Page 317 of 394
PDF/HTML Page 341 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][317
teṇāvi joiṇo ṇichchan kujjā appe samāyaṇan.. 71..
tenāpi yogī nityan kuryāt ātmani svabhāvanām.. 71..
arthaḥ––jis kāraṇ se paradravyamen rāg hai vah sansār hī kā kāraṇ hai, us kāraṇ hī
se yogīshvar muni nitya ātmā hī men bhāvanā karate haĩn.
bhāvārthaḥ––koī aisī shaṅkā karate hain ki –––paradravya men rāg karane se kyā hote hai?
usako upadesh diyā hai ki––paradravya se rāg karane par paradravya apane sāth lagatā hai, yah
prasiddha hai, aur apane rāg kā sanskār dr̥urḥ hotā hai tab paralok tak bhī chalā jātā hai yah
to yukti siddha hai aur jināgam men rāg se karma kā bandh kahā hai, isakā uday anya janma kā
kāraṇ hai, isaprakār paradravya men rāg se sansār hotā hai, isaliye yogīshvar muni paradravya se
rāg chhoṛakar ātmā men nirantar bhāvanā rakhate haĩn.. 71..
āge kahate hain ki aise samabhāv se chāritra hotā haiḥ––––
sattuṇan chev bandhūṇan chārittan samabhāvado.. 72..
shatrūṇān chaiv bandhūnān chāritran samabhāvataḥ.. 72..
samatāpariṇām, rāg–dveṣh se rahitapanā, aise bhāv se chāritra hotā hai.
bhāvārthaḥ––chāritrakā svarūp yah kahā hai ki jo ātmākā svabhāv hai vah karmake
tethī shramaṇ nitye karo nijabhāvanā svātmā viṣhe. 71.
nindā–prashansāne viṣhe, duḥkho tathā saukhyo viṣhe,
Page 318 of 394
PDF/HTML Page 342 of 418
single page version
nimittase gnānamen paradravyase iṣhṭa aniṣhṭa buddhi hotī hai, is iṣhṭa–aniṣhṭa buddhi ke abhāv se gnān hī men upayog lagā rahe usako shuddhopayog kahate hain, vahī chāritra hai, yah hotā hai vahān̐ nindā– prashansā, duḥkh–sukh, shatru–mitra men samān buddhi hotī hai, nindā–prashansākā dvidhābhāv mohakarma kā udayajanya hai, isakā abhāv hī shuddhopayogarūp chāritra hai..72.. āge kahate hain ki kaī mūrkha aise kahate hain jo abhī pañchamakāl hai so ātmadhyānakā kāl nahīn hai, usakā niṣhedh karate hainḥ–––
kei jampanti ṇarā ṇa hu kālo jhāṇajoyassa.. 73..
kechit jalpanti narāḥ na sphuṭan kālaḥ dhyānayogasya.. 73..
arthaḥ––kaī manuṣhya aise hain jinake charyā arthāt āchār kriyā āvr̥ut hai, chāritra moh
kā uday prabal hai isase charyā prakaṭ nahīn hotī hai, isī se vrat samiti se rahit hai aur
mithyāabhiprāy ke kāraṇ shuddhabhāv se atyant bhraṣhṭa hain, ve aise kahate hain ki–––abhī pañchamakāl
hai, yah kāl prakaṭ dhyān–yogakā nahīn hai.. 73..
ve prāṇī kaise hain vah āge kahate hainḥ–––
sasārasuhe surado ṇa hu kālo bhaṇai jhāṇassa.. 74..
sansārasukhe surataḥ na sphuṭan kālaḥ bhaṇati dhyānasya.. 74..
arthaḥ––pūrvokta dhyān kā abhāv karane vālā jīv samyaktva aur gnānase rahit hai, abhavya hai, isīse mokṣha rahit hai aur sansārake indriy–sukhako bhale jānakar unamen ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te koī nar jalpe are! ‘nahi dhyānano ā kāḷ chhe.’ 73.
samyaktvavihīn, shivaparimukta jīv abhaa je,
318] [aṣhṭapāhuḍ
Page 319 of 394
PDF/HTML Page 343 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][319 rat hai, āsakta hai, isaliye kahate hain ki abhī dhyānakā kāl nahīn hai. bhāvārthaḥ––jisako indriyoṅke sukh hī priy lagate hain aur jīvājīv padārthake shraddhān– gnān se rahit hai, vah isaprakār kahatā hai ki abhī dhyān kā kāl nahīn hai. isase gnāt hotā hai ki isaprakār kahane vālā abhavya hai isako mokṣha nahīn hogā.. 74.. jo aisā mānatā hai–––kahatā hai ki abhī dhyān kā kāl nahīn, to usane pān̐ch mahāvrat, pān̐ch samiti, tīn guptikā svarūp bhī nahīn jānāḥ–––
jo mūḍho aṇṇāṇī ṇa hu kālo bhaṇai jhāṇassa.. 75..
inakā svarūp nahīn jānatā hai aur chāritramoh ke tīvra uday se inako pāl nahīn sakatā hai,
vah isaprakār kahatā hai ki abhī dhyān kā kāl nahīn hai.. 75..
āge kahate hain ki abhī is pañchamakāl men dharmadhyān hotā hai, yah nahīn mānatā hai vah agnānī haiḥ––––
tan appasahāvaṭhide ṇa hu maṇṇai so vi aṇṇāṇī.. 76..
arthaḥ––is bharatakṣhetra men duḥṣham kāl – pañchamakāl men sādhu muni ke dharmadhyān hotā hai ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
te mūḍh agna kahe are! –‘nahi dhyānano ā kāḷ chhe.’ 75.
Page 320 of 394
PDF/HTML Page 344 of 418
single page version
yah dharmadhyān ātma svabhāv men sthit hai us munike hotā hai, jo yah nahīn mānatā hai vah agnānī hai usako dharmadhyānake svarūpakā gnān nahīn hai. bhāvārthaḥ––jinasūtra men is bharatakṣhetra pañchamakāl men ātmasvabhāv men sthit muni ke dharmadhyān kahā hai, jo yah nahīn mānatā hai vah agnānī hai, usako dharmadhyānake svarūpakā gnān nahīn hai.. 76.. āge kahate hain ki jo isakāl men ratnatrayakā dhārak muni hotā hai vah svarga lok men laukāntikapad, indrapad prāpta karake vahān̐ se chayakar mokṣha jātā hai, isaprakār jinasūtra men kahā haiḥ– –
loyantiyadevattan tattha chuā ṇivvudin janti.. 77..
laukāntik devatvan tataḥ chyutvā nirvr̥utin yānti.. 77..
arthaḥ––abhī is pañchamakāl men bhī jo muni samyagdarshan –gnān –chāritrakī shuddhatā yukta
hote hain ve ātmākā dhyān kar indrapad athavā laukāntik devapad prāpta karate hain aur vahān̐ se
chayakar nirvāṇ ko prāpta hote haĩn.
bhāvārthaḥ––koī kahate hain ki abhī is pañchamakāl men jinasūtra men mokṣha honā kahā nahīn isaliye dhyān karanā to niṣhphal khed hai, usako kahate hain ki he bhāī! mokṣha jāne kā niṣhedh kiyā hai or shukladhyān kā niṣhedh kiyā hai parantu dharmadhyān kā niṣhedh to kiyā nahīn hai. abhī bhī jo muni ratnatray se shuddha hokar dharmadhyānamen līn hote hue ātmā kā dhyān karate hain, ve muni svarga men indrapad ko prāpta hote hain athavā lokāntik dev ek bhavāvatārī hain, unamen jākar utpanna hote haĩn. vahān̐ se chayakar manuṣhya ko mokṣhapad ko prāpta karate haĩn. isaprakār dharmadhyān se paramparā mokṣha hotā hai tab sarvathā niṣhedh kyon karate ho? jo niṣhedh karate hain ve agnānī mithyādr̥uṣhṭi hain, unako viṣhya–kaṣhāyon men svachchhand rahanā hai isaliye isaprakār kahate haĩn.. 77.. āge kahate hain ki jo isakāl men dharmadhyān kā abhāv mānate hain aur muniliṅg ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
320] [aṣhṭapāhuḍ
Page 321 of 394
PDF/HTML Page 345 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][321 pahile grahaṇ kar liyā, ab usako gauṇ karake pāpamen pravr̥utti karate hain ve mokṣha mārga se chyut hainḥ–
pāvan kuṇanti pāvā te chattā mokkhamaggammi.. 78..
pāpan kurvanti pāpāḥ te tyaktvā mokṣhamārge.. 78..
karake bhī pāp karate hain, ve pāpī mokṣhamārga se chyut haĩn.
bhāvārthaḥ––jinhonne pahile nirgranth liṅg dhāraṇ kar liyā aur pīchhe aisī pāp buddhi
pāpamen pravr̥utti karane lag jāte hain ve pāpī hain, unako mokṣhamārga nahīn hai.. 72..
[ ‘isakāl men dharmadhyān kisī ko nahīn hotā’ kintu bhadradhyān (–vrat, bhakti, dān,
kr̥ut ‘ārādhanāsār’ nām dekar ek jālīgrantha banāyā hai, usī kā uttar kekaṛī nivāsī pt.
shrī milāpachandajī kaṭāriyā ne ‘jain nibandh ratna mālā’ pr̥uṣhṭha 47 se 60 men diyā hai ki is
kāl men dharmadhyān guṇasthān 4 se 7 tak āgam men kahā hai. ādhāraḥ–––sūtrajī kī ṭīkāen̐––
–shrī rājavārtik, shlokavārtik, sarvāthasiddhi ādi.]
āge kahate hain ki jo mokṣhamārga se chyut hain ve kaise hainḥ–––
ādhākammammi rayā te chattā mokkhamaggammi.. 79..
pāpo kare chhe, pāpīo te mokṣhamārge tyakta chhe. 78.
Page 322 of 394
PDF/HTML Page 346 of 418
single page version
adhaḥ karmaṇi ratāḥ te tyaktāḥ mokṣhamārge.. 79..
arthaḥ––pañch ādi prakāke chale arthāt vastrommen āsakta hain, aṇḍaj, karpāsaj, valkal,
parigrahake grahaṇ karane vāle hain, yāchanāshīl arthāt māṅgane kā hī jinakā svabhāv hai aur
adhaḥkarma arthāt pāpakarma men rat hain, sadoṣh āhār karate hain ve mokṣhamārga se chyut haĩn.
bhāvārthaḥ––yahān̐ āshay aisā hai ki pahale to nigrarthan digambar muni ho gaye the, pīchhe
aṅgīkār kar liye, parigrah rakhane lage, yāchanā karane lage, adhaḥkarma auddeshik āhār karane
lage unakā niṣhedh hai ve mokṣhamārga se chyut haĩn.pahile to bhadrabāhusvāmī tak nigrarthan the. pīchhe
durbhikṣhakāl men bhraṣhṭa hokar jo arddhaphālak kahalāne lage unamen se shvetāmbar hue, inhonne is
bheṣh ko puṣhṭa karane ke liye sūtra banāye, inamen kaī kālpit ācharaṇ tathā isanī sādhak kathāyen
likhī. isake sivāy anya bhī kaī bheṣh badale, isaprakār kāladoṣhase bhraṣhṭa logoṅkā sampradāy
chal rahā hai yah mokṣhamārga nahīn hai, isaprakār batāyā hai. isaliye in bhraṣhṭa logoṅko dekhakar
aisā bhī mokṣhamārga hai, ––aisā shraddhān na karanā.. 79..
āge kahate hain ki mokṣhamārgī to aise muni hote hainḥ–––
pāvārambhavimukkā te gahyiā mokkhamaggammi.. 80..
pāpārambhavimuktāḥ te gr̥uhītāḥ mokṣhamārge.. 80..
arthaḥ––jo muni nirgranth hain, parigrah rahit hain, moh rahit hain, jinake kisī bhī paradravya se mamatvabhāv nahīn hai, jo bāīs parīṣhahoṅko sahate hain, jinhonne krodhādi kaṣhāyon ko jīt liyā hai aur pāpārambh se rahit hain, gr̥uhasthake karane yogya ārambhādik pāpommen nahīn pravartate hain––aise muniyoṅko mokṣhamārga men grahaṇ kiyā hai arthāt māne haĩn. ratnakaraṇḍa shrāvakāchār men samantabhadrāchāryane bhī kahā hai ki–– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
322] [aṣhṭapāhuḍ
Page 323 of 394
PDF/HTML Page 347 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][323
bhāvārthaḥ––muni hain ve laukik kaṣhṭon aur kāryonse rahit haĩn. jaise jineshvar ne mokṣhamārga bāhya–abhyantar parigrahase rahit nagna digambararūp kahā hai vaise hī pravartate hain ve hī mokṣhamārgī hain , anya mokṣhamārgī nahīn haĩn.. 80..
āge phir mokṣhamārgī kī pravr̥utti kahate hainḥ–––
iti bhāvanayā yoginaḥ prāpnuvanti sphuṭan shāshvatan saukhyam.. 81..
arthaḥ––muni aisī bhāvanā kare–––urdhvalok, madhyalok, adholok in tīnon lokommen merā koī bhī nahīn hai, main ekākī ātmā hūn̐, aisī bhāvanā se yogī muni prakaṭarūp se shāshvat sukhako prāpta karatā hai. bhāvārthaḥ––muni aisī bhāvanā kare ki trilokamen jīv ekākī hai, isakā sambandhī dūsarā koī nahīn hai, yah paramārtharūp ekatva bhāvanā hai. jis munike aisī bhāvanā nirantar rahatī hai vahī mokṣhamārgī hai, jo bheṣh lekar bhī laukik janonse lāl–pāl rakhatā hai vah mokṣhamārgī nahīn hai.. 81.. āge phir kahate hainḥ––––
dhyānaratāḥ sucharitrāḥ te gr̥uhītāḥ mokṣhamārge.. 82..
e bhāvanāthī yogīo pāme sushāshvat saukhyane. 81.
je dev–gurunā bhakta chhe, nirvedashreṇī chintave,
Page 324 of 394
PDF/HTML Page 348 of 418
single page version
paramparā kā chintan karate hain, dhyān men rat hain rakta hain, tatpar hain aur jinake bhalā––uttam chāritra hai unako mokṣhamārga men grahaṇ kiye haĩn.
bhāvārthaḥ––jinane mokṣhamārga prāpta kiyā aise arahant sarvagna vītarāg dev aur unakā anusaraṇ karanevāle baṛe muni dīkṣhā denevāle guru inakī bhaktiyukta ho, sansār–deh–bhogonse virakta hokar muni hue, vaisī hī jinake vairāgyabhāvanā hai, ātmānubhavarūp shuddha upayogarūp ekāgratārūpī dhyānamen tatpar hain aur jinake vrat, samiti, guptirūp nishchay–vyavahārātmak samyakchāritra hotā hai ve hī muni mokṣhamārgī hain, anya bheṣhī mokṣhamārgī nahīn haĩn.. 82.. āge aisā kahate hain ki––nishchayanayase dhyān isaprakār karanāḥ–––
so hodi hu sacharitto joī so lahai ṇivvāṇan.. 83..
saḥ bhavati sphuṭan sucharitraḥ yogī saḥ labhate nirvāṇam.. 83..
apane hī liye bhale prakār rat ho jāve vah yogī, dhyānī, muni samyakchāritravān hotā huā
nirvāṇ ko pātā hai.
bhāvārthaḥ––nishchayanayakā svarūp aisā hai ki–––ek dravya kī avasthā jaisī ho usī
tak agnān–avasthā rahatī hai tab tak to bandhaparyāyako ātmā jānatā hai ki–––main manuṣhya hūn,
main pashū hūn, main krodhī hūn, main mānī hūn, main māyāvī hūn, main puṇyavān––dhanavān hūn, main nirdhan–daridrī
hūn, main rājā hūn, main raṅk hūn, main muni hūn, main shrāvak hūn ityādi paryāyon men āpā mānatā hai, in
paryāyon men līn hotā hai tab mithyādr̥uṣhṭi hai, agnānī hai, isakā phal sansār hai usako bhogatā
hai.
jab jinamat ke prasād se jīv–ajīv padārthoṅkā gnān hotā hai tah sva–parakā ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
324] [aṣhṭapāhuḍ arthaḥ––jo muni dev – guruke bhakta hain nirved arthāt sansār–deh–bhogon se virāgatā kī
Page 325 of 394
PDF/HTML Page 349 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][325 bhed jānakar gnānī hotā hai, tab isaprakār jānatā hai ki––main shuddhagnānadarshanamayī chetanāsvarūp hūn̐ anya merā kuchh bhī nahīn hai. jab bhāvaliṅgī nirganrath munipad kī prāpti karatā hai tab yah ātmā hīmen apane dvārā apane hī liye visheṣh līn hotā hai tab nishchayasamyakchāritra svarūp hokar apanā hī dhyān karatā hai, tab hī [sākṣhāt mokṣhamārga men ārūrḥ] samyaggnānī hotā hai, isakā phal nirvāṇ hai, isaprakār jānanā chāhiye.. 83.. [nondh–––pravachanasār gā0 241 – 242 men jo sātaven guṇasthān men āgamagnān, tattvārthashraddhān sanyatatva or nishchay ātmagnān men yugapat ārūrḥ ko ātmagnān kahā hai vah kathanakī apekṣhā yahān̐ hai.] (gauṇ – mukhya samajh lenā)] āge is hī arthako dr̥urḥ karate hue kahate hainḥ––––
jo jhāyadi so joī pāvaharo havadi ṇiddando.. 84..
yaḥ dhyāyati saḥ yogī pāpaharaḥ bhavati nirdvadvaḥ.. 84..
arthaḥ––yah ātmā dhyān ke yogya kaisā hai? puruṣhakār hai, yogī hai–jisake man, vachan,
kāyake yogoṅkā nirodh hai, sarvāṅg sunishchal hai aur var arthāt shreṣhṭha samyakrūp gnān tathā
darshanase samagra hai––paripūrṇa hai, jisake kevalagnān–darshan prāpta hai, is prakār ātmākā jo
yogī dhyānī muni dhyān karatā hai vah muni pāpako haranevālā hai aur nirdvandva hai–––rāgadveṣh
ādi vikalponse rahit hai.
bhāvārthaḥ––jo arahantarūp shuddha ātmākā dhyān karatā hai usake pūrva karmakā nāsh hotā hai aur vartamān men rāgadveṣh rahit hotā hai tab āgāmī karmako nahīn bān̐dhatā hai.. 84.. āge kahate hain ki isaprakār muniyoṅko pravartan ke liye kahā. ab shrāvakoṅko pravartanake liye kahate hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 326 of 394
PDF/HTML Page 350 of 418
single page version
arthaḥ––pratham to shrāvakoṅko sunirmal arthāt bhale prakār nirmal aur meruvat niḥkampa achal tathā chal malin agārḥ dūṣhaṇarahit atyant nishchal aise samyaktvako grahaṇ karake duḥkhakā kṣhay karane ke liye usakā arthāt samyagdarshan kā (samyagdarshan ke viṣhay) dhyān karanā.
sansāraviṇāsayaran siddhiyaran kāraṇan paraman.. 85..
sansāravināshakāran siddhikaran kāraṇan paraman.. 85..
arthaḥ––evan arthāt pūrvokta prakār upadesh to shramaṇ muniyoṅko jinadevane kahā hai. ab
shrāvakoṅko sansārakā vināsh karane vālā aur siddhi jo mokṣha usako karane kā utkr̥uṣhṭa kāraṇ
aisā upadesh kahate hain so suno.
bhāvārthaḥ––pahile kahā vah to muniyon ko kahā aur ab āge kahate hain vah shrāvakoṅko
āge shrāvakoṅko pahile kyā karanā, vah kahate hainḥ–––
tan jhāṇe jhāijjai sāvay dukkhakkhayaṭṭhāe.. 86..
tat dhyāne dhyāyate shrāvak! duḥkhakṣhayārthe.. 86..
bhāvārthaḥshrāvak pahile to niratichār nishchal samyaktvako grahaṇ karake usakā dhyān
kare, is samyaktva kī bhāvanā se grahasthake gr̥uhakārya sambandhī ākulatā, kṣhobh, duḥkh hey hai vah miṭ jātā hai, kārya ke bigaṛane–sudharane men vastuke svarūpakā vichār ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sansāranun haranār shiv–karanār kāraṇ param e. 85.
grahī merūparvat–sam akamp sunirmaḷā samyaktvane,
326] [aṣhṭapāhuḍ
Page 327 of 394
PDF/HTML Page 351 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][327 āve tab duḥkh miṭatā hai. samyagdr̥uṣhṭike isaprakār vichār hotā hai ki––vastukā svarūp sarvagnane jaisā jānā hai vaisā nirantar pariṇamatā hai vahī hotā hai, iṣhṭa–aniṣhṭa mānakar duḥkhī–sukhī honā niṣhphal hai. aisā vichār karane se duḥkh miṭatā hai yah pratyakṣha anubhavagochar hai, isaliye samyaktvakā dhyān karanā kahā hai.. 86..
āge samyaktvake dhyān hī kī mahimā kahate hainḥ–––
sammatta pariṇado uṇ khavei duṭṭhaṭṭhakammāṇi.. 87..
samyaktva pariṇataḥ punaḥ kṣhapayati duṣhṭāṣhṭa karmāṇi.. 87..
arthaḥ––jo shrāvak samyaktvakā dhyān karatā hai vah jīv samyagdr̥uṣhṭi hai aur samyaktvarūp pariṇamatā huā duṣhṭa jo āṭh karma unakā kṣhay karatā hai. bhāvārthaḥ––samyaktvakā dhyān isaprakār hai–––yadi pahile samyaktva na huā ho to bhī isakā svarūp jānakar isakā dhyān kare to samyagdr̥uṣhṭi ho jātā hai. samyaktva hone par isakā pariṇām aisā hai ki sansārake kāraṇ jo duṣhṭa aṣhṭa karma unakā kṣhay hotā hai, samyaktva ke hote hī karmon kī guṇashreṇī nirjarā hone lag jātī hai, anukram se muni hone par chāritra aur shukladhyān isake sahakārī ho jāte hain, tab san karmoṅkā nāsh ho jātā hai.. 87.. āge isako saṅkṣhep se kahate hainḥ–––
sijjhihahi je vi bhaviyā ttan jāṇah sammamāhappan.. 88..
samyaktvapariṇat vartato duṣhṭāṣhṭakarmo kṣhay kare. 87.
bahu kathanathī shun? naravaro gat kāḷ je siddhayā aho!
Page 328 of 394
PDF/HTML Page 352 of 418
single page version
setsyanti ye‘pi bhavyāḥ tajjānīt samyaktvamāhātmyam.. 88..
arthaḥ––āchārya kahate hain ki–––bahut kahane se kyā sādhya hai, jo narapradhān atīt kālamen siddha hue hain aur āgāmī kāl men siddha hoṅge vah samyaktvakā mahātmya jāno. bhāvārthaḥ––is samyaktvakā aisā mahātmya hai ki jo aṣhṭakarmon kā nāshakar mukti prāpta atītakāl men hue hai tathā āgāmī hoṅge ve is samyaktvase hī hue hain aur hoṅge, isaliye āchārya kahate hain ki bahut kahane se kyā? yah saṅkṣhep se kahā jāno ki–––mukti kā pradhān kāraṇ yah samyaktva hī hai. aisā mat jāno ki gr̥uhasthake kyā dharma hai, yah samyaktva dharma aisā hai ki sab dharmon ke aṅgon ko saphal karatā hai.. 88.. āge kahate hain ki jo nirantar samyaktvakā pālan karate hain unako dhanya haiḥ–––
sammattan siddhiyaran siviṇe vi ṇa mailiyan jehĩn.. 89..
samyaktvan siddhikaran svapne‘pi na malinitan yaiḥ.. 89..
arthaḥ––jin puruṣhon ne muktiko karanevāle samyaktva ko svapna avasthā men bhī malin nahīn kiyā, atīchār nahīn lagāyā un puruṣhoṅko dhanya hai, ve hī manuṣhya hain, ve hī bhale kr̥utārtha hain, ve hī shūravīr hain, ve hī paṇḍit haĩn. bhāvārthaḥ––lok men kuchh dānādik karen unako dhanya kahate hain tathā vivāhādik yagnādik karate hain unako kr̥utārtha kahate hain, yuddhamen pīchhā na lauṭe usako shūravīr kahate hain, bahut shāstra parḥe usako paṇḍit kahate haĩn. ye sab kahaneke hain; jo mokṣha ke kāraṇ samyaktvako malin nahīn karate hain, niratichār pālate hain unako dhanya hai, ve hī kr̥utārtha hain, ve hī shūravīr hain, ve hī paṇḍit hain, ve hī manuṣhya hain, isake binā manuṣhya pashu samān hai, is prakār samyaktvakā māhātmya kahā.. āge shiṣhya pūchhatā hai ki samyaktva kaisā hai? usakā samādhān karane ke liye is samyaktvake bāhya chinha batāte hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
328] [aṣhṭapāhuḍ
Page 329 of 394
PDF/HTML Page 353 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][329
ṇigganthe pavvayaṇe saddahaṇan hoi sammattan.. 90..
nirgranthe pravachane shraddhānan bhavati samyaktvam.. 90..
arthaḥ––hinsā rahit dharma, aṭhārah doṣh rahit dev, nirgranth pravachan arthāt mokṣhakā mārga tathā guru inamen shraddhān hone par samyaktva hotā hai. bhāvārthaḥ––laukikajan tathā anyamat vāle jīvoṅkī hinsāse dharma mānate hain aur jinamat men ahinsā dharma kahā hai, usī kā shraddhān kare anyak shraddhān na kare vah samyagdr̥uṣhṭi hai. laukik anyamat vāle mānate hain ve sab dev kṣhudhādi tathā rāgadveṣhādi doṣhonse sanyukta hain, isaliye vītarāg sarvagna arahant dev sab doṣhonse rahit hain unako dev māne, shraddhān kare vahī samyagdr̥uṣhṭi hai. yahān̐ aṭhārah doṣh kahe ve pradhānatākī apekṣhā kahe hain inako upalakṣhaṇarūp jānanā, inake samān anya bhī jān lenā. nirgranth pravachan arthāt mokṣhamārga vahī mokṣhamārga hai, anyaliṅg se anyamat vāle shvetāmbarādik jaisābhās mokṣha mānate hain vah mokṣhamārga nahīn hai. aisā shraddhān kare vah samyagdr̥uṣhṭi hai, aisā jānanā.. 90.. āge isī artha ko dr̥urḥ karet hue kahate hainḥ––––
liṅgan ṇa parāvekkhan jo maṇṇai vassa sammattan.. 91..
nirgranth pravachan kerūn je shraddhān te samakit kahyũn. 90.
samyaktva tene, jeh māne liṅg paranirapekṣhane,
Page 330 of 394
PDF/HTML Page 354 of 418
single page version
liṅgan na parāpekṣhan yaḥ manyate tasya samyaktvam.. 91..
arthaḥ––mokṣhamārga kā liṅg bheṣh aisā hai ki yathājātarūp to jisakā rūp hai, jisamen
bāhya parigrah vastrādik kiñchitmātra bhī nahīn hai, susanyat arthāt samyakprakār indriyon kā nigrah
aur jīvoṅkī dayā jisamen pāī jātī hai aisā sanyam hai, sarva saṅg arthāt sabahī parigrah tathā
sab laukik janoṅkī saṅgati se rahit hai aur jisamen parakī apekṣhā kuchh nahīn hai, mokṣhake
prayojan sivāy anya prayojanakī apekṣhā nahīn hai. aisā mokṣhamārga kā liṅg māne–shraddhān kare us
jīvake samyaktva hotā hai.
bhāvārthaḥ––mokṣhamārga men aisā hī ligan hai, anya anek bheṣh hain ve mokṣhamārga men nahīn hain, aisā shraddhān kare unake samyaktva hotā hai. yahān̐ parāpekṣha nahīn hai–––aisā kahane se batāyā hai ki–––aisā nirgranth rūp bhī jo kisī anya āshay se dhāraṇ kare to vah bheṣh mokṣhamārga nahīn hai, keval mokṣha hī kī apekṣhā jisamen ho aisā ho usako māne vah samyagdr̥uṣhṭi hai aisā jānanā.. 91.. āge mithyādr̥uṣhṭi ke chinha kahate hainḥ–––
lajjābhayagāravado michchhādiṭṭhī have so hu.. 92..
lajjābhayagāravataḥ mithyādraṣhṭiḥ bhavet saḥ sphuṭam.. 92..
arthaḥ––jo kṣhudhādik aur rāgadveṣhādi doṣhonse dūṣhit ho vah kutsit dev hai, jo hinsādi doṣhonse sahit ho vah kutsit dharma hai, jo parigrahādi sahit ho vah kutsit liṅg hai. jo inakī vandanā karatā hai, pūjā karatā hai vah to pragaṭ mithyādr̥uṣhṭi hai. yahān̐ ab visheṣh kahate hain ki jo inako bhale–hit karane vāle mānakar vandanā karatā hai, pūjā karatā hai vah to pragaṭ mithyādr̥uṣhṭi hai. parantu jo lajjā, bhay, gāraṇ in kāraṇonse bhī vandanā karatā hai, pūjā karatā hai vah bhī pragaṭ mithyādr̥uṣhṭi hai. lajjā to aise ki––log inakī vandanā karate hain, ham nahīn pūjeṅge to log hamako kyā kaheṅge? hamārī is lok men pratiṣhṭhā chalī jāyegī, isaprakār lajjā se vandanā va pūjā kare. bhay aise ki––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
330] [aṣhṭapāhuḍ
Page 331 of 394
PDF/HTML Page 355 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][331 isako rājādik mānate hain, ham nahīn māneṅge to hamāre ūpar kuchh upadrav ā jāyagā, isaprakār bhay se vandanā va pūjā kare. gārav aise ki ham baḍẹ hain, mahant puruṣh hain, sabahī kā sanmān karate hain, in kāryon se kamārī baṛāī hai, is prakār gārav se vandanā va pūjanā hotā hai. isaprakār mithyādr̥uṣhṭi ke chinha kahe haĩn.. 92.. āge isī artha ko dr̥urḥ karate hue kahate hain kiḥ–––
maṇṇai michchhādiṭṭhī ṇa hu maṇṇai suddhasammatto.. 93..
mānayati mithyādraṣhṭiḥ na sphuṭan mānayati suddha samyaktī.. 93..
arthaḥ––svaparāpekṣha to liṅg–āp kuchh laukik prayojan manamen dhāraṇakar bheṣh le vah
svāpekṣha aur kisī parakī apekṣhā se dhāraṇ kare, kisī ke āgrah tathā rājādikake bhayase dhāraṇ
kare vah parāpekṣha hai. rāgī dev (jisake strī ādikā rāg pāyā jātā hai) aur sanyamarahit ko
samyaktva hone par na inako mānatā hai, na shraddhān karatā hai aur na vandanā va pūjan hī karatā hai.
bhāvārthaḥ––ye ūpar kahe inase mithyādr̥uṣhṭike prīti bhakti utpanna hotī hai, jo niratichār samyaktvavān hai vah inako nahīn mānatā.. 93..
vivarīyan kuvvanto michchhādiṭṭhī muṇeyavvo.. 94..
viparītan kurvan mithyādraṣhṭiḥ gnātavyaḥ.. 94..
e mānya hoy kudraṣhṭine, nahi shuddha samyagdraṣhṭine.93.
samyaktvayut shrāvak kare jinadevadeshit dharmane;
Page 332 of 394
PDF/HTML Page 356 of 418
single page version
jo anyamatake upadeshit dharmakā pālan karatā hai use mithyādr̥uṣhṭi jānanā. bhāvārthaḥ––isaprakār kahanese yahān̐ koī tarka kare ki –yah to apanā mat puṣhṭa karane kīpakṣhapātamātra vārttā kahī, ab isakā uttar dete hain ki–––aisā nahīn hai, jisase sab jīvoṅkā hit ho vah dharma hai aise ahinsārūp dharmakā jinadev hī ne prarūpaṇ kiyā hai, anyamat men aise dharmakā nirūpaṇ nahīn hai, isaprakār jānanā chāhaye.. 94.. āge kahate hain ki jo mithyādr̥uṣhṭi jīv hai vah sansār men duḥkh sahit bhramaṇ karatā haiḥ– ––
jammajaramaraṇapaure dukkhasahassāule jīvo.. 95..
mithyādraṣhṭiḥ yaḥ saḥ sansāre sansarati sukharahitaḥ. janmajarāmaraṇaprachure duḥkhasahasrākulaḥ jīvaḥ.. 95..
arthaḥ––jo mithyādr̥uṣhṭi jīv hai vah janma–jarā–maraṇase prachur aur hajāron duḥkhonse vyāpta is sansār men sukharahit duḥkhī hokar bhramaṇ karatā hai. bhāvārthaḥ––mithyātva bhāv kā phal sansār men bhramaṇ karanā hī hai, yah sansār janam– jarā–maraṇ ādi hajāron duḥkhon se bharā hai, in duḥkhoṅko mithyādr̥uṣhṭi is sansār men bhramaṇ karatā huā bhogatā hai. yahān̐ duḥkh to ananta hain hajāron kahane se prasiddha apekṣhā bahulatā batāī hai.. 95.. āge samyaktva–mithyātva bhāvake kathanakā saṅkoch karate hainḥ–––
jan te maṇassa rūchchai kin bahuṇā palavieṇan ttu.. 96..
jar–janma–maraṇ prachuratā, duḥkhagaṇasahasra bharyā jihā̃n. 95.
‘samyaktva guṇ, mithyātva doṣh’ tun em man suvichārīne,
332] [aṣhṭapāhuḍ arthaḥ––jo jinadevase upadeshit dharmalā pālan karatā hai vah samyagdr̥uṣhṭi shrāvak hai aur
Page 333 of 394
PDF/HTML Page 357 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][333
yat te manase rochate kin bahunā pralapiten tu.. 96..
arthaḥ––he bhavya! aise pūrvokta prakār samyaktvake guṇ aur mithyātva ke doṣhon kī apane manase bhāvanā kar aur jo apane man ko ruche–priy lage vah kar, bahut pralāparūp kahane se kyā sādhya hai? isaprakār āchārya ne upadesh diyā hai. bhāvārthaḥ––isaprakār āchārya ne kahā hai ki bahut kahane se kyā? samyakatva–mithyātvake guṇ–doṣh pūrvokta jānakar jo manamen ruche, vah karo. yahān̐ upadeshakā āshay aisā hai ki mithyātva ko chhoṛo samyaktvako grahaṇ karo, isase sansārakā duḥkh meṭakar mokṣha pāo.. 96.. āge kahate hain ki yadi mithyātvabhāv nahīn chhoṛā tab bāhya bheṣh se kuchh lābh nahīn haiḥ–– –
kin tasya ṭhāṇamauṇan ṇa vi jāṇādi appasamabhāvan.. 97..
arthaḥ––jo bāhya parigrah rahit aur mithyābhāvasahit nirgrantha bheṣh dhāraṇ kiyā hai vah
parigrah rahit nahīn hai, usake ṭhāṇ arthāt khaṛe hokar kāyotsarga karane se kyā sādhya hai? aur
maun dhāraṇ karane se kyā sādhya hai? kyoṅki ātmākā samabhāv jo vītarāg–pariṇām usako
nahīn jānatā hai.
bhāvārthaḥ––ātmā ke shuddha svabhāvako jānakar samyagdr̥uṣhṭi hotā hai. aur jo mithyābhāv sahit parigrah chhoṛakar nirgranth bhī ho gayā hai, kāyotsarga karanā, maun dhāraṇ karanā ityādi bāhya kriyāyen karatā hai to usakī kriyā mokṣhamārga men sarāhane ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1 pāṭhāntaraḥ –– appasavbhāvan.
2 pāṭhāntaraḥ –– ātmasvabhāvan.
Page 334 of 394
PDF/HTML Page 358 of 418
single page version
yogya nahīn hai, kyoṅki samyaktva ke binā bāhyakriyā kā phal sansār hī hai.. 97.. āge āshaṅkā utpanna hotī hai ki samyaktva binā bāhyaliṅg niṣhphal kahā, jo bāhyaliṅg mūlaguṇ bigāṛe usake samyaktva rahatā yā nahīn? isakā samādhān kahate hainḥ–––
so ṇa lahai siddhisuhan jiṇaliṅg virāhago ṇiyaṭan.. 98..
saḥ na labhate siddhisukhan jiṇaliṅg virādhakaḥ niyatan.. 98..
keval bāhyakriyā – karma karatā hai vah siddhi arthāt mokṣhake sukh ko prāpta nahīn kar sakatā,
kyoṅki ais muni nishchay se jinaliṅg virādhak hai.
bhāvārthaḥ––jin āgnā aisī hai ki –––samyaktvasahit mūlaguṇ dhāraṇ anya jo sādhu
nirodh 5, chhah āvashyak 6, bhūmishayan 1, snānakā tyāg 5, vastrakā tyāg 1, keshaloch 1,
ekabār bhojan 1, khaṛā bhojan 1, dantadhovanakā tyāg 1, isaprakār aṭṭhāīs mūlaguṇ hain,
inakī virādhanā karake kāyotsarga maun tap dhyān adhyayan karatā hai to in kriyāonse mukti
nahīn hotī hai. jo isaprakār shraddhān kare ki –––hamāre samyaktva to hai hī, bāhya mūlaguṇ
bigaṛe to bigaṛo, ham mokṣhamārgī hī hain–––to aisī shraddhānase to jin–āgnā bhaṅg karane se
samyaktvakā bhī bhaṅg hotā hai tab mokṣha kaise ho; aur [tīvra kaṣhāyavān ho jāy to] karma ke
prabal udayase chāritra bhraṣhṭa ho. aur yadi jin–āgnāke anusār shradvān rahe to samyaktva rahatā
hai kintu mūlaguṇ binā keval samyaktva hī se mukti nahīn hai aur samyaktva binā keval mūlaguṇ
binā keval kriyā hī se mukti nahīn hai, aise jānanā.
prashnaḥ–––munike snān kā tyāg kahā aur ham aise bhī sunate hain ki yadi chāṇḍāl
samādhānaḥ––– jaise gr̥uhastha snān karatā hai vaise snān karane kā tyāg hai, kyoṅki ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
334] [aṣhṭapāhuḍ
Page 335 of 394
PDF/HTML Page 359 of 418
single page version
mokṣhapāhuḍ][335 isamen hinsākī adhikatā hai, munike snān aisā hai––kamaṇḍalu men prāsuk jal rahatā hai usase mantra parḥakar mastakapar dhārāmātra dete hain aur us din upavās karate hain to aisā snān to nāmamātra snān hai, yahān̐ mantra aur tapasnān pradhān hai, jal snān pradhān nahīn hai, is prakār jānanā.. 98.. āge kahate hain ki jo ātmasvabhāv se viparīt bāhya kriyākarma hai vah kyā kare? mokṣha mārga men to kuchh bhī kārya nahīn karate hainḥ–––
kin kāhidi ādāvan ādasahāvassa vivarīdo.. 99..
kin kariṣhyati ātāpaḥ ātmasvabhāvāt viparītaḥ.. 99..
arthaḥ––ātmasvabhāv ke viparīt, pratikūl bāhyakarma ko kriyākāṛ vah kyā karagā? kuchh mokṣha kā kārya to kiñchitmātra bhī nahīn karegā, bahut anek prakār kṣhamaṇ arthāt upavāsādi bāhya tap bhī kyā karegā? kuchh bhī nahīn karegā, ātāpanayog ādi kāyaklesh kyā karagā? kuchh bhī nahīn karagā. bhāvārthaḥ––bāhya kriyā karma sharīrāshrit hai aur sharīr jaṛ hai, ātmā chetan hai, jaṛ kī kriyā to chetan ko kuchh phal karatī nahīn hai, jaisā chetanākā bhāv jitanā kriyā men milatā hai usakā phal chetanāko lagatā hai. chetanākā ashubh upayog mile tab ashubhakarma ban̐dhe aur shubhopayog mile tab shubh karma ban̐dhatā hai aur jab shubh–ashubh donon se rahit upayog hotā hai tab karma nahīn ban̐dhatā hai, pahile ban̐dhe hue karmon kī nirjarā karake mokṣha karatā hai. isaprakār chetanā upayog ke anusār phalatī hai, isaliye aise kahā hai ki bāhya kriyākarmase to kuchh hotā nahīn hai, shuddha upayog hone par mokṣha hotā hai. isaliye darshan–gnān upayogoṅkā vikār meṭ kar shuddha gnānachetanākā abhyās karanā mokṣha kā upāy hai.. 99..
āge isī arthako phir visheṣharūp se kahate hainḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 336 of 394
PDF/HTML Page 360 of 418
single page version
tan bālasudan charaṇan havei appassa vivarīnda.. 100..
tat bālashrutan charaṇan bhavati ātmanaḥ viparītam.. 100..
arthaḥ––jo ātmasavabhāvase viparīt bāhya bahut shāstroṅko parḥagā or bahut prakārake
chāritrakā ācharaṇ karegā to vah sab hī bālashrut aur bālachāritra hogā. ātmasvabhāvase
viparīt shāstrakā parḥanā aur chāritrakā ācharaṇ karanā ye sab hī bālashrut aur bālachāritra hain
, agnānī kī kriyā hai, kyoṅki gyārah aṅg aur no pūrva tak to abhavya jīv bhī parḥatā hai,
aur bāhya mūlaguṇarūp chāritra pālatā hai to bhī mokṣha yogya nahīn hai, isaprakār jānanā chāhiye..
100..
āge kahate hain ki aisā sādhu mokṣha pātā haiḥ–––
sansārasuhaviratto sagasuddha suhasu aṇuratto.. 101..
jhāṇajjhayaṇe surado so pāvai uttaman ṭhāṇan.. 102..
je sādhu chhe vairāgyapar ne vimukh paradravyo viṣhe,
bhavasukhavirakta, svakīyashuddha sukho viṣhe anurakta je. 101.
336] [aṣhṭapāhuḍ