Page 17 of 394
PDF/HTML Page 41 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][17
arthaḥ––jis puruṣhake hr̥udayamen samyaktvarūpī jalakā pravāh nirantar pravartamān hai usake karmarūpī raj–dhūlakā āvaraṇ nahīn lagatā, tathā pūrvakālamen jo karmabandh huā ho vah bhī nāshako prāpta hotā hai. bhāvārthaḥ––samyaktvasahit puruṣhako (nirantar gnānachetanāke svāmitvarūp pariṇaman hai isaliye) karmake udayase hue rāgādik bhāvoṅkā svāmitva nahīn hotā, isaliye kaṣhāyon kī tīvra kaluṣhatā se rahit pariṇām ujjval hote hain; use jal kī upamā hai. jaise –jahān̐ nirantar jalakā pravāh bahatā hai vahān̐ bālū–ret–raj nahīn lagatī; vaise hī samyaktvī jīv karmake uday ko bhogatā huā bhī karmase lipta nahīn hotā. tathā bāhya vyavahār kī apekṣhāse aisā bhī tātparya jānanā chāhiye ki –jisake hr̥uday men nirantar samyaktvarūpī jalakā pravāh bahatā hai vah samyaktvī puruṣh is kalikāl sambandhī vāsanā arthāt kudev–kuguru–kushāstrako namaskārādirūp atichārarūparaj bhī nahīn lagatā, tathā usake mithyātva sambandhī prakr̥itiyoṅkā āgāmī bandh bhī nahīn hotā.. 7.. ab, kahate hain ki –jo darshanabhraṣhṭa hain tathā gnān–chāritrase bhraṣhṭa hain ve svayam to bhraṣhṭa hain hī parantu dūsaroṅko bhī bhraṣhṭa karate hain, ––yah anartha haiḥ––––
ede bhaṭṭha vi bhaṭṭhā sesan pi jaṇan viṇāsanti.. 8..
arthaḥ––jo puruṣh darshan men bhraṣhṭa hai tathā gnān–chāritra meh bhī bhraṣhṭa hai ve puruṣh bhraṣhṭommen
darshan se bhraṣhṭa hain tathāpi gnān–chāritrakā bhalī bhān̐ti pālan karate hain; aur jo darshan–gnān–
chāritra in tīnonse bhraṣhṭa hain ve to atyanta bhraṣhṭa hain; ve svayam to bhraṣhṭa hain hī parantu sheṣh arthāt
apane atirikta anya janoṅko bhī naṣhṭa karate haĩn.
Page 18 of 394
PDF/HTML Page 42 of 418
single page version
18][aṣhṭapāhuḍ
bhāvāthrḥ––yahān̐ sāmānya vachan hai isaliye aisā bhī āshay sūchit karatā hai ki satyārtha shraddhān, gnān, chāritra to dūr hī rahā, jo apane mat kī shraddhā, gnān, ācharaṇ se bhī bhraṣhṭa hain ve to nirargal svechchhāchārī haĩn. ve svayam bhraṣhṭa hain usī prakār anya logoṅko upadeshādik dvārā bhraṣhṭa karate hon, tathā unakī pravr̥utti dekh kar log svayamev bhraṣhṭa hote hain, isaliye aise tīvrakaṣhāyī niṣhiddha hain; unakī saṅgati karanā bhī uchit nahīn hai..8.. ab, kahate hain ki–––aise bhraṣhṭa puruṣh svayam bhraṣhṭa hain, ve dharmātmā puruṣhoṅko doṣh lagākar bhraṣhṭa batalāte hainḥ––––
tassa ya dos kahantā bhaggā bhaggāttaṇan ditĩn.. 9..
tasya cha doṣhān kathayantaḥ bhagnā bhagnatvan dadati.. 9..
arthaḥ––jo puruṣh dharmashīl arthāt apane svarūparūp dharmako sādhanekā jisakā svabhāv hai, tathā sanyam arthāt indriy–manakā nigrah aur ṣhaṭkāyake jīvoṅkī rakṣhā, tap arthāt bāhyābhyantar bhedakī apekṣhā se bārah prakārake tap, niyam arthāt āvashyakādi nityakarma, yog arthāt samādhi, dhyān tathā varṣhākāl ādi kālayog, guṇ arthāt mūl guṇ, uttaraguṇ –inakā dhāraṇ karanevālā hai use kaī matabhraṣhṭa jīv doṣhoṅkā āropaṇ karake kahate hain ki –yah bhraṣhṭa hai, doṣh yukta hai, ve pāpātmā jīv svayam bhraṣhṭa hain isaliye apane abhimān kī puṣhṭike liye anya dharmātmā puruṣhoṅko bhraṣhṭapanā dete haĩn. bhavārthaḥ––pāpiyoṅkā aisā hī svabhāv hotā hai ki svayam pāpī hain usī prakār dharmātmā men doṣh batalākar apane samān banānā chāhate haĩn. aise pāpiyon kī saṅgati nahīn karanī chāhiye ..9.. ab, kahate hain ki –jo darshan bhraṣhṭa hain vah mūlabhraṣhṭa hain, usako phal kī prāpti nahīn hotīḥ–––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 19 of 394
PDF/HTML Page 43 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][19
tah jiṇadansaṇabhaṭṭhā mūlaviṇaṭṭhā ṇa sijjhanti.. 10..
tathā jinadarshanabhraṣhṭāḥ mūlavinaṣhṭāḥ na siddhayanti.. 10..
arthaḥ––jis prakār vr̥ukṣhakā mūl vinaṣhṭa honepar usake parivāy arthāt skandh, shākhā, patra, puṣhpa, phalakī vr̥uddhi nahīn hotī, usīprakār jo jinadarshanase bhraṣhṭa hain–bāhyamen to nagna– digambar yathājātarūp nigrantha liṅg, mūlaguṇakā dhāraṇ, mayūr pichchhikā kī pīñchhī tathā kamaṇḍal dhāraṇ karanā, yathāvidhi doṣh ṭālakar khaḍẹ khaḍẹ shuddha āhār lenā –ityādi bāhya shuddha veṣh dhāraṇ karate hain, tathā antaraṅg men jīvādi chhah dravya, nav padārtha, sāt tattvoṅkā yarthāth shraddhān evan bhedavignānase ātmasvarūpakā anubhavan –aise darshan mat se bāhya hain ve mūl vinaṣhṭa hain, unake siddhi nahīn hotī, ve mokṣhaphalako prāpta nahīn karate. ab kahate hain ki –jinadarshan hī mūl mokṣhamārga haiḥ–––
tah jiṇadansaṇ mūlo ṇiddiṭṭho mokkhamaggassa.. 11..
tathā jinadarshanan mūlan nirdiṣhṭan mokṣhamārgasya.. 11..
arthaḥ––jisaprakār vr̥ukṣhake mūl se skandh hote hain; kaise skandh hote hain ki –jinake shākhā ādi parivār bahut guṇ haĩn. yahān̐ guṇ shabda bahutakā vāchak hai; usīprakār gaṇadhar devādhikane jinadarshanako mokṣhamārga kā mūl kahā hai. bhāvārthaḥ––jahān̐ jinadarshan arthāt tīrthaṅkar paramadevane jo darshan grahaṇ kiyā usīkā upadesh diyā hai; vah aṭṭhāīs mūlaguṇ sahit kahā hai. pāñch mahāvrat, ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
jinadarshanātmak mūl hoy viniṣhṭa to siddhi nahī̃n. 10.
Page 20 of 394
PDF/HTML Page 44 of 418
single page version
20][aṣhṭapāhuḍ pān̐ch samiti, chhah āvashyak, pān̐ch indriyoṅko vash men karanā, snān nahīn karanā, bhūmishayan, vastrādikakā tyāg arthāt digambar mudrā, keshaloñch karanā, ekabār bhojan karanā, khaḍẹ khaḍẹ āhār lenā, dantadhovan na karanā–yah aṭṭhāīs mūlaguṇ haĩn. tathā chhiyālīs doṣh ṭālakar āhār karanā vah eṣhaṇā samitimen ā gayā. īyāpath–dekhakar chalanā yah īyā samiti men ā gayā. tathā dayākā upakaraṇ morapuchchha kī pīñchhī aur shauch kā upakaraṇ kamaṇḍal dhāraṇ karanā–aisā bāhya veṣh hai. tathā antaraṅg men jīvādik ṣhaṭdravya, pamvāstikāy, sāt tattva, nav padārthoṅko yathokta jānakar shraddhān karanā aur bhedavignān dvārā apane ātmasvarūpakā chintavan karanā, anubhav karanā aisā darshan arthāt mat vah mūl saṅghakā hai aisā jinadarshan hai vah mokṣhamārgakā mūl hai; is mulase mokṣha mārga kī sarva pravr̥utti saphal hotī hai. tathā jo isase bhraṣhṭa hue hain ve is pañchamakāl ke doṣh se jaisābhās hue hain ve shvetāmbar, drāviḍ, yāpanīy, gopuchchhapichchha, nipichchha–pāñch saṅgh hue hain; unhonne sūtra siddhānta apabhransh kiye haĩn. jinhonne bāhya veṣh ko badalakar āchāraṇako bigāṛā hai ve jinamatake mūlasaṅghase bhraṣhṭa hain, unako mokṣhamārgakī prīpti nahīn hai. mokṣhamārga kī prāpti mūlasaṅghake shrāddhān–gnān–ācharaṇ hī se hai aisā niyam jānanā..11.. āge kahate hain ki jo yathārtha darshanase bhraṣhṭa hain aur darshanake dhārakonse apanī vinay karānā chāhate hain ve durgiti prāpta karate hainḥ––
te bhayanti lallamūkāḥ bodhiḥ punaḥ durlabhā teṣhām.. 12..
arthaḥ––jo puruṣh darshanamen bhraṣhṭa hain tathā anya jo darshan ke dhārak hain unhen apane –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– mudrit sanskr̥ur̥ut saṭīk pratimen is gāthākā pūrvārddha isaprakār hai jisakā yah artha hai ki– ‘jo darshanabhraṣhṭa puruṣh darshadhāriyoṅke charaṇommen nahīn girate hain’ – ‘je dansaṇesu bhaṭṭhā pāe na paṇḍanti dansaṇadharāṇan’ – uttarārtha samān hai.
Page 21 of 394
PDF/HTML Page 45 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][21 pairon paṛāte hain, namaskārādi karāte hain ve parabhavamen lūle, mūk hote hain, aur unake bodhī arthāt samyagdarshan–gnān–chāritrakī prāpti durlabh hotī hai. bhāvārthaḥ––jo darshanabhraṣhṭa hain ve mithyādr̥uṣhṭi hain aur darshan ke dhārak hain ve samyagdr̥uṣhṭi hain; jo mithyādr̥uṣhṭi hokar samyagdr̥uṣhṭiyon se namaskār chāhate hain ve tīvra mithyātva ke uday sahit hain, ve par bhav men lūle, mūk hote hain arthāt ekendriy hote hain, unake pair nahīn hote, ve paramārthataḥ lūle, mūk hain; isaprakār ekendriy–sthāvar hokar nigod men vās karate hain vahān̐ anant kāl rahate hain; unake darshan–gnān–chāritra kī prāpti durlabh hotī hai; mithyātvakā phal nigod hī kahā hai. is pañchamakāl men mithyāmat ke āchārya banakar logonse vinayādik pūjā chāhate hain unake liye mālūm hotā hai ki trasarāshik kāl pūrā huā, ab ekendriy hokar nigod men vās kareṅge–isaprakār jānā jātā hai ..12.. āge kahate hain ki jo darshanabhraṣhṭa hain unake lajjādik se bhī pairon paṛate hain ve bhī unhīn jaise hī hainḥ––
tesin pi ṇatthi bohī pāvan aṇumoyamāṇāṇan.. 13..
teṣhāmapi nāsti bodhiḥ pāpan anumanyamānānām.. 13..
arthaḥ––jo puruṣh darshan sahit hain ve bhī, jo darshan bhraṣhṭa hain unhen mithyādr̥uṣhṭi jānate hue bhī unake pairon paṛate hain, unakī lajjā, bhay, gāravase vinayādi karate hain unake bhī bodhī arthāt darshan–gnān–chāritrakī prāpti nahīn hai, kyoṅki ve bhī mithyātva jo ki pāp hai usakā anumodan karate haĩn. karanā, karānā, anumodan karanā samān kahe gaye haĩn. yahān̐ lajjā to isaprakār hai ki –ham kisī kī vinay nahīn kareṅge to log kaheṅge yah uddhat hai, mānī hai, isaliye hamen to sarva kā sādhan karanā hai. isaprakār lajjā se darshanabhraṣhṭake bhī vinayādik karate haĩn. tathā bhay is prakār hai ki––yah rājyamānya hai aur mantravidyādik kī sāmarthya yukta hai, isakī vinay nahīn kareṅge to kuchh ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 22 of 394
PDF/HTML Page 46 of 418
single page version
22][aṣhṭapāhuḍ hamāre ūpar upadrav karegā; isaprakār bhay se vinay karate haĩn. tathā gārav tani prakār kahā hai;–rasagārav, r̥uddhigārav, sātāgārava. vahān̐ rasagārav to aisā hai ki –miṣhṭa, iṣhṭa, puṣhṭa bhojanādi milatā rahe tab usase pramādī rahatā hai; tathā r̥uddhigārav aisā hai kuchh tap ke prabhāv ādi se r̥uddhikī prāpti ho usakā gaurav ā jātā hai, usase uddhat, pramādī rahatā hai. tathā sātāgārav aisā ki sharīr nirog ho, kuchh klesh kā kāraṇ na āye tab sukhīpanā ā jātā hai, usamen magna rahate hain –ityādik gāravabhāv kī mastī se bhale–bure kā vichār nahīn karatā tab darshanabhraṣhṭa kī bhī vinay karane lag jātā hai. ityādi nimittase darshanabhraṣhṭa kī vinay kare to usamen mithyātvakā anumodan ātā hai; use bhalā jāne to āp bhī usī samān huā, tab usake bodhī kaise kahī jāye? aisā jānanā ..13..
ṇāṇammi karaṇasuddhe ubbhasaṇe dansaṇe hodi.. 14..
gnān karaṇashuddhe udbhabhojane darshanan bhavati.. 14..
arthaḥ––jahān̐ bāhyābhyāmbhedase donon prakārake parigrahakā tyāg ho aur man–vachan–kāy
gnān ho, tathā nirdoṣh jisamen kr̥ut, kārit, anumodanā apaneko na lage aisā, khaḍẹ rahakar
pāṇipātra men āhār karen, isaprakār mūrtimant darshan hotā hai.
bhāvārthaḥ––yahān̐ darshan arthāt mat hai; vahān̐ bāhya vesh shuddha dikhāī de vah darshan; vahī usake antaraṅg bhāv ko batalātā hai. vahān̐ bāhya parigrah arthāt dhan–dhānyādik aur antaraṅg parigrah mithyātva–kaṣhāyādi, ve jahān̐ nahīn hon, yathājāt digambar mūrti ho, tathā indriy–man ko vaṣh men karanā, tras–sthāvar jīvoṅkī dayā karanā, aise sanyamakā man–vachan–kāy dvārā pālan ho aur gnān men vikār karanā, karānā, anumodan karanā–aise tīn kāraṇonse vikār na ho aur nirdoṣh pāṇipātramen khaḍẹ rahakar āhār lenā is prakār darshan kī mūrti hai vah jinadev kā mat hai, vahī vandan–pūjan yogya hai. anya pākhaṇḍ vesh vandanā–pūjā yogya nahīn hai .. 14.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 23 of 394
PDF/HTML Page 47 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][23
uvaladdhapayatthe puṇ seyāseyan viyāṇedi.. 15..
upalabdhapadārthe punaḥ shreyo‘shreyo vijānāti.. 15..
arthaḥ––samyaktvase to gnān samyak hotā hai; tathā samyakgnānase sarva padārthon kī upalabdhi arthāt prāpti arthāt jānanā hotā hai; tathā padārthon kī upalabdhi hone se shrey arthāt kalayāṇ, ashrey arthāt akalyāṇ is donoṅko jānā jātā hai. bhāvārthaḥ––samyagdarshan ke binā gnān ko mithyāgnān kahā hai, isaliye samyagdarshan hone par hī samyaggnān hotā hai, aur samyaggnānase jīvādi padārthoṅkā svarūp yathārtha jānā jātā hai. tathā sab padārthoṅkā yathārtha svarūp jānā jāye tab bhalā–burā mārga jānā jātā hai. isaprakār mārga ke jānane men bhī samyagdarshan hī pradhān hai ..15..
sīlaphaleṇabbhudayan tatto puṇ lahai ṇivvāṇan.. 16..
shīlaphalenābhyudayan tataḥ punaḥ labhate nirvāṇam.. 16..
arthaḥ––kalyāṇ aur akalyāṇ mārgako jānanevālā puruṣh ‘uddhr̥utaduḥkhashīlaḥ’ arthāt jisane mithyātva svabhāv ko uṛā diyā hai –aisā hotā hai; tathā ‘shīlavānapi’ arthāt samyaksvabhāv yukta bhī hotā hai, tathā us samyaksvabhāvake phalase abhyuday ko prāpta hotā hai, tīrthaṅkarādi pad prāpta karatā hai, tathā abhyuday honeke pashchāt nirvāṇ ko prāpta hotā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ne sau padārtho jāṇatān ashrey–shrey jaṇāy chhe. 15.
Page 24 of 394
PDF/HTML Page 48 of 418
single page version
24][aṣhṭapāhuḍ
bhāvārthaḥ––bhale–bure mārgako jānatā hai tab anādi sansār se lagākar jo mithyābhāvarūp prakr̥iti hai vah palaṭakar samyaksvabhāvarūp prakr̥iti hotī hai; us prakr̥iti se vishiṣhṭa puṇyabandhakare tab abhyudayarūp tīrthaṅkarādi kī padavī prāpta karake nirvāṇ ko prāpta hotā hai ..16.. āge, kahate hain ki aisā samyaktva jinavachan se prāpta hotā hai isaliye ve hī sarva duḥkhoṅko harane vāle hainḥ––
jaramaraṇavāhiharaṇan khayakaraṇan savvadukkhāṇan.. 17..
jarāmaraṇavyādhiharaṇaṅkṣhayakaraṇan sarvaduḥkhānām.. 17..
arthaḥ––yah jinavachan hain so auṣhadhi haĩn. kaisī auṣhadhi hai? –ki indriy viṣhayommen jo sukh mānā hai usakā virechan arthāt dūr karane vāle haĩn. tathā kaise hain? amr̥utabhūt arthāt amr̥ut samān hain aur isaliye jarāmaraṇ rūp rogako haranevāle hain, tathā sarva duḥkhoṅkā kṣhay karane vāle haĩn. bhāvārthaḥ––is sansār men prāṇī viṣhay sukhoṅkā sevan karaten hain jinase karma ban̐dhate hain aur usase janma–jar–maraṇarūp rogonse pīṛit hote hain; vahān̐ jin vachanarūp auṣhadhi aisī hai jo viṣhayasukhonse aruchi utpanna karake usakā virechan karatī hai. jaise –gariṣhṭa āhār se jab mal barḥatā hai tab jvarādi rog utpanna hote hain aur tab usake virechan ko haraṛ ādi auṣhadhi upakārī hotī hai, usīprakār upakārī haĩn. un viṣhayonse vairāgya hone par karma bandha nahīn hotā aur tab janma–jarā–maraṇ rog nahīn hote tathā sansārake duḥkh kā abhāv hotā hai. isaprakār jinavachanoṅko amr̥ut samān mānakar aṅgīkār karanā ..17.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 25 of 394
PDF/HTML Page 49 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][25
egan jiṇassa ruvan vidiyan ukkiṭṭhasāvayāṇan tu.
avaraṭṭhiyāṇ taiyan chauttha puṇ liṅgadansaṇan ṇatthi.. 18..
avarasthitānān tr̥utīyan chaturthan punaḥ liṅgadarshanan nāsti.. 18..
arthaḥ––darshanamen ek to jin kā svarūp hai; vahān̐ jaisā liṅg jinadev ne dhāraṇ kiyā
vahī liṅg hai; tathā dūsarā utkr̥uṣhṭa shrāvakoṅkā liṅg hai aur tīsarā ‘avarasthit’ arthāt
jaghanyapad men sthit aisī āryikāon kā liṅg hai; tathā chauthā liṅg darshan men hai nahī̃n.
bhāvārthaḥ––jinamat men tīn liṅg arthāt bheṣh kahate haĩn. ek to vah hai jo yathājātarūp
tīsarā strī āryikā ho usakā hai. isake sivā chauthā anya prakār kā bheṣh jinamat men nahīn hai.
jo mānate hain ve mūl saṅgh se bāhar hain ..18..
āge kahate hain ki –aisā bāhyaliṅg ho usake antaraṅg shraddhān bhī aisā hī hotā hai aur
saddahai tāṇ ruvan so saddiṭṭhī muṇeyavvo.. 19..
shraddadhāti teṣhān rupan saḥ sadr̥uṣhṭiḥ gnātavyaḥ.. 19..
arthaḥ––chhah dravya, nav padārtha, pān̐ch astikāy, sāt tattva–yah jinavachan men kahen hain,
trījun kahyun āryādinun, chothun na koī kahel chhe. 18.
pañchāstikāy, chha draa ne nav artha, tattvo sāt chhe;
Page 26 of 394
PDF/HTML Page 50 of 418
single page version
26][aṣhṭapāhuḍ
kāl –yah to chhah dravya hain; tathā jīv, ajavi, āsrav, bandh, samvar, nirjarā, mokṣha aur puṇya, pāp –yah nav tattva arthāt nav padārtha hain; chhah dravya kāl binā pañchāstikāy haĩn. puṇya–pāp binā nav padārtha sapta tattva haĩn. inakā saṅkṣhep svarūp is prakār hai– jīv to chetanasvarūp hai aur chetanā darshan–gnānamayī hai; pudgal sparsha, ras, gandh, varṇa, guṇasahit mūrtik hai, usake paramāṇu aur skandh aise do bhed hain; skandh ke bhed shabda, bandha, sūkṣhma, sthūl, sansthān bhed, tam, chhāyā, ātap, udyot, ityādi anek prakār hain; dharmadravya, adharmadravya, ākāshadravya ye ek ek hain–amūrtik hain, niṣhkriy hain, kālāṇu asaṅkhyāt dravya hai. kāl ko chhoṛ kar pān̐ch dravya bahupradeshī hain isaliye astikāy pān̐ch haĩn. kāladravya bahupradeshī nahīn hai isaliye vah astikāy nahīn hai; ityādi unakā svarūp tattvārthasūtra kī ṭīkā se jānanā. jīv padārtha ek hai aur ajīv padārtha pān̐ch hain, jīv ke karma bandh yogya pudgaloṅkā ānā āsrav hai, karmoṅkā bandhanā bandh hai, āsrav kā rukanā samvar hai, karmabandhakā jhaṛanā nirjarā hai, sampūrṇa karmoṅkā nāsh honā mokṣha hai, jīvoṅko sukh kā nimitta puṇya hai aur duḥkh kā nimitta pāp hai;aise sapta tattva aur nav padārtha haĩn. inakā agamake anusār svarūp jānakar shraddhān karanevāle samyagdr̥uṣhṭi hain ..19.. ab vyavahār–nishchayake bhed se samyaktvako do prakār kā kahate hainḥ–
vavahārā ṇichchhayado appāṇan havai sammattan.. 20..
vyavahārāt nishchayataḥ ātmaiv bhavati samyaktvam.. 20..
arthaḥ––jin bhagavānane jīv ādi padārthoṅke shraddhānako vyavahār–samyaktva kahā hai aur apane ātmāke hī shraddhān ko nishchay–samyaktva kahā hai. bhāvārthaḥ––tattvārthakā shraddhān vyavahārase samyaktva hai aur apane ātmasvarūpake anubhav dvārā usakī shraddhā, pratīti, ruchi, ācharaṇ so nishchayase samyaktva hai, yah samyaktva ātmāse bhinna vastu nahīn hai ātmāhī kā pariṇām hai so ātmā hī hai. aise samyaktva aur ātmā ek hī vastu hai yah nishchayakā āshay jānanā ..20.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 27 of 394
PDF/HTML Page 51 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][27
sāran guṇarayaṇattay sovāṇan paḍham mokkhassa.. 21..
sāran guṇaratnatraye sopānan prathaman mokṣhasya.. 21..
arthaḥ––aise pūrvokta prakār jineshvar devakā kahā huā darshan hai so guṇommen aur darshan– gnān–chāritra in tīn ratnommen sār hai –uttam hai aur mokṣha mandir men charḥaneke liye pahalī sīrḥī hai, isaliye āchārya kahate hain ki –he bhavya jīvon! tum isako antaraṅg bhāv se dhāraṇ karo, bāhya kriyādik se dhāraṇ karanā to paramārtha nahīn hai, antaraṅg kī ruchi se dhāraṇ karanā mokṣhakā kāraṇ hai .. 21.. ab kahate hain ki –jo shraddhān karatā hai usīke samyaktva hotā haiḥ–
kevalijinaiḥ bhaṇitan shraddhānasya samyaktvam.. 22..
arthaḥ––jo karane ko samartha ho vah to kare aur jo karane ko samartha na ho vah shraddhān kare kyoṅki kevalī bhagavānane shraddhān karanevāle ko samyaktva kahā hai. bhāvāthrḥ–yahān̐ āshay aisā hai ki yadi koī kahe ki –samyaktva hone ke bādamen sab paradravya–sansārako hey jānate haĩn. jisako hey jāne usako chhoṛ muni banakar chāritrakā pālan kare tab samyaktvī mānā jāve, isake samādhānarūp yah gāthā hai. jisane sab paradravyako hey jānakar –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– niyamasār gāthā 154
guṇ ratnatrayamān sār ne je pratham shivasopān chhe. 21.
thaī je shake karavun ane nav thaī shake te shraddhavun;
Page 28 of 394
PDF/HTML Page 52 of 418
single page version
28][aṣhṭapāhuḍ nijarūpako upādey jānā, shraddhān kiyā tab mithyābhāv to dūr huā, parantu jab tak [chāritramen prabal doṣh hai tab tak] chāritra moh karmakā uday prabal hotā hai [aur] tabatak chāritra aṅgīkār karane kī sāmarthya nahīn hotī. jitanī sāmarthya hai utanā to kare aur sheṣhakā shraddhān kare, isaprakār shraddhān karanevāle ko hī bhagavān ne samyaktva kahā hai ..22.. ab āge kahate hain ki jo darshan–gnān–chāritra men sthit hain ve vandan karane yogya hainḥ–
ai te tu vandanīyā ye guṇavādinaḥ guṇadharāṇām.. 23..
arthaḥ––darshan–gnān–chāritra, tap tathā vinay inamen jo bhale prakār sthit hai ve prashasta hain, sarāgane yogay hain athavā bhale prakār svastha hain līn hain aur gaṇadhar āchārya bhī unake guṇānuvād karate hain ataḥ ve vandane yogya haĩn. dūsare jo darshanādik se bhraṣhṭa hain aur guṇavānonse matsarabhāv rakhakar vinayarūp nahīn pravartate ve vandane yogya hain ..23.. ab kahate hain ki–jo yathājātarūp ko dekhakar matsarabhāvase vandanā nahīn karate hain ve mithyādr̥uṣhṭi hī hainḥ– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1 pāṭhāntar–ṇichkālasupattā
Page 29 of 394
PDF/HTML Page 53 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][29
so sañjamapaḍivaṇṇo michchhādaṭṭhī havai eso.. 24..
saḥsanyamapratipannaḥ mithyādr̥uṣhṭiḥ bhavati eṣhaḥ.. 24..
arthaḥ––jo sahajotpanna yathājātarūp ko dekhakar nahīn mānate hain, usakā vinay satkār prīti nahīn karate hain aur matsar bhāv karate hain ve sanyamapratipanna hain, dīkṣhā grahaṇ kī hai phir bhī pratyakṣha mithyādr̥uṣhṭi haĩn. bhāvārthaḥ––jo yathājātarūp ko dekh kar matsar bhāvase usakā vinay nahīn karate hain to gnāt hotā hai ki –inake is rūp kī shraddhā–ruchi nahīn hai. aisī shraddhā–ruchi binā to mithyādr̥uṣhṭi hī hote haĩn. yahān̐ āshay aisā hai ki–jo shvetāmbarādik hue ve digambar rūpake prati matsarabhāv rakhate hain aur usakā vinay nahīn karate hain unakā niṣhedh hai..24.. āge isī ko dr̥urḥ karate hainḥ––
je gārav karanti ya sammattavivajjiyā honti.. 25..
ye gauravan kurvanti cha samyakttvavivarjitāḥ bhavanti.. 25..
arthaḥ––devonse vandane yogya shīl sahit jineshvar devake yathājātarūp ko dekhakar jo goairav karate hain, vinayādik nahīn karate hain ve samyaktva se rahit haĩn. bhāvārthaḥ––jis yathājātarūpako dekhakar aṇimādik r̥uddhiyoṅke dhārak dev bhī charaṇommen girate hain usako dekhakar matsarabhāvase namaskār nahīn karate hain unake samyaktva kaise? ve samyaktva se rahit hī hain ..25.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sanyam taṇo dhārak bhale te hoy paṇ kudr̥uṣhṭi chhe. 24.
Page 30 of 394
PDF/HTML Page 54 of 418
single page version
30][aṣhṭapāhuḍ
doṇṇi vi honti samāṇā ego vi ṇa sañjado hodi.. 26..
dvau api bhavataḥ samānau ekaḥ api na sanyataḥ bhavati.. 26..
arthaḥ––asanyamī ko namaskār nahīn karanā chāhiye. bhāvasanyam nahīn ho aur bāhyamen vastra rahit ho vah bhī vandane yogya nahīn hai kyoṅki yah donon hī sanyam rahit samān hain, inamen ek bhī sanyamī nahīn hai. bhāvārthaḥ––jisane gr̥uhasthakā bheṣh dhāraṇ kiyā hai vah to asanyamī hai hī, parantu jisane bāhyamen nagnarūp dhāraṇ kiyā hai aur antaraṅg men bhāvasanyam nahīn hai to vah bhī asanyamī hī hai, isaliye yah donon hī asanyamī hī haĩn. ataḥ donon hī vandane yogya nahīn haĩn. yahān̐ āshay aisā hai, arthāt, aisā nahīn jānanā chāhiye ki –jo āchārya yathājātarūpako darshan kahate āye hain vah keval nagnarūp hī yathājātarūp hogā, kyoṅki āchārya to bāhya–abhyantar sab parigrahase rahit ho usako yathājātarūp kahate haĩn. abhyantar bhāvasanyam binā bāhya nagna honese to kuchh sanyam hotā nahīn hai aisā jānanā. yahān̐ koī pūchhe –bāhya bheṣh shuddha ho, āchār nirdoṣh pālan karanevāle ko abhyantar bhāvamen kapaṭ ho usakā nishchay kaise ho, tathā sūkṣhmabhāv kevalīgamya hain, mithyātva ho usakā nishchay kaise ho, nishchay binā vandanekī kyā rīti? usakā samādhān–– aise kapaṭakā jab tak nishchay nahīn ho tab tak āchār shuddha dekhakar vandanā kare usamen doṣh nahīn hai, aur kapaṭ kā kisī kāraṇ se nishchay ho jāye tab vandanā nahīn karen, kevalīgamya mithyātvakī vyavahāramen charchā nahīn hai, chhadmasthake gnānagamyakī charchā hai. jo apane gnānakā viṣhay hī nahīn usakā bādh–nirbādh karane kā vyavahār nahīn hai. sarvagnabhagavānakī bhī yahī āgnā hai. vyavahārī jīvako vyavahārakā hī sharaṇ hai ..26..
[noṭ – ek guṇakā dūsare ānuṣhaṅgik guṇ dvārā nishchay karanā vyavahār hai, usī kā nām vyavahārī jīvako vyavahār kā sharaṇ hai.]
āge is hī arthako dr̥urḥ karate hue kahate hainḥ–– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 31 of 394
PDF/HTML Page 55 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][31
ko vandami guṇahīṇo ṇa hu savaṇo ṇev sāvao hoi.. 27..
arthaḥ––deh ko bhī nahīn vandate hain aur kulako bhī nahīn vandate hai tathā jātiyuktako bhī
nahīn vandate hain kyoṅki guṇ rahit ho usako kaun vande? guṇ binā prakaṭ muni nahīn, shrāvak bhī
nahīn hai.
bhāvārthaḥ––lokamen bhī aisā nyāy hai jo guṇahīn ho usako koī shreṣhṭha nahīn mānatā hai,
darshan–gnān–chāritra guṇ haĩn. inake binā jāti, kul, rūp ādi vandanīy nahīn hain, inase muni
shrāvakapanā nahīn ātā hai. muni–shrāvakapanā to samayadarshan–gnān–chāritra se hotā hai, isaliye
jinako dhāraṇ hai vahī vandane yogya haĩn. jāti, kul ādi vandane yogya nahīn hain ..27..
ab kahate hain ki jo tap ādise sanyukta hain unako namaskār karatā hūn̐ḥ–
siddhigamanan cha teṣhān samyaktven shuddhabhāvena.. 28..
2. ‘tav samaṇṇā’ chhāyā –[tapaḥ samāpannāt] ‘tavasauṇṇā’ ‘tavasamāṇan’ ye tīn pāṭh mudrit ṣhaṭprābhr̥utakī pustak
tathā usakīīṭappaṇī men hai. 3. ‘sammatteṇev’ aisā pāṭh hone se pād bhaṅg nahīn hotā.
guṇahīn kyam vandāy? te sādhu nathī, shrāvak nathī. 27.
samyaktvasanyukta shuddha bhāve vandun chhun munirājane,
Page 32 of 394
PDF/HTML Page 56 of 418
single page version
32][aṣhṭapāhuḍ
arthaḥ––āchārya kahate hain ki jo tap sahit shramaṇapanā dhāraṇ karate hain unako tathā unake shīlako, unake guṇako va brahmacharyako main samyaktva sahit shuddhabhāv se namaskār karatā hūn̐ kyoṅki unake un guṇonse – samyaktva sahit shuddhabhāvase siddhi arthāt mokṣha usake prati gaman hotā hai. bhāvārthaḥ––pahale kahā ki –dehādik vandane yogya nahīn hai, guṇ vandane yogya haĩn. ab yahān̐ guṇ sahit kī vandanā kī hai. vahān̐ jo tap dhāraṇ karake gr̥uhasthapanā chhoṛakar muni ho gaye hain unako tathā unake shīl–guṇ–brahmacharya samyaktva sahit shuddhabhāvase sanyuktahon unakī vandanā kī hai. yahān̐ shīl shabdase uttaraguṇ aur guṇ shabdase mūlaguṇ tathā brahmacharya shabdase ātmasvarūp men magnatā samajhanā chāhiye ..28.. āge koī āshaṅkā karatā hai ki– sanyamī ko vandane yogya kahā to samavasaraṇādi vibhūti sahit tīrthaṅkar hain ve vandane yogya hain yā nahīn? usakā samādhān karane ke liye gāthā kahate hain ki– jo tīrthaṅkar paramadev hain ve samyaktvasahit tap ke māhātmyase tīrthaṅkar padavī pāte hain ve vandane yogya hainḥ–
aṇavarabahusattahio kammakkhayakāraṇīṇamitto.. 29..
arthaḥ––jo chausaṭh chamvaronse sahit hain, chauntīs atishay sahit hain, nirantar bahut prāṇiyoṅkā hit jinase hotā hai aise upadesh ke dātā hain, aur karmake kṣhay kā kāraṇ hain aise tīrthaṅkar paramadev hain ve vandane yogya haĩn. bhāvārthaḥ––yahān̐ chausaṭh cham̐var chauntīs atishay sahit visheṣhaṇonse to tīrthaṅkarakā prabhutva batāyā hai aur prāṇiyoṅkā hit karanā tathā karmakṣhayakā kāraṇ visheṣhaṇase dūsare –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1. aṇucharabahusattahio (anucharabahusattvahitaḥ) mudrit ṣhaṭprābhr̥utamen yah pāṭh hai. 2. ‘nimitte’ mudrit ṣhaṭprābhr̥utamejh aisā pāṭh hai.
Page 33 of 394
PDF/HTML Page 57 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][33 upakār karanevālāpanā batāyā hai, in donon hī kāraṇonse jagatamen vandane pūjane yogya haĩn. isaliye isaprakār bhram nahīn karanā ki–tīrthaṅkar kaise pūjya hain, yah tīrthaṅkar sarvagna vītarāg haĩn. unake samavasaraṇādik vibhūti rachakar indrādik bhaktajan mahimā karate haĩn. inake kuchh prayojan nahīn hain, svayam digambaratva ko dhāraṇ karate hue antarikṣha tiṣhṭhate hain aisā jānanā ..29.. āge mokṣha kisase hotā hai so kahate hainḥ–
chauhin pi samājoge mokkho jiṇasāsaṇe diṭṭho.. 30..
chaturṇāmapi samāyoge mokṣhaḥ jinashāsane dr̥uṣhṭaḥ.. 30..
arthaḥ––gnān, darshan, tap, chāritra se in chāroṅkā samāyog hone par jo sanyamaguṇ ho usase jin shāsanamen mokṣha honā kahā hai ..30.. āge in gnān ādi ke uttarottar sārapanā kahate hainḥ–
sammattāo charaṇan charaṇāo hoi ṇivvāṇan.. 31..
samyaktvāt charaṇan charaṇāt bhavati nirvāṇam.. 31..
arthaḥ––pahile to is puruṣhake liye gnān sār hai kyoṅki gnānase sab hey–upādey jāne jāte hain phir us puruṣhake liye samyaktva nishchay se sār hai kyoṅki samyaktva binā gnān mithyā nām pātā hai, samyaktvase chāritra hotā hai kyoṅki samyaktva binā chāritra bhī mithyā hī hai, chāritra se nirvāṇ hotā hai. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
e chār kerā yogathī, mukti kahī jinashāsane. 30.
re! gnān narane sār chhe, samyaktva narane sār chhe;
Page 34 of 394
PDF/HTML Page 58 of 418
single page version
34][aṣhṭapāhuḍ bhāvārthaḥ––chāritrase nirvāṇ hotā hai aur chāritra gnānapūrvak satyārtha hotā hai tathā gnān samyaktvapūrvak satyārtha hotā hai isaprakār vichār karane se samyaktvake sārapanā āyā. isaliye pahile to samyaktva sār hai, pīchhe gnān chāritra sār haĩn. pahile gnānase padārthoṅko jānate hain ataḥ pahile gnān sār hai to bhī samyaktva binā usakā bhī sārapanā nahīn hai, aisā jānanā ..31.. āge isī artha ko dr̥urḥ karate hainḥ–
chaturṇāmapi samāyoge siddhā jīvā na sandehaḥ.. 32..
arthaḥ––gnān aur darshanake honepar samyaktva sahit tap karake chāritrapūrvak in chāron kā samāyog hone se jīv siddha hue hain, isamen sandeh nahīn hai. bhāvārthaḥ––pahile jo siddha hue hain ve samyagdarshan, gnān, chāritra aur tap in chāron ke sanyog se hī hue hain yah jinavachan hain, isamen sandeh nahīn hai ..32.. āge kahate hain ki –lokamen samyagdarshanarūp ratna amolak hai vah dev–dānavonse pūjya haiḥ–
sammaddansaṇarayaṇan agdhedi surāsure loe.. 33..
samyagdarshanaratnan ardhyate surāsure loke.. 33..
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1. pāṭhāntaraḥ– choṇhan
Page 35 of 394
PDF/HTML Page 59 of 418
single page version
darshanapāhuḍ][35
arthaḥ––jīv vishuddha samyaktva ko kalyāṇakī paramparā sahit pāte hain isaliye samyagdarshan ratna hai vah is sur–asuronse bhare hue lokamen pūjya hai. bhāvārthaḥ––vishuddha arthāt pachchīs maladoṣhonse rahit niratichār santhamyaktvase kalyāṇakī paramparā arthāt tīrthaṅkar pad pāte hain, isīliye yah samyaktva–ratna lokamen sab dev, dānav aur manuṣhyonse pūjya hotā hai. tīrthaṅkar prakr̥itike bandhake kāraṇ solahakāraṇ bhāvanā kahī hain unamen pahalī darshanavishuddhi hai vahī pradhān hai, yahī vinayādik pandrah bhāvanāoṅkā kāraṇ hai, isaliye samyagdarshan ke hī pradhānapanā hai..33.. ab kahate hain ki jo uttam gotra sahit manuṣhyatvako pākar samyaktvakī prāpti se mokṣha pāte hain yah samyaktva kā mahātmya haiḥ–
labdhvā cha samyaktvan akṣhayasukhan cha mokṣhan cha.. 34..
arthaḥ––uttam gotra sahit manuṣhyapanā pratyakṣha prāpta karake aur vahān̐ samyaktva prāpta karake avināshī sukharūp kevalagnān prāpta karate hain, tathā us sukh sahit mokṣha prāpta karate haĩn.
bhāvārthaḥ––yah sab samyaktvakā mahātmya hai ..34.. ab prashna utpanna hotā hai ki –jo samyaktva ke prabhāv se mokṣha prāpta karate hain ve tatkāl hī prāpta karate hain yā kuchh avasthān bhī rahate hain? usake samādhānarūp gāthā kahate hainḥ– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1. daṭṭhūṇ pāṭhāntara. 2. ‘akkhayasokkhan lahadi mokkhan cha’ pāṭhāntar .
Page 36 of 394
PDF/HTML Page 60 of 418
single page version
36][aṣhṭapāhuḍ
chautīs aisayajudo sā paḍimā thāvarā bhaṇiyā.. 35..
chatustrinshadatishayayutaḥ sā pratimā sthāvarā bhaṇitā.. 35..
arthaḥ––kevalagnān hone ke bād jinendra jabatak is lok men āryakhaṇḍamen vihār karate hain tabatak unakī yah pratimā arthāt sharīr sahit pratibimba usako ‘thāvar’ pratimā is nām se kahate haĩn. ve jinendra kaise haĩn. ek hajār āṭh lakṣhaṇonse sanyukta haĩn. vahān̐ shrī vr̥ukṣhako ādi lekar ekasau āṭh to lakṣhaṇ hote haĩn. til musako ādi lekar nau sau vyañjan hote haĩn. chauntīs atishayommen das to janma se hī liye hue utpanna hote hainḥ––– 1 niḥsvedatā, 2 nirmalatā, 3 shvetarudhiratā, 4 samachaturastra sansathān, 5 vajravr̥uṣhkhānārāch sanhanan, 6 surūpatā, 7 sugandhatā, 8 sulakṣhaṇatā, 9 atulavīrya, 10 hitamit vachan–––aise das hote haĩn. ghātiyā karmoṅke kṣhay hone par das hote hainḥ– 1 shatayojan subhikṣhatā, 2 ākāshagaman, 3 prāṇivadhakā abhāv, 4 kavalāhārakā abhāv, 5 upasagarakā abhāv, 6 chaturmukhapanā, 7 sarvavidyā prabhutva, 8 chhāyā rahitatva, 9 lochan nispandan rahitatva, 10 kesh–nakh vr̥uddhi rahitatva aise das hote haĩn. devon dvārā kiye hue chaudah hote hainḥ–––sakalārddhamāgadhī bhāṣhā, 2 sarvajīv maitrī bhāv, 3 sarvar̥utuphalapuṣhpa prādurbhāv, 4 darpaṇake samān pr̥ithvī honā, 5 mand sugandh pavan kā chalanā, 6 sāre sansār men ānandakā honā, 7 bhūmī kaṇṭakādik rahit honā, 8 devon ddhārā gandhodakakī varṣhā honā, 9 vihārake samay charaṇ kamalake nīche devon dvārā suvarṇamayī kamaloṅkī rachanā honā, 10 bhūmi dhānyaniṣhpatti sahit honā, 11 dishā–āākāsh nirmal honā, 12 devoṅkā ahvānan shabda honā, 13 dharmachakrā āge chalanā, 14 aṣhṭa maṅgal dravya honā–––aise chaudah hote haĩn. sab milakar chauntīs ho gaye. āṭh prātihārya hote hain, unake nāmaḥ–––1 ashokavr̥ukṣha 2 puṣhpavr̥uṣhṭi, 3 divyadhvanī, 4 chāmar, 5 sinhāsan, 6 chhatra, 7 bhāmaṇḍal, 8 dundubhivāditra aise āṭh hote haĩn. aise atishay sahit anantagnān, anantadarshan, ananta, anantasukh, anantavīrya sahit––– tīrthaṅkar paramadev jabatak jīvoṅke sambodhan nimitta vihār karate virājate hain tabatak sthāvar pratimā kahalāte haĩn. aise sthāvar pratimā kahane se tīrthaṅkar kevalagnān hone ke bād men avasthān batāyā hai aur dhātupāṣhāṇ kī pratimā banā kar sthāpit karate hain vah isīkā vyavahār hai ..35.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––