Page 357 of 394
PDF/HTML Page 381 of 418
single page version
liṅgapāhuḍ][357
arthaḥ––jo liṅg dhāraṇ karake īryāpath shodhakar chalanā thā usamen shodhakar nahīn chale, dauṛatā chalatā huā uchhale, gir paṛe, phir uṭhakar dauṛe aur pr̥ithvī ko khode, chalate hue aise pair paṭake jo usase pr̥ithvī khud jāy, isaprakār se chale so tiryañchayoni hai, pashu hai, agnānī hai, manuṣhya nahīn hai.. 15.. āge kahate hain ki jo vanaspati ādi sthāvar jīvoṅkī hinsā se karma bandh hote hai usako na ginatā svachchhand hokar pravartatā hai, vah shramaṇ nahīn haiḥ–––
chhindahi tarugaṇ bahuso tirikkhajoṇī ṇa so samaṇo.. 16..
chhinatti tarugaṇan bahushaḥ tiryagyoniḥ na saḥ shramaṇaḥ.. 16..
arthaḥ––jo liṅg dhāraṇ karake vanaspati ādi kī hinsā se bandh hotā hai usako doṣh na
mān kar bandh ko nahīn ginatā huā sasya arthāt anāj ko kūṭatā hai aur vaise hī vasudhā
arthāt pr̥uthavī ko khodatā hai tathā bārabār tarugaṇ arthāt vr̥ukṣhon ke samuh ko chhedatā hai, aisā
liṅgī tiryañchayoni hai, pashu hai, agnānī hai, shramaṇ nahīn hai.
bhāvārthaḥ––vanaspati ādi sthāvar jīv jinasūtra men kahe hain aur inakī hinsāse karmabandh
hai? isaprakār mānatā huā tathā vaidya–karmādik ke nimitta auṣhadhādik ko, dhānyako, pr̥ithvī ko
tathā vr̥ukṣhoṅko khanṛatā hai, khodatā hai, chhedatā hai vah agnānī pashu hai, liṅg dhāraṇ karake shramaṇ
kahalātā hai vah shramaṇ nahīn hai.. 16..
āge kahate hain ki jo liṅg dhāraṇ karake striyon se rāg karatā hai aur parako dūṣhaṇ
detā hai vah shramaṇ nahīn haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 358 of 394
PDF/HTML Page 382 of 418
single page version
dansaṇaṇāṇavihīṇo tirikkhajoṇī ṇa so samaṇo.. 17..
darshanagnānavihīnaḥ tiryagayoniḥ na saḥ shramaṇaḥ.. 17..
arthaḥ––jo liṅg dhāraṇ karake striyon ke samūh ke prati to nirantar rāg–prīti karatā hai aur par jo koī anya nirdoṣh hain unako doṣh lagātā hai vah darshan–gnānarahit hai, aisā liṅgī tiryañchayoni hai, pashu samān hai, agnānī hai, shramaṇ nahīn hai. bhāvārthaḥ––liṅg dhāraṇ karanevāle ke samyagdarshan–gnān hotā hai aur paradravyon se rāg– dveṣh nahīn karanevālā chāritra hotā hai. vahān̐ jo strī samūh se to rāg–prīti karatā hai aur anyake doṣh lagākar dveṣh karatā hai, vyabhichārī kā sā svabhāv hai, to usake kaisā darshan– gnān? aur kaisā chāritra? liṅg dhāraṇ karake liṅg ke yogya ācharaṇ karanā thā vah nahīn kiyā tab agnānī pashu samān hī hai, shramaṇ kahalātā hai vah āp bhī mithyādr̥uṣhṭi hai anya ko bhī mithyādr̥uṣhṭi karanevālā hai, aise kā prasaṅg bhī yukta nahīn hai..17.. āge phir kahate hainḥ–––
āyāraviṇayahīṇo tirikkhajoṇī ṇa so samaṇo.. 18..
āchāravinayahīnaḥ tiryaṅgayoniḥ na saḥ shramaṇaḥ.. 18..
arthaḥ–– jo liṅgī ‘pravajyā–hīn’ arthāt dīkṣhā–rahit gr̥uhasthon par aur shiṣhyon par bahur sneh rakhatā hai aur āchār arthāt muniyon kī kriyā aur guruon ke vinay se rahit hotā hai vah tiryañchayoni hai, pashu hai, agnānī hai, shramaṇ nahīn hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
dagagnānathī je shūnya, te tiryañchayoni, na shramaṇ chhe. 17.
358] [aṣhṭapāhuḍ
Page 359 of 394
PDF/HTML Page 383 of 418
single page version
liṅgapāhuḍ][359
bhāvārthaḥ–– gr̥uhasthon se to bārambār lālapāl rakkhe aur shiṣhyon se bahut saneh rakkhe, tathā munikī pravr̥utti āvashyak ādi kuchh kare nahīn, guruon ke pratikūl rahe, vinayādik kare nahīn aisā liṅgī pashu samān hai, usako sādhu nahīn kahate.. 18.. āge kahate hain ki jo liṅg dhāraṇ karake pūrvokta prakār pravartatā hai vah shramaṇ nahīn hai aisā saṅkṣhep se kahate hainḥ–––
bahulan pi jāṇamāṇo bhāvaviṇaṭṭho ṇa so samaṇo.. 19..
bahulamapi jānan bhāvavinaṣhṭaḥ na saḥ shramaṇaḥ.. 19..
arthaḥ–––evan arthāt pūrvokta prakār pravr̥utti sahit jo vartatā hai vah he munivar! yadi
aisā liṅgadhārī sanyamī muniyon ke madhya bhī nirantar rahatā hai aur bahut shāstroṅko bhī jānatā hai
to bhī bhāvonse naṣhṭa hai, shramaṇ nahīn hai.
bhāvārthaḥ––aisā pūrvokta prakār liṅgī jo sadā muniyon men rahatā hai aur bahut shāstron ko jānatā hai to bhī bhāv arthāt shuddha darshan–gnān–chāritrarūp pariṇām se rahit hai, isaliye muni nahīn hai, bhraṣhṭa hai, anya muniyon ke bhāv bigāṛane vālā hai.. 19.. āge phir kahate hain ki jo striyon kā sansarga bahut rakhatā hai vah bhī shramaṇ nahīn haiḥ–– –
pāsattha vi hu ṇiyaṭṭho bhāvaviṇaṭṭho ṇa so samaṇo.. 20..
ne hoy bahushrut, toy bhāvavinaṣhṭa chhe, nahi shramaṇ chhe. 19.
Page 360 of 394
PDF/HTML Page 384 of 418
single page version
pārshvasthādapi sphuṭan vinaṣhṭaḥ bhāvavinaṣhṭaḥ na saḥ shramaṇaḥ.. 20..
arthaḥ––jo liṅg dhāraṇ karake striyon ke samūh men unakā vishvās karake or unako
vishvās utpanna karāke darshan–gnān–chāritra ko detā hai unako samyaktva batātā hai, parḥanā–
parḥānā, gnān detā hai, dīkṣhā detā hai, pravr̥utti sikhātā hai, isaprakār vishvās utpanna karake
unamen pravartatā hai vah aisā liṅgī to pārshvastha se bhī nikr̥uṣhṭa hai, pragaṭ bhāvase vinaṣhṭa hai, shramaṇ
nahīn haĩn.
bhāvārthaḥ–––jo liṅg dhāraṇ karake striyon ko vishvās utpanna karākar unase nirantar parḥanā, parḥānā, lālāpāl rakhanā, usako jāno ki isakā bhāv khoṭā hai. pārshvastha to bhraṣhṭa muni ko kahate hain usase bhī vah nikr̥uṣhṭa hai, aiseko sādhu nahīn kahate haĩn.. 20..
āge phir kahate hainḥ–––
pāvadi bālasahāvan bhāvaviṇaṭṭho ṇa so samaṇo.. 21..
prāpnoti bālasvabhāvan bhāvavinaṣhṭaḥ na saḥ shramaṇaḥ.. 21..
karatā hai aur nitya usakī stuti karatā hai ki yah––baṛī dharmātmā hai, isake sādhuon kī
baṛī bhakti hai, isaprakār se nitya usakī prashansā karatā hai isaprakār piṇḍako [sharīrako]
pālatā hai vah aisā liṅgī bālasvabhāv ko prāpta hotā hai, agnānī hai, bhāv se vinaṣhṭa hai, vah
shramaṇ nahīn hai.
bhāvārthaḥ––jo liṅg dhāraṇ karake vyabhichāriṇī kā āhar khākar piṇḍ pālatā hai,
usakī nitya prashansā karatā hai, tab jāno ki–––yah bhī vyabhichārī hai, agnānī hai, usako lajjā bhī nahīn ātī hai, isaprakār vah bhāvase vinaṣhṭa hai, munitvake bhāv nahīn hain, tab muni kaise? ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
360] [aṣhṭapāhuḍ
Page 361 of 394
PDF/HTML Page 385 of 418
single page version
liṅgapāhuḍ][361
āge is liṅgapāhuḍ ko sampūrṇa karate hain aur kahate hain ki jo dharmakā yathārtha svarūp se pālan karatā hai vah uttam sukh pātā haiḥ––––
pālei kaṭṭhasahiyan so gāhadi uttam ṭhāṇan.. 22..
pālayati kaṣhṭasahitan saḥ gāhate uttam sthānam.. 22..
arthaḥ––isaprakār is liṅgapāhuḍ shāstra kā sarvabuddha jo gnānī gaṇadharādi unhonne–
upadesh diyā hai, usako jānakar jo muni dharmako kaṣhṭasahit baṛe yatnase pālatā hai, rakṣhā
karatā hai vah uttamasthān–mokṣha ko pātā hai.
bhāvārthaḥ––vah muni kā liṅg hai vah baṛe puṇya ke uday se prāpta hotā hai, use prāpta karake bhī phir khoṭe kāraṇ milākar usako bigāṛatā hai to jāno ki yah baṛā hī abhāgā hai––chintāmaṇi ratna pākar kauṛī ke badale men naṣhṭa karatā hai, isīliye āchārya ne upadesh diyā hai ki aisā pad pākar isakī baṛe yatna se rakṣhā karanā,–––kusaṅgati karake bigāṛegā to jaise pahile sansār–bhramaṇ thā vaise hī phir sansār men ananta kāl bhramaṇ hogā aur yatnapūrvak munitvakā pālan karegā to shīghra hī mokṣha prāpta karegā, isaliye jisako mokṣha chāhiye vah munidharma ko prāpta karake yatna sahit pālan karo, pariṣhah kā, upasargakā upadrav āve to bhī chalāyamān mat hoo, yah shrī sarvagnadev kā upadesh hai.. 22..
isaprakār yah liṅgapāhuḍ granth pūrṇa kiyā. isakā saṅkṣhep is prakār hai ki–––is pañchamakāl men jinaliṅg dhāraṇ karake phir durbhikṣha ke nimitta se bhraṣhṭa hue, bheṣh bigāṛ diyā ve arddhaphālak kahalāye, inamen se phir shvetāmbar hue, inamen se bhī yāpanīy hue, ityādi hokar ke shithilāchār ko puṣhṭa karake ke shāstra rachakar svachchhand ho gaye, inamen se kitane hī nipaṭ– bilkul nindya pravr̥utti karane lage, inakā niṣhedh karane ke liye tathā sabako satya upadesh deneke liye yah granth hai, isako samajhakar shraddhān karanā. isaprakār nindya ācharaṇavālon ko sādhu– mokṣhamārgī na mānanā, inakī vandanā va pūjā na karanā yah upadesh hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 362 of 394
PDF/HTML Page 386 of 418
single page version
vah nindākūn pāy āpako ahit vithārai.
Page 363 of 394
PDF/HTML Page 387 of 418
single page version
ab shīlapāhuḍ granth kī deshabhāṣhāvachanikā kā hindī bhāṣhanuvād likhate hainḥ–––
hvai arahant ju siddha phuni, vandūn tini dharī chāva.. 1..
isaprakār iṣhṭa ke namaskārarūp maṅgal karake shīlapāhuḍ granth shrī kundakundāchārya kr̥ut prākr̥it gāthābaddha kī deshabhāṣhāmay vachanikā kā hindī bhāṣhānuvād likhate haĩn. pratham kundakundāchārya granth kī ādimen iṣhṭa ko namaskārarūp maṅgal karake granth karane kī pratignā karate hainḥ–––
tiviheṇ paṇamiūṇan sīlaguṇāṇan ṇisomeha.. 1..
trividhen praṇamya shīlaguṇān nishābhyāmi.. 1..
arthaḥ––achārya kahate hain ki main vīr arthāt antim tīrthaṅkar shrī varddhamānasvāmī param bhaṭṭārak ko man vachan kāy se namaskār karake shīl arthāt nijabhāvarūp prakr̥iti usake guṇoṅko athavā shīl aur samyakdarshanādik guṇoṅko kahūn̐gā, kaise hain shrī varddhamānasvāmī–– vishāl nayan hain, unake bāhya men to padārthoṅko dekhane kā netra to vishāl hai, vistīrṇa hai, sundar hai aur antaraṅg men kevaladarshan kevalagnānarūp netra samsta padārthoṅko dekhane vāle hain aur ve kaise hain––––‘raktotpalakomalasamapādan’ arthāt unake charaṇ rakta kamal ke samān komal hain, aise anya ke nahīn hain, isaliye sabase prashansā karane yogya hain, pūjane yogya haĩn. isakā dūsarā artha aisā bhī hotā hai ki rakta arthāt ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
trividhe karīne vandanā, hun varṇavun shīlaguṇane. 1.
Page 364 of 394
PDF/HTML Page 388 of 418
single page version
rāgarūp ātmākā bhāv, utpal arthāt dūr karanemen, komal arthāt kaṭhoratādi doṣh rahit aur sam arthāt rāgadveṣh rahit, pād arthāt jinake vāṇī ke pad hain, jinake vachan komal hitamit madhur rāg–dveṣh rahit pravartate hain unase sabakā kalyāṇ hotā hai. bhāvārthaḥ––isaprakār varddhamān svāmī ko namaskārarūp maṅgal karake āchārya ne shīlapāhuḍ grantha karane kī pratīgnā kī hai.. 1.. āge shīl kā rūp tathā isase (gnān) guṇ hotā hai vah kahate hainḥ–––
ṇavari ya sīleṇ viṇā visayā ṇāṇan viṇāsanti.. 2..
kevalan cha shīlen vinā viṣhayāḥ gnānan vināshayanti.. 2..
arthaḥ––shīl ke aur gnān ke gnāniyonne virodh nahīn kahā hai. aisā nahīn hai ki jahān̐
shīl ho vahān̐ gnān na ho aur gnān ho vahān̐ shīl na ho. yahān̐ ṇavari arthāt visheṣh hai vah
kahate hain–––shīlake binā viṣhay arthāt indriyoṅke viṣhay hain yah gnān ko naṣhṭa karate hain–––
gnān ko mithyātva rāgadveṣhamay agnānarūp karate haĩn.
yahān̐ aisā jānanā ki–––shīl nām svabhāvakā – prakr̥iti kā prasiddha hai, ātmā kā
pravr̥utti se] mithyātva rāgadveṣharūp pariṇām hotā hai isaliye yah gnān kī pravr̥utti kushīl nām ko
prāpta karatī hai isase sansār banatā hai, isaliye isako sansār prakr̥iti kahate hain, is prakr̥iti ko
agnānarūp kahate hain, is kushīl prakr̥iti se sansār paryāy men apanatva mānatā hai tathā paradravyon men
iṣhṭa–aniṣhṭa buddhi karatā hai.
yah prakr̥iti palaṭe tab mithyātva abhāv kahā jāy, tab phir na sansār–paryāyamen apanatva mānatā hai, na paradravyommen iṣhṭa–aniṣhṭabuddhi hotī hai aur (pad anusār arthāt) is bhāv kī pūrṇatā na ho tab tak chāritramoh ke uday se (–uday men yukta honese) ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
364] [aṣhṭapāhuḍ
Page 365 of 394
PDF/HTML Page 389 of 418
single page version
shīlapāhuḍ][365 kuchh rāg–dveṣh kaṣhāy pariṇām utpanna hote hain unako karma kā uday jāne, un bhāvon ko tyāgane yogya jāne, tyāganā chāhe aisī prakr̥iti ho tab samyagdarshanarūp bhāv kahate hain, is samyagdarshan bhāv se gnān bhī samyak nām pātā hai aur pad ke anusār chāritra kī pravr̥utti ko sushīl kahate hain, isaprakār kushīl sushīl shabdakā sāmānya artha hai. sāmānyarūp se vichāre to gnān hī kushīl hai aur gnān hī sushīl hai, isaliye isaprakār kahā hai ki gnānake aur shīlake virodh nahīn hai, jab sansār–prakr̥iti palaṭ kar mokṣhasanmukh prakr̥iti ho tab sushīl kahate hain, isaliye gnānamen aur shīl men visheṣh nahīn kahā hai, yadi gnān men sushīl na āve to gnānako indriyon ke viṣhay naṣhṭa karate hain, gnān ko agnān karate hain tab kushīl nām pātā hai. yahān̐ koī pūchhe–––gāthā men gnān–agnān kā tathā sushīl–kushīlakā nām to nahīn kahā, gnān aur shīl aisā hī kahā hai, isakā samādhān–––pahile gāthā men aisī pratīgnā kī hai ki main shīl ke guṇon ko kahūn̐gā ataḥ is prakār jānā jātā hai ki āchārya ke āshay men sushīl hī ke kahane kā prayojan hai, sushīl hī ko shīlanām se kahate hain, shīl binā kushīl kahate haĩn. yahān̐ guṇ shabda upakāravāchak lenā tathā visheṣhavāchak lenā, shīlase upakār hotā hai tathā shīlake visheṣh guṇ hain vah kaheṅge. isaprakār gnānamen jo shīl na āve to kushīl hotā hai, indriyon ke viṣhayon se āsakti hotī hai tab vah gnān nām nahīn prāpta karatā, is prakār jānanā chāhiye. vyavahāramen shīlakā artha strī–sansarga varjan karane kā bhī hai, ataḥ viṣhay sevan kā hī niṣhedh hai. par dravya mātra kā sansarga chhoṛanā, ātmāmen līn honā vah paramabrahmacharya hai. isaprakār ye shīl hī ke nāmāntar jānanā.. 2..
āge kahate hain ki gnān hone par bhī gnān kī bhāvanā karanā aur viṣhayon se virakta honā kaṭhin hai [durlabh hai]ḥ––––
Page 366 of 394
PDF/HTML Page 390 of 418
single page version
arthaḥ––pratham to gnān hī duḥkh se prāpta hotā hai, kadāchit gnān bhī prāpta kare to usako jānakar usakī bhāvanā karanā, bārambār anubhav karanā duḥkh se [–dr̥urḥatar samyak puruṣhārtha se] hotā hai aur kadāchit gnānakī bhāvanā sahit bhī jīv ho jāve to viṣhayon ko duḥkh se tyāgatā hai. bhāvārthaḥ––gnān kī prāpti karanā, phir usakī bhāvanā karanā, phir viṣhayon kā tyāg karanā ye, uttarottar durlabh hain aur viṣhayon kā tyāg kiye binā prakr̥iti palaṭī nahīn jātī hai, isaliye pahile aisā kahā hai ki viṣhay gnān ko bigāṛate hain ataḥ viṣhayon kā tyāganā hī sushīl hai.. 3.. āge kahate hain ki yah jīv jab tak viṣhayon men pravartatā hai tab tak gnān ko nahīn jānatā hai aur gnānako jāne binā viṣhayon se virakta ho to karmon kā kṣhay nahīn karatā haiḥ–––
visae virattametto ṇa khavei purāiyan kamman.. 4..
viṣhaye virakta mātraḥ na kṣhipate purātanan karma.. 4..
arthaḥ–– jab tak yah jīv viṣhayabal arthāt viṣhayon ke vashībhūt rahatā hai tab tak gnān ko nahīn jānatā hai aur gnān ko jāne binā keval viṣhayon men viraktimātra hī ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
jāṇe na ātmā gnānane, varte viṣhayavash jyān lagī;
366] [aṣhṭapāhuḍ
1 pāṭhāntaraḥ ––duḥkhe ṇajjadi. 2 pāṭhāntaraḥ ––duḥkhen gnāyate.
Page 367 of 394
PDF/HTML Page 391 of 418
single page version
shīlapāhuḍ][367 se pahile bān̐dhe hue karmoṅkā kṣhay nahīn karatā hai. bhāvārthaḥ––jīvakā upayog kramavartī hai aur svastha (–svachchhatva) svabhāv hai ataḥ jaise gneyako jānatā hai us samay usase tanmay hokar varttatā hai, ataḥ jab tak viṣhayon men āsakta hokar varttatā hai tab tak gnān kā anubhav nahīn hotā hai, iṣhṭa–aniṣhṭa bhāv hī rahate hain aur gnānakā anubhav hue binā kadāchit viṣhayoṅko tyāge to vartamān viṣhayoṅko chhoṛe parantu pūrvakarma bān̐dhe the unakā to – gnānakā anubhav hue binā kṣhay nahīn hotā hai, pūrva karma bandh ko kṣhay karane men (svasanmukh) gnān hī kī sāmarthya hai isaliye gnān sahit hokar viṣhay tyāganā shreṣhṭha hai, viṣhayon ko tyāgakar gnānakī bhāvanā karanā yahī sushīl hai. āge gnān kā, liṅgagrahaṇ kā tathā tapakā anukram kahate hainḥ–––
sañjam hīṇo ya tavo jai charai ṇiratthayan savvan.. 5..
sanyamahīnan cha tapaḥ yadi charati nirarthaṅkan sarvam.. 5..
arthaḥ––gnān yadi chāritra rahit ho to vah nirarthak hai aur liṅg kā grahaṇ yadi
darshanarahit ho to vah bhī nirarthak hai ta–ā sanyamarahit tap bhī nirarthak hai, is prakār ye
ācharaṇ kare to sab nirarthak haĩn.
bhāvārthaḥ–––hey–upādey kā gnān to ho aur tyāg–grahaṇ na kare to gnān niṣhphal
ahinsādik kā viparyay ho tab tap bhī niṣhphal ho, is prrakār se inakā ācharaṇ niṣhphal
hotā hai.. 5..
āge isī liye kahate hain ki aisā karake thoṛā bhī kare to baṛā phal hotā haiḥ–––
Page 368 of 394
PDF/HTML Page 392 of 418
single page version
sañjamasahido ya tavo thoo vi mahāphalo hoi.. 6..
sanyamasahitan cha tapaḥ stokamapi mahāphalan bhavati.. 6..
arthaḥ––gnān to chāritrase shuddha aur liṅgakā grahaṇ darshan se shuddha tathā sanyamasahit
tap, aise thoṛā bhī ācharaṇ kare to mahāphalarūp hotā hai.
bhāvārthaḥ––gnān thoṛā bhī ho aur ācharaṇ shuddha kare to baṛā phal ho aur yathārtha
usake binā munikā bheṣh bhī shreṣhṭha nahīn hai, indriy sanyam prāṇasanyam sahit upavāsādik tap
thoṛā bhī kare to baṛā hotā hai aur viṣhayābhilās tathā dayārahit baṛe kaṣhṭa sahit tap kare to
bhī phal nahīn hotā hai, aise jānanā.. 6..
āge kahate hain ki yadi koī gnānako jānakar bhī viṣhayāsakta rahate hain ve sansār hī men
hiṇḍanti chāduragaddin visaesu vimohiyā mūḍhā.. 7..
hiṇḍante chartugatin viṣhayeṣhu vimohitā mūḍhāḥ.. 7..
arthaḥ––kaī mūrḥ mohī puruṣh gnānako jānakar bhī viṣhayarūp bhāvon men āsakta hote hue
chaturgatirūp sansār men bhramaṇ karate hain,kyoṅki viṣhayon se vimohit hone par ye phir bhī jagat men
prāpta hoṅge isamen bhī viṣhay–kaṣhayon kā hī sanskār hai.
bhāvārthaḥ––gnān prāpta karake viṣhay–kaṣhāy chhoṛanā achchhā hai, nahīn to gnān bhī agnān
tulya hī hai.. 7.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
tap je sasanyam, te bhale thoḍun, mahāphalayukta chhe. 6.
368] [aṣhṭapāhuḍ
Page 369 of 394
PDF/HTML Page 393 of 418
single page version
shīlapāhuḍ][369
āge kahate hain ki jab gnān prāpta karake isaprakār kare tab sansār kaṭeḥ–––
chhindanti chāduragadin tavaguṇajuttā ṇa sandeho.. 8..
chhindanti chaturgatin tapoguṇ yuktāḥ na sandehaḥ.. 8..
arthaḥ––jo gnān ko jānakar aur viṣhayon se virakta hokar gnānakī bārabār anubhavarūp
bhāvanā sahit hote hain ve tap aur guṇ arthāt mūlaguṇ uttaraguṇayukta hokar chaturgatirūp sansār
ko chhedate hain, isamen sandeh nahīn hai.
bhāvārthaḥ––gnān prāpta karake viṣhay–kaṣhāy chhoṛakar gnān kī bhāvanā kare, mūlaguṇ–
hotā hai––yah shīlasahit gnānarūp mārga hai.. 8..
āge isaprakār shīlasahit gnānase jīv shuddha hotā hai usakā dr̥uṣhṭānt kahate hainḥ–
tah jīvo vi visuddhan ṇāṇavisalileṇ vimaleṇa.. 9..
tathā jīvo‘pi vishuddhaḥ gnānavisalilen vimalena.. 9..
arthaḥ––jaise kāñchan arthāt suvarṇa khaḍiyā arthāt suhāgā [– khaḍiyā kṣhār] aur namak
ke lep se vishuddha nirmal kāntiyukta hotā hai vaise hī jīv bhī viṣhay–kaṣhāyon ke malarahit
nirmal gnānarūp jalase prakṣhālit hokar karmarahit vishuddha hotā hai.
bhāvārthaḥ––gnān ātmākā pradhān guṇ hai parantu mithyātva viṣhayon se malin hai,
niḥshaṅk te tap guṇ sahit chhede chaturgatibhramaṇane. 8.
dhamatān lavaṇ–khaḍī lepapūrvak kanak nirmaḷ thāy chhe,
Page 370 of 394
PDF/HTML Page 394 of 418
single page version
isaliye mithyātva viṣhayarūp mal ko dūr karake isakī bhāvanā kare, isakā ekāgratā se dhyān kare to karmon kā nāsh kare, anantachatuṣhṭay prāpta karake mukta ho shuddhātmā hotā hai, yahān̐ suvarṇa kā to dr̥uṣhṭānt hai vah jānanā.. 9.. āge kahate hain ki jo gnān pākar viṣhayāsakta hotā hai vah gnān kā doṣh nahīn hai, kupuruṣh kā doṣh haiḥ–––
je ṇāṇagavvidā hoūṇan visaesu rajjanti.. 10..
ye gnānagarvitāḥ bhūtvā viṣhayeṣhu rajjanti.. 10..
arthaḥ––jo puruṣh gnān garvit hokar gnān mad se viṣhayon men rañjit hote hain so yah gnān kā doṣh nahīn hai, ve mandabuddhi kupuruṣh hain unakā doṣh hai. bhāvārthaḥ––koī jāne kī gnān se bahut padārthon ko jāne tab viṣhayon men rañjāyamān hotā hai so yah gnān kā doṣh hai, yahān̐ āchārya kahate hain ki–– aise mat jāno, gnān prāpta karake viṣhayon men rañjāyamān hotā hai so yah gnān kā doṣh nahīn hai––yah puruṣh mandabuddhi hai aur kupuruṣh hai usakā doṣh hai, puruṣh kā honahār khoṭā hotā hai tab buddhi bigaṛ jātī hai, phir gnān ko prāpta kar usake mad men masta ho viṣhay–kaṣhāyon men āsakta ho jātā hai to yah doṣh–aparādh puruṣh kā hai, gnān kā nahīn hai. gnān kā kārya to vastu ko jaisī ho vaisī batā denā hī hai, pīchhe pravartanā to puruṣh kā kārya hai, isaprakār jānanā chāhiye.. 10.. āge kahate hain ki puruṣh ko is prakār nirvāṇ hotā haiḥ–––
hohadi pariṇivvāṇan jīvānān charit suddhāṇan.. 11..
samyaktvasanyut gnān darshan, tap ane chāritrathī,
370] [aṣhṭapāhuḍ
Page 371 of 394
PDF/HTML Page 395 of 418
single page version
shīlapāhuḍ][371
bhaviṣhyati parinirvāṇan jīvānān chāritrashuddhānām.. 11..
arthaḥ––gnān darshan tap inakā samyaktvabhāv sahit ācharaṇ ho tab chāritra se shuddha
jīvoṅko nirvāṇ kī prāpti hotī hai.
bhāvārthaḥ––samyaktvasahit gnān darshan tap kā ācharaṇ kare tab chāritra shuddha ho kar rāg–dveṣhabhāv miṭ jāve tab nirvāṇ pātā hai, yah mārga hai.. 11.. [tap–shuddhopayogarūp munipanā, yah ho to 22 prakār vyavahār ke bhed haĩn.]
āge isī ko shīl kī mukhyatā dvārā niyam se nirvāṇ kahate hainḥ–––
atthi dhuvan ṇivvāṇan visaesu viratta chittāṇan.. 12..
asti dhruvan nirvāṇan viṣhayeṣhu viraktachittānām.. 12..
arthaḥ––jin puruṣhon kā chitta viṣhayon se virakta hai, shīl kī rakṣhā karate hain, darshan se shuddha hain aur jinakā chāritra dr̥urḥ hai aise puruṣhon ko dhruv arthāt nishchayase–niyamase nirvāṇ hotā hai. bhāvārthaḥ––viṣhayon se virakta honā hī shīl kī rakṣhā hai, isaprakār se jo shīl kī rakṣhā karate hain unahī ke samyagdarshan shuddha hotā hai aur chāritra atichār rahit shuddha–dr̥urḥ hotā hai, ––– aise puruṣhoṅko niyam se nirvāṇ hotā hai. jo viṣhayon men āsakta hai, unake shīl bigaṛatā hai tab darshan shuddha na hokar chāritra shithil ho jātā hai, tab nirvāṇ bhī nahīn hotā hai, isaprakār nirvāṇ mārga men shīl hī pradhān hai.. 12.. āge kahate hain ki kadāchit koī virakta na huā aur ‘mārga’ viṣhayon se virakta hone rūp hī kahatā hai, usako mārga kī prāpti hotī bhī hai parantu jo viṣhay sevan ko hī ‘mārga’ kahatā hai to usakā gnān bhī nirarthak haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 372 of 394
PDF/HTML Page 396 of 418
single page version
ummaggan darisīṇan ṇāṇan pi ṇiratthayan tesĩn.. 13..
unmārga darshinān gnānamapi nirarthakan teṣhām.. 13..
arthaḥ–– jo puruṣh iṣh1 mārga ko dikhāne vāle gnānī hain aur viṣhayon se vimohit hain to
bhī unako mārga kī prāpti kahī hai, parantu jo unmārga ko dikhāne vāle hain unako to gnān kī
prāpti bhī nirarthak hai.
bhāvārthaḥ––pahile kahā thā ki gnān ke aur shīl ke virodh nahīn hai. aur yah viṣhay hai
hai ki–––gnān prāpta karake kadāchit chāritra moh ke uday se [–udayavash] viṣhay na chhūṭe
vahān̐ tak to unamen vimohit rahe aur mārga kī prarūpaṇā kare viṣhayoṅke tyāg rūp hī kare
usako to mārga kī prāpti hotī bhī hai, parantu jo mārga hī ko kumārgarūp prarūpaṇ kare viṣhay–
sevan ko sumārga batāve to usakī to gnān–prāpti bhī niratharra hī hai, gnān prāpta karake bhī
mithyāmārga prarūpe usake gnān kaisā? vah gnān mithyāgnān hai.
yahān̐ āshay sūchit hotā hai ki––āmyaktvasahit avirat samyakdr̥uṣhṭi to achchhā hai
uday prabal ho tab tak viṣhay nahīn chhūṭate hai isaliye avirat hai, parantu jo samyagdr̥uṣhṭi nahīn hai
aur gnān bhī baṛā ho, kuchh ācharaṇ bhī kare, viṣhay bhī chhoṛe aur kumārga kā prarūpaṇ kare to
vah achchhā nahīn hai, usakā gnān aur viṣhay chhoṛanā nirarthak hai, isaprakār jānanā chāhiye..
13..
āge kahate hain ki jo unmārga ke prarūpaṇ karane vāle kumat kushāstra kī prashansā karate
hain, ve bahut shāstra jānate hai to bhī shīlavratagnān se rahit hain, unake ārādhan nahīn haiḥ––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
372] [aṣhṭapāhuḍ
Page 373 of 394
PDF/HTML Page 397 of 418
single page version
shīlapāhuḍ][373
shīlavadaṇāṇ rahidā ṇa hu te ārādhayā honti.. 14..
shīlavratagnānarahitā na sphuṭan te ārādhakā bhavanti.. 14..
arthaḥ––jo bahut prakārake shāstron ko jānate hain aur kumat kushāstrakī prashansā karane vāle hain ve shīlavrat aur gnān rahit hain ve inake ārādhak nahīn haĩn. bhāvārthaḥ––ho bahut shāstron ko jānakar gnān ko bahut jānate hain aur kumat kushāstron kī prashansā karate hain to jāno kī inake kumat se aur kushāstra se rāg hai–prīti hai tab unakī prashansā karate hain––ye to mithyātva ke chinha hain, jahān̐ mithyātva hai vahān̐ gnān bhī mithyā hai aur viṣhay–kaṣhāyon se rahit hone ko shīl kahate hain vah bhī unake nahīn hai, vrat bhī unake nahīn hai, kadāchit koī vratācharaṇ karate hain to bhī mithyāchāritrarūp hai, isaliye darshan–gnān–chāritra ke ārādhane vāle nahīn hain, mithyādr̥uṣhṭi haĩn.. 14.. āge kahate hain ki yadi rūp sundarādik sāmagrī prāpta kare aur shīl rahit ho to usakā manuṣhya janma nirarthak haiḥ–––
sīlaguṇavajjidāṇan ṇiratthayan māṇusan jamma.. 15..
rupashrīgarvitānān yauvanalāvaṇyakāntikalitānām. shīl guṇavarjitānān nirarthakan mānuṣhan janma.. 15..
arthaḥ––jo puruṣh yauvan avasthā sahit hain aur bahuton ko priy lagate hain aise lāvaṇya sahit hain, sharīr kī kānti–prabhā se maṇḍit hain aur sundar rūp lakṣhmī sampadā se garvit hain, madonmatta hain , parantu ve yadi shīl auer guṇon se rahit hain to unakā manuṣhya janam nirarthak hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
vrat–shīl–gnānavihīn chhe tethī na ārādhak khare. 14.
ho rūpashrī garvit, bhale lāvaṇya yauvan kānti ho,
Page 374 of 394
PDF/HTML Page 398 of 418
single page version
samyagdarshan–gnān–chāritrase rahit hain aur yauvan avasthā men sharīr kī lāvaṇyatā kāntirūp sundar, dhan, sampadā prāpta karake inake garva se madonmatta rahet hain to unhonne manuṣhya janma niṣhphal khoyā, manuṣhyajanma men samyagdarshanādik kā aṅgīkār karanā aur shīl sanyam pālanā yogay thā, vah to aṅgīkār kiyā nahīn tab niṣhphal hī gayā.
aisā bhī batāyā hai ki pahilī gāthā men kumat kushāstra kī prashansā karanevāle kā gnān nirarthak kahā thā vaise hī yahān̐ rūpādik kā mad karo to yah bhī mithyātva kā chinha hai, jo mad kare use mithyādr̥uṣhṭi hī jānanā tathā lakṣhmīrūp yauvan kānti se maṇḍit ho aur shīlarahit vyabhichārī ho to usakī lok men nindā hī hotī hai.. 15.. āge kahate hain ki bahut shāstroṅkā gnān hote hue bhī shīl hī uttam haiḥ–––
vedeūṇ sudesu ya tesu suyan uttam shīlan.. 16..
viditvā shruteṣhu cha teṣhu shrutan uttaman shīlam.. 16..
jināgam inamen un vyākaraṇādik ko aur shrut arthāt jināgam ko jānakar bhī, inamen shīl
ho vahī uttam hai.
bhāvārthaḥ––vyākaraṇādi shāstra jāne aur jināgam ko bhī jāne to bhī unamen shīl hī
uttam nahīn hai.. 16..
āge kahate hain ki jo shīlaguṇ se maṇḍit hai ve devon ke bhī vallabh hainḥ–––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
374] [aṣhṭapāhuḍ bhāvārthaḥ–– manuṣhya janma prāpta karake shīlarahit hain, viṣhayon men āsakta rahate hain,
1 pāṭhāntaraḥ – madan .
Page 375 of 394
PDF/HTML Page 399 of 418
single page version
shīlapāhuḍ][375
sudapārayapaurā ṇan dussīlā appilā loe.. 17..
shrutapārag prachurāḥ ṇan duḥshīlā alpakāḥ loke.. 17..
hain unakā dev bhī vallabh hotā hai, unakī sevā karane vāle sahāyak hote haĩn. jo shrutapārag
arthāt shāstra ke pār pahun̐che hain, gyārah aṅg tak parḥe hain aise bahut hain aur unamen kaī shīlaguṇ
se rahit hain, duḥshīl hain, viṣhay–kaṣhāyon men asakta hain to ve lok men ‘alpakā’ arthāt nyūn hain,
ve manuṣhyon ke bhī priy nahīn hote hain tab dev kahān̐ se sahāyak hon?
bhāvārthaḥ––shāstra bahut jāne aur viṣhayāsakta ho to usakā koī sahāyak na ho, chor
thoṛā bhī ho to usake upakārī sahāyak dev bhī hote hain tab manuṣhya to sahāyak hote hī haĩn.
shīl guṇavālā sabakā pyārā hotā hai.. 17..
āge kahate hain ki jine shīl hai––sushīl hain unakā manuṣhya bhav men jīnā saphal hai
sīlan jesu susīlan sujīvidan māṇusan tesĩn.. 18..
shīlan yeṣhu sushīlan sujīvidan mānuṣhyan teṣhām.. 18..
arthaḥ––jo sab prāṇiyon men hīn hai, kulādik se nyūn hai aur rūp se virūp hai sundar nahīn hai, ‘patitasuvayasaḥ’ arthāt avasthā se sundar nahīn hai, vr̥uddha ho gaye hain, ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
loke kushīl jano, bhale shrutapāragat ho, tuchchha chhe. 17.
sauthī bhale ho hīn, rūpavirūp, yauvanabhraṣhṭa ho,
Page 376 of 394
PDF/HTML Page 400 of 418
single page version
parantu jinamen shīl sushīl hai, svabhāv uttam hai, kaṣhāyādik kī āsaktatā nahīn hai unakā manuṣhyapanā sujīvit hai, jīnā achchhā hai. bhāvārthaḥ––lok men sab sāmagrī se jo nyūn hai parantu svabhāv uttam hai, viṣhayakaṣhayon men āsakta nahīn hai to ve uttam hī hain, unakā manuṣhyabhav saphal hai, unakā jīvan prashansā ke yogya hai.. 18.. āge kahate hain ki jitane bhī bhale kārya hain ve sab shīl ke parivār hainḥ–––
sammaddansaṇ ṇāṇan taoy sīlassa parivāro.. 19..
samyagdarshan gnān tapashya shīlasya parivāraḥ.. 19..
arthaḥ–––jīv dayā, indriyon kā daman, satya, achaurya, brahmacharya, santoṣh, samyagdarshan,
gnān, tap–––ye sab shīl ke parivār haĩn.
bhāvārthaḥ––shīlasvabhāv kā tathā prakr̥iti kā nām prasiddha hai. mithyātva sahit kaṣhayarūp
prakr̥iti ho vah sushīl hai, isako mokṣhasanmukh prakr̥iti kahate haĩn. aise sushīl ke ‘jīvadayādik’
gāthā men kahe ve sab hī parivār hain, kyoṅki sansāraprakr̥iti palaṭe tab sansār deh se vairāgya ho
aur mokṣha se anurāg ho tab hī samyagdarshanādik pariṇām hon, phir jitanī prakr̥iti ho vah sab
mokṣhake sanmukh ho, yahī sushīl hai. jisake sansārakā ant ātā hai usake yah prakr̥iti hotī hai
aur yah prakr̥iti na ho tab tak sansār bhramaṇ hī hai, aise jānanā.. 19..
āge shīl hī tap ādik hai aise shīlakī mahimā kahate hainḥ–––
376] [aṣhṭapāhuḍ