rahit hain, nirañjan hain arthāt rāgādi karmase rahit hain, jinake karmakī utpatti nahīn hai, nitya hai–––prāpta svabhāvakā phir nāsh nahīn hai. bhāvārthaḥ––āchārya ne shuddhabhāvakā phal siddha avasthā aur jo nishchay is phalako prāpta hue siddha, inase yahī prārthanā kī hai ki shuddhabhāv kī pūrṇatā hamāre hove.. 163.. āge bhāvake kathan kā saṅkoch karet hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
266] [aṣhṭapāhuḍ
Page 267 of 394
PDF/HTML Page 291 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][267
aṇṇe vi ya vāvārā bhāvammi pariṭhṭhiyā savve.. 164..
anye api cha vyāpārāḥ bhāve paristhitāḥ sarve.. 164..
arthaḥ––āchārya kahate hain ki bahut kahane se kyā? dharma, artha, kām, mokṣha aur anya ko kuchh vyāpār hai vah sab hī shuddhabhāvamen samastarūpase sthit hai. bhāvārthaḥ––puruṣhake chār prayojan pradhān hain––dharma, artha, kām, mokṣha. anya bhī jo kuchh mantrasādhanādik vyāpār hain ve ātmāke shuddha chaitanyapariṇāmasvarūp bhāvamen sthit haĩn. shuddhabhāvase sab siddhi hai, isaprakār saṅkṣhepase kahanā jāno, adhik kyā kahen? .. 164.. āge is bhāvapāhuḍako pūrṇa karate hue isake parḥane–sunane va bhāvanā karanekā (chintanakā) upadesh karate hainḥ–––
jo paḍhai suṇai bhāvai so pāvai avichalan ṭhāṇan.. 165..
yaḥ paṭhati shrr̥uṇoti bhāvayati saḥ prāpnoti avichalan sthānam.. 165..
arthaḥ––isaprakār is bhāvapāhuḍ kā sarvabuddha – sarvagnadevane upadesh diyā hai, isako jo bhavyajīv samyakprakār parḥate hain, sunate hain aur isakā chintan karate hain che shāshvat sukhake sthān mokṣhako pāte haĩn. bhāvārthaḥ–– yah bhāvapāhuḍ granth sarvagnakī paramparā se artha lekar āvārya ne kahā hai, isaliye sarvagnakā hī upadesh hai, keval chhadmastha kā hī kahā huā nahīn hai, isaliye āchārya ne apanā karttavya pradhān kar nahīn kahā hai. isake parḥane –sunanekā phal mokṣha kahā, vah yukta hī hai. shuddhabhāv se mokṣha hotā hai aur isake parḥane se shuddha bhāv hote haĩn. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
bījāy bahu vyāpār, te sau bhāv mānhī rahel chhe. 164.
Page 268 of 394
PDF/HTML Page 292 of 418
single page version
[nondh–––yahān̐ savashrayī nishchay men shuddhatā kare to nimitta men shāstra–paṭhanādi men vyavahārase nimittakāraṇ – paramparā kāraṇ kahā jāya. anupachār – nishchay binā upachār –vyavahār kaise? isaprakār isakā parḥanā, sunanā, dhāraṇ aur bhāvanā karanā paramparā mokṣhakā kāraṇ hai. isaliye he bhavya jīvo! is bhāvapāhuḍ ko parḥo, suno, sunāo, bhāvo aur nirantar abhyās karo jisase bhāv shuddha hon aur samyakdarshan–gnān–chāritrakī pūrṇatāko pākar mokṣhako prāpta karo tathā vahān̐ paramānandarūp shāshvat sukh ko bhogo. isaprakār shrī kundakundanāmak āchārya ne bhāvapāhuḍ granth pūrṇa kiyā. isakā saṅkṣhep aise hai–––jīv nāmak vastukā ek asādhāraṇ shuddha avināshī chetan svabhāv hai. isakī shuddha, ashuddha do pariṇati haĩn. shuddha darshan–gnānopayogarūp pariṇamanā ‘shuddha pariṇati’ hai, isako shuddhabhāv kahate haĩn. karmake nimittase rāg–dveṣh–mohādik vibhāvarūp pariṇamanā ‘ashuddha pariṇati’ hai, isako ashuddha bhāv kahate haĩn. karmakā nimitta anādi se hai isaliye ashuddhabhāvarūp anādihī se pariṇaman kar rahā hai. is bhāv se shubh– ashubh karmakā bandh hotā hai, is bandhake uday se phir shubh yā ashubh bhāvarūp (–ashuddha bhāvarūp) pariṇaman karatā hai, isaprakār anādi santān chalā ātā hai. jab iṣhṭadevatādikakī bhakti, jīvoṅkī dayā, upakār, mandakaṣhāyarūp pariṇaman karatā hai tab to shubhakarmakā bandh karatā hai; isake nimittase devādik paryāy pākar kuchh sukhī hotā hai. jab viṣhay–kaṣhāy tīvra pariṇāmarūp pariṇaman karatā hai tab pāpakā bandh karatā hai, isake uday men narakādik pākar duḥkhī hotā hai.
isaprakār sansār men ashuddhabhāv se anādikālase yah jīv bhramaṇ karatā hai. jab koī kāl aisā āve jisamen jineshvaradev––sarvagna vītarāgake upadesh ko prāpti ho aur usakā shraddhān ruchi pratīti ācharaṇ kare tab sva aur parakā bhedagnān karake shuddha– ashuddha bhāvakā svarūp jānakar apane hit – ahitakā shraddhān ruchi pratīti ācharaṇ ho tab shuddhadarshanagnānamayī shuddha chetanā pariṇaman ko to ‘hit’ jāne, isakā phal sansār kī nivr̥utti hai isako jāne, aur ashuddhabhāvakā phal sansār hai isako jāne, tab shuddhabhāvake grahaṇakā aur ashuddhabhāvake tyāgakā upāy kare. upāy kā svarūp jaise sarvagna–vītarāgake āgamamen kahā hai vaise kare.
isakā svarūp nishachay–vyavahārātmak samyagdarshan–gnān–chāritrasvarūp mokṣhamārga kahā hai. shuddhabhāvarūp ke shraddhān –gnān –chāritra ko ‘nishchay’ kahā hai aur jinadev sarvagna–vītarāg tathā unake vachan aur un vachanoṅke anusār pravartanevāle muni shrāvak unakī bhakti vandanā vinay vaiyāvr̥utya karanā ‘vyavahār’ hai, kyoṅki yah mokṣhamārga men pravartāne ko upakārī haĩn. upakārī kā upakār mānanā nyāy hai, upakār lopanā anyāy hai.
268] [aṣhṭapāhuḍ
Page 269 of 394
PDF/HTML Page 293 of 418
single page version
bhāvapāhuḍ][269 svarūpake sādhak ahinsā ādi mahāvrat tathā ratnatrayarūp pravr̥utti, samini, guptirūp prarvatanā aur isamen doṣh lagane par apanī nindā garhādik karanā, guruoṅkā diyā huāā prāyashchit lenā, shakti ke anusār tap karanā, pariṣhah sahanā, dasalakṣhaṇadharma men pravartanā ityādi shuddhātmā ke anukūl kriyārūp prarvatanā, inamen kuchh rāgakā ansh rahatā hai tab tak shubhakarma kā bandh hotā hai, to bhī vah pradhān nahīn hai, kyoṅki inamen prarvatanevāle ke shubhakarma ke phal kī ichchhā nahīn hai, isaliye abandhatulya hai,–––ityādi pravr̥utti āgamokta ‘vyavahār–mokṣhamārga’ hai. isamen pravr̥uttirūp pariṇām haih to bhī nivr̥utti pradhān hai, isaliye nishchay–mokṣhamārga men virodh nahīn hai. isaprakār nishchay–vyavahārasvarūp mokṣhamārga kā saṅkṣhep hai. isī ko ‘shuddhabhāv’ kahā hai. isamen bhī samyagdarshan ko pradhān kahā hai, kyoṅki samyagdarshan ke binā sab vyavahār mokṣhakā kāraṇ nahīn hai aur samyagdarshanake vyavahāramen jinadev kī bhakti pradhān hai, yah samyagdarshanako batāne ke liye mukhya chinha hai, isaliye jin bhakti nirantar karanā aur jin āgnā mānakar āgamokta mārgamen pravartanā yah shrīgurukā upadesh hai. anya jin–āgnā sivāy sab kumārga hain, unakā prasaṅg chhoṛanā; isaprakār karane se ātmakalyāṇ hotā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1– ‘shuddhabhāv’ kā nirūpaṇ do prakār se kiyā gayā hai; jaise ‘mokṣhamārga do nahīn hain’ kintu usakā nirūpaṇ do prakār kā hai, isīprakār shuddhabhāv ko yahān̐ do prakār ke kahe hain vahān̐ nishchayanay se or vyavahāranayase kahā hai aisā samajhanā chāhiye. nishchay samyagdarshanādi hai use hī vya0 mānya hai aur use hī niratichār vyavahār ratnatrayādi men vyavahār se ‘shuddhatva’ athavā ‘shuddha samprayogatva’ kā ārop ātā hai jisako vyavahār men ‘shuddhabhāv’ kahā hai, usī ko nishchay apekṣhā ashuddha kahā hai– viruddha kahā hai, kintu vyavahāranay se vyavahār viruddha nahīn hai.
Page 270 of 394
PDF/HTML Page 294 of 418
single page version
karma shubhāshubh bāndhi udai bharamai sansārai.
pāvai duḥkh anant chyāri gatimen ḍuli sārai..
sarvagnadeshanā pāyakai tajai bhāv mithyātva jaba.
nijashuddhabhāv dhari karmahari lahai mokṣha bharamai na taba..
namūn pāy pāūn svapad, jāchūn yahai karāra.. 2.
270] [aṣhṭapāhuḍ
Page 271 of 394
PDF/HTML Page 295 of 418
single page version
bhaye siddha nij dhyānatain namūn mokṣha sukhadāya.. 1..
isaprakār maṅgalake liye siddhoṅko namaskār kar shrīkundakunda āchāryakr̥ut ‘mokṣhapāhuḍ’ granth prākr̥it gāthābaddha hai, usakī deshabhāṣhāmay vachanikā likhate haĩn. pratham hī āchārya maṅgalake liye paramātmā ko namaskār karate hainḥ–––
tyaktā cha paradravyan namo namastasmai devāya.. 1..
arthaḥ––āchārya kahate hain ki jinane paradravyako chhoṛakar, dravyakarma, bhāvakarma aur nokarma khir gaye hain aise hokar, nirmal gnānamayī ātmāko prāpta kar liyā hai isaprakārake devako hamārā namaskār ho – namaskār ho! do bār kahane men ati prītiyukta bhāv batāye haĩn. bhāvārthaḥ––yah ‘mokṣhapāhuḍ’ kā prārambh hai. yahān̐ jinane samasta paradravya ko chhoṛ chhoṛakar karmakā abhāv karake kevalagnānānandasvarūp mokṣhapadako prāpta kar liyā hai, ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
gnānātma ātmā prāpta kīdho, namun namun te devane. 1.
Page 272 of 394
PDF/HTML Page 296 of 418
single page version
un devako maṅgalake liye namaskār kiyā yah yukta hai. jahān̐ jaisā prakaraṇ vahān̐ vaisī yogyatā. yahān̐ bhāv–mokṣha to arahant ke hai aur dravya–bhāv donon prakārake mokṣha parameṣhṭhī ke hain, isaliye donon ko namaskār jāno.. 1.. āge isaprakār namaskār kar granth karane kī pratignā karate hainḥ–––
vakṣhye paramātmānan paramapadan paramayoginām.. 2..
arthaḥ––āchārya kahet hain ki us pūrvokta devako namaskār kar, paramātmā jo utkr̥uṣhṭa
shuddha ātmā usako, param yogīshvar jo utkr̥uṣhṭa – yogya dhyānake karane vāle munirājon ke
liye kahūn̐gā. kaisā hai pūrvokta dev? jinake ananta aur shreṣhṭha gnān – darshan pāyā jātā hai,
vishuddha hai – karmamal se rahit hai, jisakā pad param–utkr̥uṣhṭa hai.
bhāvārthaḥ––is granth men mokṣha ko jis kāraṇase pāve aur jaisā mokṣhapad hai vaisā varṇan kareṅge, isaliye us rīti usī kī pratīgnā kī hai. yogīshvaroṅke liye kaheṅge, isakā āshay yah hai ki aise mokṣhapad ko shuddha paramātmāke dhyānake dvārā prāpta karate hain, us dhyān kī yogyatā yogīshvaron ke hī pradhānarūpase pāī jātī hai, gr̥uhasthon ke yah dhyān pradhān nahīn hai.. 2..
āge kahate hain ki jis paramātmāko kahane kī pratīgnā kī hai usako yogī dhyānī muni jānakar usakā dhyān karake param padako prāpta karate hainḥ–––
avvābāhamaṇantan aṇovaman lahai ṇivvāṇan.. 3..
––––––––––––––
kahun paramapad–paramātamā prakaraṇ paramayogīndrane. 2.
272] [aṣhṭapāhuḍ
Page 273 of 394
PDF/HTML Page 297 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][273
avyābādhamanantan anupaman labhate nirvāṇam.. 3..
arthaḥ––āge kaheṅge ki paramātmāko jānakar yogī (– muni) yog (– dhyān) men sthit hokar nirantar us paramātmā ko anubhavagochar karake nirvāṇ ko prāpta hotā hai. kaisā hai nirvāṇ? ‘avyābādh’ hai, – jahān̐ kisī prakār kī bādhā nahīn hai. ‘anant’ hai –jisakā nāsh nahīn hai. ‘anupam’ hai,–– jisako kisī kī upamā nahīn lagatī hai.
bhāvārthaḥ––āchārya kahate hain ki aise paramātmāko āge kaheṅge jisake dhyānamen muni nirantar anubhav karake kevalagnān prāpta kar nirvāṇ ko prāpta karate haĩn. yahān̐ yah tātparya hai ki paramātmā ke dhyān se mokṣha hotā hai.. 3.. āge paramātmā kaisā hai aisā batāneke liye ātmāko tīn prakār dikhāte hainḥ––
tattha paro jhāijjai anto vāeṇ chaivi bahirappā.. 4..
tatra paran dhyāyate antarupāyen tyaj bahirātmānam.. 4..
arthaḥ––vah ātmā prāṇiyoṅke tīn prakārakā hai; antarātmā, bahirātmā aur paramātmā. antarātmāke upāy dvārā bahirātmāko chhoṛakar paramātmākā dhyān karanā chāhiye. bhāvārthaḥ––bahirātmapan ko chhoṛakar anratātmārūp hokar paramātmākā dhyān karanā chāhiye, isase mokṣha hotā hai.. 4.. āge tīn prakārake ātmākā svarūp dikhāte hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1 – mudrit sanskr̥it pratimen ‘hu heūṇan’ aisā pāṭh hai jisakī sanskr̥it ‘tu hitvā’ kī hai.
Page 274 of 394
PDF/HTML Page 298 of 418
single page version
kammakalaṅkavimukko paramappā bhaṇṇae devo.. 5..
karmakalaṅk vimuktaḥ paramātmā bhaṇyate devaḥ.. 5..
arthaḥ––akṣha arthāt sparshan ādi indriyān̐ vah to bāhya ātmā hai, kyoṅki indriyon se
sparsha ādi viṣhayoṅkā gnān hotā hai tab log kahate hain––––aise hī jo indriyān̐ hain vahī
ātmā hai, isaprakār indriyon ko bāhya ātmā kahate haĩn. antarātmā hai vah antaraṅg men ātmākā
prakaṭ anubhavagochar saṅkalpa hai, sharīr aur indriyon se bhinna man ke dvārā dekhane jānane vālā
hai vah main hūn̐, isaprakār svasamvedanagochar saṅkalpa vahī antarātmā hai. tathā paramātmā karma jo
dravyakarma gnānāvaraṇādik tathā bhāvakarma jo rāg–dveṣh–mohādik aur nokarma jo sharīrādik
kalaṅkamal usase vimukta–rahit, anantagnānādik guṇ sahit vahī paramātmā, vahī dev hai,
anyadev kahanā upachār hai.
bhāvārthaḥ–––bāhya ātmā to indriyon ko kahā tathā antarātmā dehamen sthit dekhanā – jānane jisake pāyā jātā hai aisā man ke dvārā saṅkalpa hai aur paramātmā karmakalaṅk se rahit kahā. yahān̐ aisā batāyā hai ki yah jīv hī jabatak bāhya sharīrādik ko hī ātmā jānatā hai tab tak to bahirātmā hai, sansārī hai, jab yahī jīv antaraṅg men ātmā ko jānatā hai tab yah samyagdr̥uṣhṭi hotā hai, tab antarātmā hai aur yah jīv jab paramātmā ke dhyān se karmakalaṅk se rahit hotā hai tab pahile to kevalagnān prāpta kar arahant hotā hai, pīchhe siddhapad ko prāpta karatā hai, in donon hī ko paramātmā kahate haĩn. arahant to bhāv–kalaṅk rahit hain aur siddha dravya–bhāvarūp donon hī prakār ke kalaṅk se rahit hain, isaprakār jāno.. 5.. āge us paramātmā visheṣhaṇ dvārā svarūp kahate hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
274] [aṣhṭapāhuḍ
Page 275 of 394
PDF/HTML Page 299 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][275
parameṭṭhī paramajiṇo sivaṅkaro sāsao siddho.. 6..
parameṣhṭhī paramajinaḥ shivaṅkaraḥ shāshvataḥ siddhaḥ.. 6..
arthaḥ––paramātmā aisā hai – malarahit hai – dravyakarma bhāvakarmarūp malase rahit hai, kalatyakta (– sharīr rahit) hai anindriy (– indriy rahit) hai, athavā anindit arthāt kisī prakār nindāyukta nahīn hai sab prakārase prashansā yogya hai, keval (– kevalagnānamayī) hai, vishuddhātmā – jisakī ātmākā svarūp visheṣharūpase shuddha hai, gnānamen gneyoṅke ākār jhalakate hain to bhī unarūp nahīn hotā hai, aur na unase rāgadveṣh hai, parameṣhṭhī hai – paramapad men sthit hai, param jin hai –sab karmoṅko jīt liye hain, shivaṅkar hai – bhavyajīvoṅko param maṅgal tathā mokṣhako karatā hai, shāshvatā (– avināshī) hai, siddha hai–––apane svarūpakī siddhi karake nirvāṇapadako prāpta huā hai. bhāvārthaḥ––aisā paramātmā hai, jo isaprakārake paramātmākā dhyān karatā hai vah aisā hī ho jātā hai.. 6.. āge bhī yahī upadesh karate hainḥ–––
jhāijjai paramappā uvaiṭṭhan jiṇavarindehĩn.. 7..
dhyāyate paramātmā upadiṣhṭan jinavaraindraiḥ.. 7..
arthaḥ––bahirātmapan ko man vachan kāy se chhoṛakar antarātmākā āshray lekar paramātmākā dhyān karo, yah jinavarendra tīrthaṅkar paramadev ne upadesh diyā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
parameṣhṭhī, kevaḷ, paramajin, shāshvat, shivaṅkar siddha chhe. 6.
Page 276 of 394
PDF/HTML Page 300 of 418
single page version
haĩn.. 7.. āge bahirātmā kī pravr̥utti kahate hainḥ–––
ṇiyadehan appāṇan ajjhavasadi muḍhadiṭṭhīo.. 8..
nijadehan ātmānan adhyavasyati mūḍhadraṣhṭistu.. 8..
arthaḥ––mūrḥadr̥uṣhṭi agnānī mohī mithyādr̥uṣhṭi hai vah bāhya padārtha – dhan, dhānya, kuṭumba ādi iṣhṭa padārthon men sphurit (– tatpar) manavālā hai tathā indriyoṅke dvārā apane svarūp se chyut hai aur indriyoṅko hī ātmā jānatā hai, aisā hotā huā apane dehako hī ātmā jānatā hai––nishchay karatā hai, isaprakār mithyādr̥uṣhṭi bahirātmā hai. bhāvārthaḥ–––aisā bahirātmākā bhāv hai usako chhoṛanā.. 8..
āge kahate hain ki mithyādr̥uṣhṭi apanī dehake samān dūsaroṅkī dehako dekhakar usako dūsare kī ātmā mānatā haiḥ–––
achetanan api gr̥uhītan dhyāyate param bhāvena.. 9..
arthaḥ–––mithyādr̥uṣhṭi puruṣh apanī dehake samān dūsare kī dehako dekh karake yah deh achetan hai to bhī mithyābhāv se ātmabhāv dvārā baṛā yatna karake parakī ātmā dhtāyā hai arthāt samajhatā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nij deh adhyavasit kare ātmāpaṇe jīv mūḍhadhī. 8.
nijadeh sam paradeh dekhī mūḍh tyān udyam kare,
276] [aṣhṭapāhuḍ bhāvārthaḥ––paramātmā ke dhyān karane kā upadesh pradhān karake kahā hai, isīse mokṣha pāte
1 – pāṭhāntar – ‘chuo’ ke sthān par ‘chao’ 2– ‘sarichchhan’ pāṭhāntar ‘sarisan’