Page 297 of 394
PDF/HTML Page 321 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][297
anyamatī chhadmastha hain, inhonne apanī buddhimen āyā vaise hī kalapanā karake kahā hai vah pramāṇasiddhi nahīn hai. inamen kaī vedāntī to ek brahmamātra kahate hain, anya kuchh vastayabhūt nahīn hai māyārūp avastu hai aisā mānate haĩn. kaī naiyāyik, vaisheṣhik jīv ko sarvathā nitya sarvagat kahate hain, jīvake aur gnānaguṇ ke sarvathā bhed mānate hain aur anya kāryamātra hai unako īshvar karāt hai isaprakār mānate haĩn. kaī sāṅkhyamatī puruṣhako udāsīn chaitanyarūp mānakar sarvathā akartā mānate hain gnānako pradhān kā dharma mānate haĩn. kaī bauddhamatī sarva vastu kṣhaṇik mānate hain, sarvathā anitya mānate hain, inamen bhī anek matabhed hain, kaī vignānamātra tattva mānate hain, kaī sarvathā shūnya mānate hain, koī anyaprakār mānate haĩn. mīmānsak karmakāṇḍamātra hī tattva mānate hain, jīvako aṇumātra mānate hain to bhī kuchh paramārtha nitya vastu nahīn hai––ityādi mānate hain, pañchabhūton se jīvakī utpatti mānate haĩn. ityādi buddhikalpit tattva mānakar paraspar men vivād karate hain, yah yukta hī hai– vastukā pūrṇasvarūp dikhatā nahīn hai tab jaise andhe hastīlā vivād karate hain vaise vivād hī hotā hai, isaliye jinadev sarvagnane hī vastukā pūrṇarūp dekhā hai vahī kahā hai. yah pramāṇ aur nayoṅke dvārā anekāntarūp siddha hotā hai. inakī charchā hetuvād ke jainake nyāy–shastronse jānī jātī hai, isaliye yah upadesh hai––jinamatamen jīvājīvakā svarūp satyārtha kahā hai usako jānanā samyaggnān hai, isaprakār jānakar jinadevakī āgnā mānakar samyaggnānako aṅgīkār karanā, isīse samyakchāritrakī prāpti hotī hai, aise jānanā.. 41.. āge samyakchāritrakā svarūp kahate hainḥ–––
tan chārittan bhaṇiyan aviyappa kammarahiehĩn.. 42..
tat chāritran bhaṇitan avikalpan karmarahitaiḥ.. 42..
arthaḥ––yogī dhyānī muni us pūrvokta jīvājīvake bhedarūp satyārtha samyaggnānako ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 298 of 394
PDF/HTML Page 322 of 418
single page version
jānakar puṇya tathā pāp in donoṅkā parihār karatā hai, tyāg karatā hai vah chāritra hai, jo nirvikalpa hai arthāt pravr̥uttirūpakriyāke vikalponse rahit hai vah chāritra ghātikarmase rahit aise sarvagnadevane kahā hai.
bhāvārthaḥ–––chāritra nishchay–vyavahārake bhedase do bhedarūp hai, mahāvrat–samiti–gupti ke bhedase kahā hai vah vyavahār hai. isamen pravr̥uttirūp kriyā shubhakarmarūp bandh karatī hai aur in kriyāon men jitane ansh nivr̥utti hai [arthāt usīsamay svāshrayarūp ānshik nishchay vītarāg bhāv hai] usakā phal bandh nahīn hai, usakā phal karma kī ekadesh nirjarā hai. sab karmonse rahit apane ātmasvarūpamen līn honā vah nishchayachāritra hai, isakā phal karmakā nāsh hī hai, yah puṇya– pāpake parihārarūp nirvikalpa hai. pāpakā to tyāg munike hai hī aur puṇya kā tyāg isaprakār hai––– shubhakriyā kā phal puṇyakarmakā bandh hai usakī vāñchhā nahīn hai, bandhake nāsh kā upāy nirvikalpa nishchayachāritra kā pradhān udyam hai. isaprakār yahān̐ nirvikalpa arthāt puṇya–pāpase rahit aisā nishchayachārritra kahā hai. chaudahaven guṇasthānake antasamayamen pūrṇa chāritra hotā hai, usase lagatā hī mokṣha hotā hai aisā siddhānt hai.. 42.. āge kahate hain ki isaprakār ratnatrayasahit hokar tap sanyam samitiko pālate hue shuddhātmākā dhyān karane vālā muni nirvāṇako prāpta karatā haiḥ–––
so pāvai paramapayan jhāyanto appayan suddhan.. 43..
saḥ prāpnoti paramapadan dhyāyan ātmānan shuddham.. 43..
arthaḥ––jo muni ratnatrayasanyukta hotā huā sanyamī banakar apanī shaktike anusār tap karatā hai vah shuddha ātmākā dhyān karatā huā paramapad nivārṇako prāpta karatā hai. bhāvārthaḥ––jo muni sanyamī pān̐ch mahāvrat, pān̐ch samiti, tīn gupti yah terah prakārakā chāritra vahī pravr̥uttirūp vyavahārachāritra sanyam hai, usako aṅgīkār karake aur pūrvokta prakār nishchayachāritra yukta hokar apanī shaktike anusār upavās, ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
298] [aṣhṭapāhuḍ
Page 299 of 394
PDF/HTML Page 323 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][299 kāyakleshādi bāhya tap karatā hai vah muni antaraṅg tap dhyānake dvārā shuddha ātmākā ekāgra chitta karake dhyān karatā huā nirvāṇako prāpta karatā hai.. 43.. [nondh–––jo chhaṭhaven guṇasthānake yogya svāshrayarūp nishchayaratnatray sahit hai usīke vyavahār sanyam–vratādik ko vyavahārachāritra mānā hai.] āge kahate hain ki dhyānī muni aisā banakar paramātmākā dhyān karatā haiḥ–––
dodosavippamukko paramappā jhāyae joī.. 44..
dvi doṣhavipramuktaḥ paramātmānan dhyāyate yogī.. 44..
arthaḥ––‘tribhiḥ’ man vachan kāyase, ‘trīn’ varṣhā, shīt, uṣhṇa tīn kālayogon ko dhāraṇ
kar,‘trikarahit’ māyā, mithyā, nidān tīn shalyonse rahit hokar,‘trikeṇ parikaritaḥ’ darshan,
gnān, chāritra se maṇḍit hokar aur ‘dvidoṣhavipramuktaḥ’ do doṣh arthāt rāg–dveṣh inase rahit
hotā huā yogī dhyānī muni hai, vah paramātmā arthāt sarvakarma rahit shuddha paramātmā unakā dhyān
karatā hai.
bhāvārthaḥ––man vachan kāy se tīn kālayog dhāraṇakar paramātmākā dhyān kar isaprakār
jāye tab dhyān kī siddhi kaisī? koī prakār kā chitta men shalya rahane se chitta ekāgra nahīn
hotā tab dhyān kaise ho? isaliye shalya rahit kahā; shraddhān, gnān ācharaṇ yathārtha na ho tab
dhyān kaise ho? isaliye darshan, gnān, chāritra maṇḍit kahā aur rāg–dveṣh, iṣhṭa–aniṣhṭa baddhi
rahe tab dhyān kaise ho? isaliye paramātmā kā dhyān kare vah aisā hokar kare, yah tātparya
hai.. 44..
āge kahate hain ki jo isaprakār hotā hai vah uttam sukhako pātā haiḥ–––
Page 300 of 394
PDF/HTML Page 324 of 418
single page version
ṇimmalasahāvajutto so pāvai uttaman sokkhan.. 45..
nirmalasvabhāvayuktaḥ saḥ prāpnoti uttaman saukhyam.. 45..
arthaḥ––jo jīv mad, māyā, krodh inase rahit ho aur lobhase visheṣharūpase rahit ho
vah jīv nirmal vishuddha svabhāvayukta hokar uttam sukhako prāpta karatā hai.
bhāvārthaḥ––lokamen bhī aisā hai ki jo mad arthāt ati mānī tathā māyā kapaṭ aur
ākulatāyukta hokar nirantar duḥkhī rahatā hai. ataḥ yahī rīti mokṣhamārga men bhī jāno–jo krodh,
mān, māyā, lobh chār kaṣhāyonse rahit hotā hai tab nirmal bhāv hote hain aur tab hī
yathākhyātachāritra pākar uttam sukhako prāpta karatā hai.. 45..
āge kahate hain ki jo viṣhay–kaṣhāyon men āsakta hai, paramātmākī bhāvanā se rahit hai,
sakatāḥ–––
so ṇa lahai siddhisuhan jiṇamuddaparammuho jīvo.. 46..
saḥ na labhate siddhisukhan jinamudrāparāṅmukhaḥ jīvaḥ.. 46..
arthaḥ––jo jīv viṣhay–kaṣhāyapanse yukta hai, raudrapariṇāmī hai, hinsādik viṣhay– kaṣhāyadik pāpon men harṣha sahit pravr̥utti karatā hai aur jisakā chitta paramātmākī bhāvanā se rahit hai, aisā jīv jinamudrā se parāṅamukh hai vah aise siddhisukhako mokṣhake sukhako prāpta nahīn kar sakatā. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nirmaḷ svabhāve pariṇame, te saukhya uttamane lahe. 45.
paramātmabhāvanahīn rūdra, kaṣhāyaviṣhaye yukta je,
300] [aṣhṭapāhuḍ
Page 301 of 394
PDF/HTML Page 325 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][301
bhāvārthaḥ––jinamat men aisā upadesh hai ki jo hinsādik pāpon se virakta ho, viṣhay– kaṣhāyonse āsakta na ho aur paramātmākā svarūp jānakar usakī bhāvanāsahit jīv hotā hai vah mokṣhako prāpta kar sakatā hai, isaliye jinamat kī mudrā se jo parāṅamukh hai usako mokṣha kaise ho? vah to sansār men hī bhramaṇ karatā hai. yahān̐ rudrakā visheṣhaṇ diyā hai usakā aisā bhī āshay hai ki rudra gyārah hote hain, ye viṣhay–kaṣhāyon men āsakta ho kar jinamudrā se bhraṣhṭa hote hain, inako mokṣha nahīn hotā hai, inakī kathā purāṇon se jānanā.. 46.. āge kahate hain ki jinamudrā se mokṣha hotā hai kintu yah mudrā jin jīvon ko nahīn ruchatī hai ve sansār men hī rahate hainḥ–––
siviṇe vi ṇa ruchchai puṇ jīvā achchhanti bhavagahaṇe.. 47..
svapne‘pi na rochate punaḥ jīvāḥ tiṣhṭhanti bhavagahane.. 47..
arthaḥ––jin bhagavān ke dvārā kahī gaī jin mudrā hai vahī siddhisukh hai muktasukh hī
hai, yah kāraṇ men kārya kā upachār jānanā; jinamudrā mokṣha kā kāraṇ hai, mokṣhasukh usakā
kārya hai. aisī jinamudrā jinabhagavān ne jaisī kahī hai vaisī hī hai. to aisī jinamudrā jis
jīv ko sākṣhāt to dūr hī raho, svapna men bhī kadāchit bhī nahīn ruchati hai, usakā svapna
ātā hai to bhī avagnā ātī hai to vah jīv sansārarūp gahan van men rahatā hai, mokṣha ke sukh
ko prāpta nahīn kar sakatā.
bhāvārthaḥ––jinadevabhāṣhit jinamudrā mokṣhakā kāraṇ hai vah mokṣharūpī hī hai, kyoṅki
karate haĩn. jis jīv ko yah nahīn ruchatī hai vah mokṣha ko prāāpta nahīn kar sakatā, sansār hī men
rahatā hai.. 47..
āge kahate hain ki jo paramātmākā dhyān karatā hai vah yogī lobharahit hokar navīn
karmakā āsrav nahīn karatā haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 302 of 394
PDF/HTML Page 326 of 418
single page version
ṇādiyadi ṇavan kamman ṇiddiṭṭhan jiṇavarindehĩn.. 48..
nādriyate navan karma nirdiṣhṭan jinavarendraiḥ.. 48..
arthaḥ––jo yogī dhyānī paramātmā kā dhyān karatā huā rahatā hai vah mal dene vāle
lobh kaṣhāy se chhūṭatā hai, usake lobh mal nahīn lagatā hai isī se navīn karma kā āsrav
usake nahīn hotā hai, yah jinavarendra tīrthaṅkar sarvagnadev ne kahā hai.
sambandhī kuchh bhī lobh nahīn hotā, isaliye usake navīn karmakā āsrav nahīn hotā aisā
jinadevane kahā hai. yah lobh kaṣhāy aisā hī kī dasaven guṇasthān tak pahun̐ch jāne par bhī
avyakta hokar ātmā ko mal lagātā hai, isaliye isako kāṭanā hī yukta hai, athavā jab
tak mokṣhakī chāharūp lobh rahatā hai tab tak mokṣha nahīn hotā hai, isaliye lobh kā atyant
niṣhedh hai.. 48..
jhāyanto appāṇan paramapayan pāvae joī.. 49..
nūtan karam nahi āsrave–jinadevathī nirdiṣhṭa chhe. 48.
pariṇat sudraḍh–samyaktvarūp, lahī sudraḍh–chāritrane,
Page 303 of 394
PDF/HTML Page 327 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][303
dhyāyannātmānan paramapadan prāpnoti yogī.. 49..
arthaḥ––pūrvokta prakār jisakī mati dr̥urḥ samyaktvase bhāvit hai aisā yogī dhyānī muni
dr̥urḥachāritravān hokar ātmākā dhyān karatā huā paramapad arthāt paramātmapad ko prāpta karatā
hai.
bhāvārthaḥ––samyagdarshan, gnān, chāritrarūp dr̥urḥ hokar pariṣhah āne par bhī chalāyamān na
49..
āge darshan, gnān, chāritra se nirvāṇ hotā hai – aisā kahate āye vah darshan, gnān to
so rāgarosarahio jīvassa aṇaṇṇa pariṇāmo.. 50..
saḥ rāgaroṣharahitaḥ jīvasya ananyapariṇāmaḥ.. 50..
arthaḥ––svadharma arthāt ātmā kā dharma hai vah charaṇ arthāt chāritra hai. dharma hai vah ātma
samabhāv hai sab jīvon men samān bhāv hai. jo apanā dharma hai vahī sab jīvon men hai athavā sab
jīvon ko apane samān mānanā hai aur jo ātma svabhāv se hī [svāshrayake dvārā] rāgadveṣh
rahit hai, kisī se iṣhṭa–aniṣhṭa buddhi nahīn hai aisā chāritra hai, vah jaise jīvake darshan – gnān
hain vaise hī ananya pariṇām hain, jīv kā hī svabhāv hai.
bhāvārthaḥ––chāritra hai vah gnān men rāg–dveṣh rahit nirākulatā rūp sthiratā bhāv hai, vah
āge jīv ke pariṇām kī svachchhatā ko dr̥uṣhṭānt pūrvak dikhāte hainḥ–––
Page 304 of 394
PDF/HTML Page 328 of 418
single page version
tah rāgādivijutto jīvo havadi hu aṇaṇṇaviho.. 51..
arthaḥ––jaise sphaṭikamaṇi vishuddha hai, nirmal hai, ujjval hai vah paradravya jo pīt, rakta, harit puṣhpādikase yukta hone par anya sā dikhatā hai, pītādivarṇamayī dikhatā hai, vaise hī jīv vishuddha hai, svachchha svabhāv hai parantu yah [anitya paryāy men apanī bhūl dvārā sva se chyut hotā hai to] rāgadveṣhadik bhāvonse yukta hone par anya anya prakār huā dikhatā hai yah pragaṭ hai. bhāvārthaḥ––yahān̐ aisā jānanā ki rāgādi vikār hain vah pudgal ke hain aur ye jīvake gnān men ākār jhalakate hai tab unase upayukta hokar isaprakār jānatā hai ki ye bhāv mere hī hain, jab tak isakā bhedagnān nahīn hotā hai tab tak jīv anya anya prakārarūp anubhav men ātā hai. yahān̐ sphaṭikamaṇikā dr̥uṣhṭānt hai, usake anyadravya– puṣhpādikakā ḍāṅk lagatā hai tab anyasā dikhatā hai, isaprakār jīvake svachchhabhāv kī vichitratā jānanā.. 51.. isaliye āge kahate hain ki jab tak munike [mātra chāritra–doṣhamen] rāg–dveṣh kā ansh hotā hai tab tak samyagdarshan ko dhāraṇ karatā huā bhī aisā hotā haiḥ–––
sammattamuvvahanto jhāṇar o hodi joī so.. 52..
tyam jīv chhe nīrāg paṇ anyānyarūpe pariṇame. 51.
je dev–gurunā bhakta ne sahadharmīmuni–anurakta chhe,
304] [aṣhṭapāhuḍ
Page 305 of 394
PDF/HTML Page 329 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][305
arthaḥ––jo yogī dhyānī muni samyaktva ko dhāraṇ karatā hai kintu jab tak yathākhyāt chāritra ko prāpta nahīn hotā hai tab tak arahant–siddha devamen, aur shikṣhā–dīkṣhā denevāle guru men to bhakti yukta hotā hī hai, inakī bhakti vinay sahit hotī hai aur anya sanyamī muni apane samān dharma sahit hain unamen bhī anurakta hain, anurāg sahit hotā hai vahī muni dhyān men prativān hotā hai aur jo muni hokar bhī dev–guru–sādharmiyon men bhakti va anurāg sahit na ho usako dhyān men ruchivān nahīn kahate hain kyoṅki dhyān hone vāle ke, dhyānavāle se ruchi, prīti hotī hai, dhyānavāle na ruchen tab gnāt hotā hai ki isako dhyān bhī nahīn ruchatā hai, isaprakār jānanā chāhiye.. 52.. āge kahate hain ki jo dhyān samyaggnānī ke hotā hai vahī tap karake karma kā kṣhay karatā haiḥ–––
tan ṇāṇī tihi gutto khavei antomuhutteṇa.. 53..
tajgnānī tribhiḥ guptaḥ kṣhapayati antarmuhūrttena.. 53..
arthaḥ––agnānī tīvra tapake dvārā bahut bhavommen jitane karmoṅkā kṣhay karatā hai utane
karmoṅkā gnānī muni tīn gupti sahit hokar antarmuhūrta men hī kṣhay kar detā hai.
bhāvārthaḥ––jo gnān kā sāmarthya hai vah taevra tapakā bhī sāmarthya nahīn hai, kyoṅki aisā
karmoṅkā kṣhay karatā hai vah ātmabhāvanā sahit gnānī muni utane karmoṅkā antamuhūrta men kṣhay kar
detā hai, yah gnān kā sāmarthya hai.. 53..
āge kahate hain ki jo iṣhṭa vastuke sambandh se paradravya men rāgadveṣh karatā hai vah us bhāvamen
agnānī hotā hai, gnānī isase ulṭā haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 306 of 394
PDF/HTML Page 330 of 418
single page version
so teṇ du aṇṇāṇī ṇāṇī etto du vivarīo.. 54..
saḥten tu agnānī gnānī etasmāttu viparītaḥ.. 54..
arthaḥ––shubh yog arthāt apane iṣhṭa vastu ke sambandh se paradravya men subhāv arthāt
prītibhāv ko karatā hai vah pragaṭ rāg–dveṣh hai, iṣhṭamen rāg huā tab aniṣhṭa vastumen dveṣhabhāv
hotā hī hai, isaprakār jo rāg–dveṣh karatā hai vah us kāraṇ se rāgī–dveṣhī–agnānī hai aur
jo isase viparīt arthāt ulaṭā hai paradravyamen rāg–dveṣh nahīn karatā hai vah gnānī hai.
bhāvārthaḥ––gnānī samyagdr̥uṣhṭi munike paradravyamen rāgadveṣh nahīn hai kyoṅki rāg usako kahate
hai, parantu samyaggnānī paradravya men iṣhṭa–aniṣhṭakī kalpanā hī nahīn karatā hai tab rāg–dveṣh kaise
ho? chāritra mohake udayavash hone se kuchh dharmarāg hotā hai usako bhī rāg jānatā hai bhalā
nahīn samajhatā hai tab anyase kaise rāg ho? paradravya se rāg–dveṣh karatā hai vah to agnānī hai,
aise jānanā.. 54..
āge kahate hain ki jaise paradravya men rāgabhāv hotā hai vaise mokṣhake nimitta bhī rāg ho to
so teṇ du aṇṇāṇī ādasahāvā du vivarīo.. 55..
saḥ ten tu agnānī ātmasvabhāvāttu viparītaḥ.. 55..
arthaḥ––jaise paradravyamen rāgako karmabandhakā kāraṇ pahile kahā vaise hī rāg–bhāv ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
to teh chhe agnānī, ne viparīt tethī gnānī chhe. 54.
āsaravahetu bhāv te shivahetu chhe tenā mate,
306] [aṣhṭapāhuḍ
Page 307 of 394
PDF/HTML Page 331 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][307 yadi mokṣha ke nimitta bhī ho to āsravakā hī kāraṇ hai, karmakā bandh hī karatā hai, is kāraṇ se jo mokṣhako paradravyakī tarah iṣhṭa mānakar vaise hī rāgabhāv karatā hai to vah jīv muni bhī agnānī hai kyoṅki vah ātmasvabhāvase viparīt hai, usane ātmasvabhāvako nahīn jānā hai. bhāvārthaḥ––mokṣha to sab karmonse rahit apanā hī svabhāv hai; apane ko sab karmonse rahit honā hai isaliye yah bhī rāgabhāv gnānīke nahīn hotā hai, yadi chāritra–mohakā udayarūp rāg ho to us rāgako bhī bandhakā kāraṇ jānakar rogake samān chhoṛanā chāhe to vah gnānī hai hī, aur is rāgabhāvako bhalā samajhakar prāpta karatā hai to agnānī hai. ātmā kā svabhāv sab rāgādikon se rahit hai usako isane nahīn jānā, isaprakār rāgabhāvako mokṣhakā kāraṇ aur achchhā samajhakar karate hain usakā niṣhedh hai.. 55.. āge kahate hai ki jo karmamātra se hī siddhi mānatā hai usane ātmasvabhāvako nahīn jānā hai vah agnānī hai, jinamat se pratikūl haiḥ–––
so teṇ du aṇṇāṇī jiṇasāsaṇadūsago bhaṇido.. 56..
saḥ ten tu agnānī jinashāsanadūṣhakaḥ bhaṇitaḥ.. 56..
arthaḥ––jisakī buddhi karma hī men utpanna hotī hai aisā puruṣh svabhāvagnān jo kevalagnān
usako khaṇḍarūp dūṣhaṇ karanevālā hai, indriyagnān khaṇḍakhaṇḍarūp hai, apane–apane viṣhayako jānatā
hai, jo jīv itanā mātrahī gnānako mānatā hai is kāraṇase aisā mānanevālā agnānī hai jinamat
ko dūṣhaṇ karatā hai. (apane men mahādoṣh utpanna karatā hai)
bhāvārthaḥ––mīmānsak matavālā karmavādī hai, sarvagnako nahīn mānatā hai, indriy–gnānamātrahī
gnānako mānatā hai, kevalagnānako nahīn mānatā hai, isakā niṣhedh kiyā hai, kyoṅki jinamat men ātmākā svabhāv sabako jānanevālā kevalagnānasvarūp kahā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 308 of 394
PDF/HTML Page 332 of 418
single page version
parantu vah karma ke nimitta se āchchhādit hokar indriyoṅke dvārā kṣhayopashamake nimittase khaṇḍarūp huā, khaṇḍ–khaṇḍ viṣhayoṅko jānatā hai; [nij baladvārā] karmoṅkā nāsh hone par kevalagnān pragaṭ hotā hai tab ātmā sarvagna hotā hai, isaprakār mīmānsak matavālā nahīn mānatā hai ataḥ vah agnānī hai, jinamat se pratikūl hai, karmamātramen hī usakī buddhi gat ho rahī hai, aise koī aur bhī mānate hain vah aisā hī jānanā.. 56.. āge kahate hain ki jo gnān–chāritra rahit ho or tap–samyaktva rahit ho tathā anya bhī kriyā bhāvapūrvak na ho to isaprakār keval liṅg–bheṣhamātra hī se kyā sukh hai? arthāt kuchh bhī nahīn haiḥ–––
aṇṇesu bhāvarahiyan liṅgaggahaṇeṇ kin sokkhan.. 57..
anyeṣhu bhāvarahitan liṅgagrahaṇen kin saukhyam.. 57..
samyaktva se rahit hai, anya bhī āvashyak ādi kriyāyen hain parantu unamen bhī shuddhabhāv nahīn hai,
isaprakār liṅg–bheṣh grahaṇ karane men kyā sukh hai?
bhāvārthaḥ––koī muni bheṣh mātra se to muni huā aur shāstra bhī parḥatā hai; usako kahate
tathā bāhya chāritra nirdoṣh nahīn kiyā, tapakā klesh bahut kiyā, samyaktva bhāvanā nahīn huī aur
āvashyak ādi bāhya kriyā kī, parantu bhāv shuddha nahīn lagāye to aise bāhya bheṣhamātra se to
klesh hī huā, kuchh shāntabhāvarūp sukh to huā nahīn aur yah bheṣh paralok ke sukhamen bhī
kāraṇ nahīn haā; isaliye samyaktvapūrvak bheṣh (–jin–liṅg) dhāraṇ karanā shreṣhṭha hai.. 57..
āge sāṅkhyamatī ādike āshayakā niṣhedh karate hainḥ–––
308] [aṣhṭapāhuḍ
Page 309 of 394
PDF/HTML Page 333 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][309
so puṇ ṇāṇī bhaṇio jo maṇṇai cheyaṇe chedā.. 58..
saḥ punaḥ gnānī bhaṇitaḥ yaḥ manyate chetane chetanam.. 58..
arthaḥ––jo achetan men chetanako mānatā hai vah agnānī hai aur jo chetan men hī chetanako
mānatā hai use gnānī kahā hai.
bhāvārthaḥ––sāṅkhyamatī aise kahatā hai ki puruṣh to udāsīn chetanāsvarūp nitya hai aur gnān hai vah pradhānakā dharma hai, inake matamen puruṣhako udāsīn chetanāsvarūp mānā hai ataḥ gnān binā to vah jaṛ hī huā, gnān binā chetan kaise? gnānī ko pradhānakā dharma mānā hai aur pradhānako jaṛ mānā tab achetanamen chetanā mānī tab agnānī hī huā.
naiyāyik, vaisheṣhik matavāle guṇ–guṇīke sarvathā bhed mānate hain, tab unhonne chetanā guṇako jīvase bhinna mānā tab jīv to achetan hī rahā. isaprakār achetanamen chetanāpanā mānā. bhūtavādī chārvāk – bhūt pr̥ithvī ādikase chetanākī utpatti mānatā hai, bhūt to jaṛ hai usamen chetanā kaise upaje? ityādik anya bhī kaī mānate hain ve sab agnānī hain isaliye chetanā māne vah gnānī hai, yah jinamat hai.. 58.. āge kahate hain ki tap rahit gnān aur gnān rahit tap ye donon hī akārya hain donon ke sanyukta hone par hī nirvāṇ haiḥ–––
tamhā ṇāṇataveṇan sañjutto lahai ṇivvāṇan.. 59..
tasmāt gnānatapasā sanyuktaḥ labhate nirvāṇam.. 59..
je chetane chetak taṇī shraddhā dhare, te gnānī chhe. 58.
tapathī rahit je gnān, gnānavihīn tap akr̥utārtha chhe,
Page 310 of 394
PDF/HTML Page 334 of 418
single page version
akārya hain, isaliye gnān – tap sanyukta hone par hī nirvāṇako prāpta karatā hai. bhāvārthaḥ––anyamatī sāṅkhyādik gnānacharchā to bahut karate hain aur kahate hain ki––gnānase hī mukti hai aur tap nahīn karate hain, viṣhay–kaṣhāyon ko pradhānakā dharma mānakar svachchhanda pravartate haĩn. kaī gnānako niṣhphal mānakar usako yathārtha jānate nahīn hain aur tap–kleshādik se hī siddhi mānakar usake karane men tatpar rahate haĩn. āchārya kahate hain ki ye donon hī agnānī hain, jo gnānasahit tap karate hain ve gnānī hain ve hī mokṣhako prāpta karate hain, yah anekāntasvarūp jinamatakā upadesh hai.. 59.. āge isī arthako udāharaṇ se dr̥urḥ karate hainḥ––––
ṇāūṇ dhuvan kujjā tavacharaṇan ṇāṇajutto vi.. 60..
gnātvādhruvan kuryāt tapashcharaṇan gnānayuktaḥ api.. 60..
arthaḥ––āchārya kahate hain–––ki dekho –––, jisako niyam se mokṣha honā hai–– aur
jo chār gnān– mati, shrut, avadhi aur manaḥparyay inase yukta hai aisā tīrthaṅkar bhī tapashcharaṇ
karatā hai, isaprakār nishchayase jānakar gnānayukta hone par bhī tap karanā yogya hai. [tap–
munitva, samyagdarshan–gnān–chāritra kī ekatā ko tap kahā hai.]
bhāvārthaḥ––tīrthaṅkar mati–shrut–avadhi in tani gnān sahit to janma lete hain aur dīkṣhā
hain, isaliye aisā jānakar gnān hote hue bhī tap karane men tatpar honā, gnānamātra hī se mukti
nahīn mānanā.. 60..
āge jo bāhyaliṅg sahit hain aur abhyantaraliṅg rahit hai vah svarūpācharaṇ chāritra se
bhraṣhṭa huā mokṣhamārgakā vināsh karane vālā hai, isaprakār sāmānyarūpase kahate hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
310] [aṣhṭapāhuḍ arthaḥ––jo gnān tap rahit hai aur jo tap hai vah bhī gnānarahit hai to donon hī
Page 311 of 394
PDF/HTML Page 335 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][311
so sagacharitta bhaṭṭho mokkhapahavipāsago sāhu.. 61..
saḥ svakachāritrabhraṣhṭaḥ mokṣhapathavināshakaḥ sādhuḥ.. 61..
arthaḥ––jo jīv bāhya liṅg – bheṣh sahit hai aur abhyantar liṅg jo paradravyon se sarva
rāgādik mamatvabhāv rahit aise ātmānubhav se rahit hai to vah sva–chāritra arthāt apane
ātmasvarūp ke ācharaṇ – chāritra se bhraṣhṭa hai, parikarma arthāt bāhya men nagnatā, brahmacharyādi
sharīr sanskār se parivartanavān dravyaliṅgī hone par bhī vah sva–chāritra se bhraṣhṭa hone se
mokṣhamārgakā vināsh karane vālā hai. [ataḥ muni – sādhuko shuddhabhāvako jānakar nij shuddha buddha
ekasvabhāvī ātmatattva men nitya bhāvanā (–ekāgratā) karanī chāhiye.] (shrutasāgarī ṭīkā se)
bhāvārthaḥ––yah saṅkṣhep se kahā jāno ki jo bāhyaliṅg sanyukta hai aur abhyantar arthāt
61..
āge kahate hain ki – jo sukh se bhāvit gnān hai vah duḥkh āne par naṣhṭa hotā hai,
tamhān jahābalan joī appā dukkhehi bhāvae.. 62..
tasmāt yathā balan yogī ātmānan duḥkhaiḥ bhāvayet.. 62..
arthaḥ––sukh se bhāyā huā gnān hai vah upasarga–pariṣhahādi ke dvārā duḥkh utpanna hote hī naṣhṭa ho jātā hai, isaliye yah upadesh hai ki jo yogī dhyānī muni hai vah ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te svakacharitathī bhraṣhṭa, shivamāragavināshak shramaṇ chhe. 61.
sukhasaṅg bhāvit gnān to duḥkhakāḷamān lay thāy chhe,
Page 312 of 394
PDF/HTML Page 336 of 418
single page version
tapashcharaṇādi ke kaṣhṭa [duḥkh] sahit ātmāko bhāve. [arthāt bāhya men jarā bhī anukūl – prātikūl na mānakar nij ātmā men hī ekāgrātārūpī bhāvanā kare jisase ātmashakti aur ātmikaānand kā prachur samvedan barḥatā hī hai] bhāvārthaḥ––tapashcharaṇakā kaṣhṭa aṅgīkār karake gnānako bhāve to parīṣhah āne par gnānabhāvanā se chige nahīn isaliye shakti ke anusār duḥkh sahit gnān ko bhānā, sukh hī men bhāve to duḥkh āne par vyākul ho jāve tab gnānabhāvanā na rahe, isaliye yah upadesh hai.. 62.. āge kahate hain ki āhār, āsan, nidrā inako jītakar ātmā kā dhyān karanāḥ–––
jhāyavyo ṇiyaaṇṇā ṇāūṇan gurupasāeṇa.. 63..
dhyātavyaḥ nijātmā gnātvā guruprasādena.. 63..
arthaḥ––āhār, āsan, nidrā inako jītakar aur jinavar ke mat se tathā guruke
prasād se jānakar nij ātmākā dhyān karanā.
bhāvārthaḥ––āhār, āsan, nidrāko jītakar ātmākā dhyān karanā to anya matavāle
kahā hai us vidhān ko guruke prasādase jānakar dhyān karanā saphal hai. jaise jain siddhānt men
ātmā kā svarūp tathā dhyānakā svarūp aur āhār, āsan, nidrā inake jītanekā vidhān
kahā hai vaise jānakar inamen pravartan karanā.. 63..
āge ātmā kā dhyān karanā; yah ātmā kaisā hai, yah kahate hainḥ–––
so jhāyavvo ṇichchan ṇāūṇan gurupasāeṇa.. 64..
dhyātavya chhe nij ātamā, jāṇī shrī guruparasādathī. 63.
chhe ātamā sanyukta darshan–gnānathī, chāritrathī;
312] [aṣhṭapāhuḍ
Page 313 of 394
PDF/HTML Page 337 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][313
saḥ dhyātavyaḥ nityan gnātvā guruprasādena.. 64..
arthaḥ––ātmā chāritravān hai aur darshan – gnānasahit hai, aisā ātmā guruke prasād se
jānakar nitya dhyān karanā.
bhāvārthaḥ––ātmā kā rūp darshan– gnān –chāritramayī hai, isakā rūp jain guruoṅke
unake yathārtha siddhi nahīn hai, isaliye jainamatake anusār dhyān karanā aisā upadesh hai.. 64..
āge kahate hain ki ātmākā jānanā, bhānā aur viṣhayon se virakta honā ye uttarottar
bhāviy sahāvapuriso visayesu virachchae dukkhan.. 65..
bhāvit svabhāvapuruṣhaḥ viṣhayeṣhu virajyati duḥkham.. 65..
arthaḥ––pratham to ātmā ko jānate hain vah duḥkhase jānā jātā hai, phir ātmāko
jānakar bhī bhāvanā karanā, phir–phir isīkā anubhav karanā duḥkhase [–ugra puruṣhārthase] hotā
hai, kadāchit bhāvanā bhī kisī prakār ho jāve to bhāyī hai jinabhāvanā jisane aisā puruṣh
viṣhayonse virakta baṛe duḥkh se [––apūrva puruṣhārtha se] hotā hai.
bhāvārthaḥ––ātmākā jānanā, bhānā, viṣhayonse virakta honā uttarottar yah yog milanā
āge kahate hain ki jab tak viṣhayommen yah manuṣhya pravartatā hai tab tak ātmagnān nahīn
hotā haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 314 of 394
PDF/HTML Page 338 of 418
single page version
visae virattachitto joī jāṇei appāṇan.. 66..
viṣhaye viraktachittaḥ yogī jānāti ātmānam.. 66..
arthaḥ––jab tak yah manuṣhya indriyoṅke viṣhayommen pravartatā hai tab tak ātmā ko nahīn
jānatā hai, isaliye yogī dhyānī muni hai vah viṣhayon se virakta chitta hotā huā ātmā ko
jānatā hai.
chitta rahatā hai, tabatak un rūp rahatā hai, ātmā kā anubhav nahīn hotā hai, isaliye yogī
muni isaprakār vichār kar viṣhayon se virakta ho ātmā men upayog lagāve tab ātmā ko jāne,
anubhav kare, isaliye viṣhayonse virakta honā yah upadesh hai.. 66..
hiṇḍanti chāuraṅgan visaesu vimohiyā mūḍhā.. 67..
hiṇḍante chāturaṅgan viṣhayeṣhu vimohitāḥ mūḍhāḥ.. 67..
arthaḥ––kaī manuṣhya ātmā ko jānakar bhī apane svabhāvakī bhāvanā se atyant bhraṣhṭa hue
viṣhayommen mohit hokar agnānī mūrkha chār gatirūp sansāramen bhramaṇ karate haĩn.
viṣhaye viraktamanaska yogī jāṇatā nij ātmane. 66.
nar koī, ātam jāṇī, ātam bhāvanā prachyutapaṇe
Page 315 of 394
PDF/HTML Page 339 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][315 ye uttarottar durlabh pāye jāte hain, viṣhayommen lagā huā pratham to ātmāko jānatā nahīn hai aise kahā, ab yahān̐ isaprakār kahā ki ātmāko jānakar bhī viṣhayoṅke vashībhūt huā bhāvanā nahīn kare to sansār hī men bhramaṇ karatā hai, isaliye ātmāko jānakar viṣhayon se virakta honā yah upadesh hai.. 67..
āge kahate hain ki jo viṣhayoen virakta hokar ātmā ko jānakar bhāte hain ve sansār ko chhoṛate hainḥ–––
chhaṇḍanti chāuraṅgan tavaguṇajuttā ṇa sandeho.. 68..
tyajanti chāturaṅgan tapoguṇayuktāḥ na sandehaḥ.. 68..
arthaḥ––phir jo puruṣh muni viṣhayonse virakta ho ātmāko jānakar bhāte hain, bārambār bhāvanā dvārā anubhav karate hain ve tap arthāt bārah prakār tap aur mūlaguṇ uttaraguṇonse yukta hokar sansārako chhoṛate hain, mokṣha pāte haĩn. bhāvārthaḥ––viṣhayon se virakta ho ātmā ko jānakar bhāvanā karanā, isase sansār se chhūṭ kar mokṣha prāpta karo, yah upadesh hai.. 68.. āge kahate hain ki yadi paradravya men leshamātra bhī rāg ho to vah puruṣh agnānī hai, apanā svarūp usane nahīn jānāḥ–––
so mūḍho aṇṇāṇī ādasahāvassa vivarīo.. 69..
saḥ mūḍhaḥ agnānī ātmasvabhāvāt viparītaḥ.. 69..
niḥshaṅk te tapaguṇasahit chhoḍe chaturgati bhramaṇane. 68.
paradravyamān aṇumātra paṇ rati hoy jene mohathī,
Page 316 of 394
PDF/HTML Page 340 of 418
single page version
prīti ho to vah puruṣh mūrḥ hai, agnānī hai, ātmasvabhāvase viparīt hai. bhāvārthaḥ––bhedavignān hone ke bād jīv–ajīvako bhinna jāne tab paradravya ko apanā na jāne tab usase [kartavyabuddhi svāmitva kī bhāvanāse] rāg bhī nahīn hotā hai, yadi [aisā] ho to jāno ki isane sva–parakā bhed nahīn jānā hai, agnānī hai, ātmasvabhāvase pratikūl hai; aur gnānī hone ke bād chāritra moh kā uday rahatā hai tab tak kuchh rāg rahatā hai usako karmajanya aparādh mānatā hai, us rāg se rāg nahīn hai isaliye virakta hī hai, ataḥ gnānī paradravyamen rāgī nahīn kahalātā hai, isaprakār jānanā.. 69.. āge is artha ko saṅkṣhep men kahate hainḥ––––
hodi dhuvan ṇivvāṇan visaesu viratta chittāṇan.. 70..
bhavati dhruvan nirvāṇan viṣhayeṣhu virakta chittānām.. 70..
arthaḥ–––pūrvokta prakār jinakā chitta viṣhayonse virakta hai, jo ātmākā dhyān karate
rahate hain, jinake bāhya–abhyanntar darshan kī shuddhatā hai or jinake dr̥urḥ chāritra hai, unako
nishchay se nirvāṇ hotā hai.
bhāvārthaḥ–––pahile kahā thā ki jo viṣhayonse virakta ho ātmākā svarūp jānakar
indriyoṅke viṣhayonse virakta hokar bāhya–abhyantar darshanakī shuddhatā se dr̥urḥ chāritra pālate hain
unako niyam se nirvāṇ kī prāpti hotī hai, indriyoṅke viṣhayommen āsakti sab anarthoṅkā mūl
hai, isaliye inase virakta hone par upayog ātmā men lage tab kāryasiddhi hotī hai.. 70..
āge kahate hain ki jo paradravyamen rāg hai vah sansārakā kāraṇ hai, isaliye yogīshvar
ātmā men bhāvanā karate hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
316] [aṣhṭapāhuḍ arthaḥ––jis puruṣh ke paradravya men paramāṇu pramāṇ bhī leshamātra mohase rati arthāt rāg–