Page 157 of 394
PDF/HTML Page 181 of 418
single page version
bhAvapAhuD][157 pa.nchendriy pashu – pakShI – jalachar Adime.n paraspar ghAt tathA manuShyAdi dvArA vedanA, bhUkh, tR^iShA, rokanA, badh–ba.ndhan ityAdi dvArA duHkh pAye. isaprakAr tirya.nchagati me.n asa.nkhyAt anantakAlaparya.nt duHkh pAye .. 10.. Age manuShyagati ke duHkho.nko kahate hai.nH–––
dukkhAi.n maNuyajamme patto si aNa.ntaya.n kAla.n.. 11..
duHkhAni manujajanmani prApto.asi anantaka.n kAla.n.. 11..
arthaH––he jIv! tune manuShyagati me.n ana.ntakAl tak Aga.ntuk arthAt akasmAt
vajrapAtAdikakA A–giranA, mAnasik arthAt man me.n hI hone vAle viShayo.n kI vA.nChA honA aur
tadanusAr na milanA, sahaj arthAt mAtA, pitAdi dvArA sahajase hI utpanna huA tathA rAg–
dveShAdik se vastuke iShTa–aniShTa mAnane ke duHkhakA honA, shArIrik arthAt vyAdhi, rogAdik
tathA parakR^it Chedan, bhedan Adise hue duHkh ye chAr prakAr ke aur chAr se inako Adi lekar
anek prakAr ke duHkh pAye .. 11..
Age devagati ke duHkho.n ko kahate hai.nH–––
sa.npatto si mahAjas duHkha.n suhabhAvaNArahio.. 12..
sa.nprApto.asi mahAyash! duHkha.n shubhabhAvanArahitaH.. 12..
upAdAnakA–yogyatAkA j~nAn karAneke liye yah upacharit vyavahAr se kathan hai.]
duHkho lahyA.n niHsIm kAL manuShya karo janmamA.n. 11.
sur–apsarAnA virahakALe he mahAyash! svargamA.n,
Page 158 of 394
PDF/HTML Page 182 of 418
single page version
158] [aShTapAhuD
arthaH––he mahAshay! tune suranilayeShu arthAt devalok me.n surapsarA arthAt pyAre dev tathA pyArI apsarA ke viyogakAl me.n usake viyog sa.nbandhI duHkh tathA indrAdik baDe R^iddhidhAriyo.nko dekh kar apane ko hIn mAnane ke mAnasik tIvra duHkho.nko shubhabhAvanA se rahit hokar pAye hai.n. bhAvArthaH––yahA.N ‘mahAshay’ isaprakAr sambodhan kiyA. usakA Ashay yah hai ki jo muni nirga.n.hrathali.ng dhAraN kare aur dravyali.ngI munikI samasta kriyA kare, parantu AtmA ke svarUp shuddhopayog ke sanmukh na ho usako pradhAnatayA upadesh hai ki muni huA vah to ba.DA kArya kiyA, terA yash lokame.n prasiddha huA, parantu bhalI bhAvanA arthAt shuddhAtmatattvakA abhyAs usake binA tapashcharaNAdi karake svargame.n dev bhI huA to vahA.N bhI viShayo.nkA lobhI hokar mAnasik duHkhase hI taptAyamAn huA.. 12.. Age shubhabhAvanA se rahit ashubh bhAvanA kA nirUpaN karate hai.nH––
bhAUN davvali.ngI pahINadevo dive jAo.. 13..
bhAvayitvA dravyali.ngI prahINadevaH divi jAtaH.. 13..
arthaH––he jIv! tU dravyali.ngI muni hokar kAndarpI Adi pA.Nch ashubh bhAvanA bhAkar
prahINadev arthAt nIch dev hokar svarga me.n utpanna huA.
bhAvArthaH––kAndarpI, kilviShikI, sa.nmohI, dAnavI aur abhiyogikI–––ye pA.Nch ashubh
kilviSh Adi nIch dev hokar mAnasik duHkh ko prApta hotA hai.. 13..
Age dravyali.ngI pArshvastha Adi hote hai.n unako kahate hai.nH––
tu.n svargaloke hIn dev thayo, daravali.ngIpaNe,
Page 159 of 394
PDF/HTML Page 183 of 418
single page version
bhAvapAhuD][159
bhAuN duha.n patto ku bhAvaNA bhAv bIehi.n.. 14..
bhAvayitvA duHkha.n prAptaH kubhAvanA bhAv bIjaiH.. 14..
arthaH––he jIv! tU pArshvastha bhAvanA se anAdikAlase lekar anantabAr bhAkar duHkhako
prApta huA. kisase duHkh pAyA? kubhAvanA arthAt khoTI bhAvanA, usakA bhAv ve hI hue duHkhake
bIj, unase duHkh pAyA.
bhAvArthaH––jo muni kahalAve aur vAstikA bA.Ndhakar AjIvikA kare use ‘pArshvastha’
veShadhArI ko ‘kushIl’ kahate hai.n. jo vaidyak jyotiShavidyA ma.ntrakI AjivikA kare, rAjAdikakA
sevak hove isaprakAr ke veShadhArIko ‘sa.nsakta’ kahate hai.n. jo jinasUtra se pratikUl, chAritra se
bhraShTa AlasI, isaprakAr veShadhArI ko ‘avasanna’ kahate hai.n. gurukA Ashray Cho.Dkar ekAkI
svachChanda pravarte, jin Aj~nAkA lop kare, aise veShadhArIko ‘mR^igachArI’ kahate hai.n. isakI bhAvanA
bhAve vah duHkh hI ko prApta hotA hai.. 14..
aise dev hokar mAnasik duHkh pAye isaprakAr kahate hai.nH––
hoUN hINadevo patto bahu mANasa.n dukkha.n.. 15..
bhUtvA hInadevaH prAptaH bahu mAnasa.n duHkham.. 15..
arthaH––he jIv! tU hIn dev hokar anya mahaddhik devo.nke guN, vibhUti aur R^iddhi kA
anek prakArakA mahAtmya dekhakar bahut mAnasik duHkho.nko prApta huA.
te bhAvIne durbhAvanAdnak bIjathI duHkho lahyA.n. 14.
re! hIn dev thaI tu.n pAmyo tIvra mAnas duHkhane,
Page 160 of 394
PDF/HTML Page 184 of 418
single page version
160] [aShTapAhuD
bhAvArthaH––svargame.n hIn dev hokar ba.De R^iddhidhArI devake aNimAdi guNakI vibhUti dekhe tathA devA.nganA Adi kA bahut parivAr dekhe aur Aj~nA, aishvarya AdikA mahAtmya dekhe tab maname.n isaprakAr vichAre ki mai.n puNyarahit hU.N, ye ba.De puNyavAn hai.n, inake aisI vibhUti mahAtmya R^iddhi hai, isaprakAr vichAr karanese mAnasik duHkh hotA hai.. 15.. Age kahate hai.n ki ashubh bhAvanAse nIch dev hokar aise duHkh pAte hai.n, aisA kah kar is kathanakA sa.nkoch karate hai.nH–––
hoUN kudevatta.n patto si aNeyavArAo.. 16..
bhUtvA kudevatva.n prAptaH asi anekavArAn.. 16..
arthaH––he jIv! tU chAr prakAr kI vikathA me.n Asakta hokar, mad se matta aur jisake
ashubh bhAvanA kA hI prakaT prayojan hai isaprakAr anekabAr kudevapane ko prApta huA.
bhAvArthaH––strIkathA, bhojanakathA, deshakathA aur rAjakathA in chAr vikAthAo.nme.n
bhAvanA hI kA prayojan dhAraN kar anekabAr nIch devapaneko prApta huA, vahA.N mAnasik duHkh
pAyA.
yahA.N yah visheSh jAnane yogya hai ki vikathAdikase nIch dev bhI nahI.n hotA hai, parantu
vikathAdikame.n rakta ho tab nIch dev hotA hai, isaprakAr jAnanA chAhiye.. 16..
Age kahate hai.n ki aisI kudevayoni pAkar vahA.N se chay jo manuShya tirya.nch hove, vahA.N garbhame.n
Page 161 of 394
PDF/HTML Page 185 of 418
single page version
bhAvapAhuD][161
vasio si chira.n kAla.n aNeyajaNaNIy muNivayara.. 17..
uShito.asi chira.n kAla.n anekajananInA.n munipravar!.. 17..
arthaH––he munipravar! tU kudevayoni se chayakar anek mAtAo.n kI garbha kI vastIme.n
bahukAl rahA. kaise hai vah vastI? ashuchi arthAt apavitra hai, vIbhatsa (ghinavAnI) hai aur
bhAvArthaH––yahA.N ‘munipravar’ aisA sambodhan hai so pradhAnarUp se muniyo.nko upadesh hai. jo
kahate hai.n ki bAhya dravyali.ng to bahutabAr dhAraNakar chAr gatiyo.nme.n hI bhramaN kiyA, dev bhI huA
to vahA.N se chayakar isaprakArake malin garbhavAsame.n AyA, vahA.N bhI bahutabAr rahA.. 17..
Age phir kahate hai.n ki isaprakArake garbhavAs se nikalakar janma lekar mAtAo.n kA dUdh
aNNANNAN mahAjas sAyarasalilAdu ahiyayara.n.. 18..
anyAsAmanyAsA.n mahAyash! sAgarasalilAt adhikataram.. 18..
arthaH–– he mahAshay! us pUrvokta garbhavAs me.n anya–anya janmame.n anya–anya mAtA ke
stan dUdh tUne samUdrake jalase bhI atishayakar adhik piyA hai.
nikR^iShTamaLabharapUr, ashUchi, bIbhatsa garbhAshay viShe. 17.
janmo ana.nt viShe are! jananI anerI anerInu.n
Page 162 of 394
PDF/HTML Page 186 of 418
single page version
162] [aShTapAhuD
bhAvArthaH–– janma–janmame.n anya–anya mAtA ke stanakA dUdh itanA piyA ki usako ekatra kare.n to samudra ke jalase bhI atishayakar adhik ho jAve. yahA.N atishayakA artha anantaguNA jAnanA, kyo.nki anantakAl kA ekatra kiyA huA dUdh anantaguNA ho jAtA hai.. 18.. Age phir kahate hai.n ki janma lekar maraN kiyA tab mAtAke rone ke ashrupAtakA jal bhI itanA huAH––
ruNNAN NayaNaNIra.n sAyarasalilAdu ahiyayara.n.. 19..
ruditAnA.n nayananIra.n sAgarasalilAt adhikataram.. 19..
arthaH–– he mune! tUne mAtAke garbhame.n rahakar janma lekar maraN kiyA, vah tere maraNase
anya–anya janmame.n anya–anya mAtAke rudanake nayano.nkA nIr ekatra kare.n tab samudrake jalase bhI
atishayakar adhikaguNA ho jAve arthAt anantaguNA ho jAve.
Age phir kahate hai.n ki jitane sa.nsAr me.n janma liye, uname.n kesh, nakh, nAl kaTe,
pu.njai jai ko vi jae hayadi ya girisamadhiyA
rAsI.. 20..
pu~njayati yadi ko.api devaH bhavati cha girisamAdhikaH rAshiH.. 20..
arthaH––he mune! is ananta sa.nsArasAgarame.n tUne janma liye uname.n kesh, nakh, nAl aur
asthi kaTe, TUTe unakA yadi dev pu.nj kare to merU parvatase bhI adhik rAshi ho jAye,
anantaguNA ho jAve.. 20..
nayano thakI jaL je vahyA.n te udadhijaLathI ati ghaNA.n. 19.
niHsIm bhavamA.n tyakta tuj nakh–nAL–asthi–keshane
Page 163 of 394
PDF/HTML Page 187 of 418
single page version
bhAvapAhuD][163
uShito.asi chira.n kAla.n tribhuvanamadhye anAtmavashaH.. 21..
arthaH––he jIv! tU jalame.n, thal arthAt bhUmime.n, shikhi arthAt agnime.n, pavan me.n, ambar
arthAt AkAsh me.n, giri arthAt parvatame.n, sarit arthAt nadIme.n, darI parvatakI guphA me.n, taru
arthAt vR^ikSho.nme.n, vano.nme.n aur adhik kyA kahe.n sab hI sthAno.nme.n, tIn lokame.n anAtmavash arthAt
parAdhIn hokar bahut kAl tak rahA arthAt nivAs kiyA.
bhAvArthaH–– nij shuddhAtmAkI bhAvanA binA karma ke AdhIn hokar tIn lokame.n sarva duHkh
Age kahate hai.n ki he jIv! tUne is lokame.n sarva pudgal bhakShaN kiye to bhI tR^ipta nahI.n
patto si to Na titi.n 1puNarutta.n tAi.n bhuja.nto.. 22..
prApto.asi tanna tR^ipti.n punaruktAn tAn bhu.njAnaH.. 22..
pAThAntar ‘vaNAi.n’, ‘vaNAI’.
vaN AtmavashatA chir vasyo sarvatra tu.n traN bhuvanamA.n. 21.
bhakShaN karyA.n te.n lokavartI pudgalone sarvane,
Page 164 of 394
PDF/HTML Page 188 of 418
single page version
164] [aShTapAhuD
arthaH––he jIv! tUne is lokake uday me.n vartate jo pudgal skandha, un sabako grase arthAt grahaN kiye aur unahI ko punarukta arthAt bArabAr bhogatA huA bhI tR^ipti ko prApta na huA. phir kahate hai.nH––
to vi Na taNhACheo jAo chi.nteh bhavamahaNa.n.. 23..
tadapi na tR^iShNAChedaH jAtaH chintay bhavamathanam.. 23..
arthaH––he jIv! tUne is lok me.n tR^iShNAse pI.Dit hokar tIn lokakA samasta jal
piyA, to bhI tR^iShAkA vyuchChed na huA arthAt pyAs na bujhI, isaliye tU is sa.nsArakA mathan
arthAt tere sa.nsArakA nAsh ho, isaprakAr nishchay ratnatrayakA chintan kara.
bhAvArthaH––sa.nsArame.n kisI bhI tarah tR^ipti nahI.n hai, jaise apane sa.nsArak abhAv ho vaise
upadesh hai.. 23..
Age phir kahate hai.nH––
tANa.n Natthi pamANa.n aNa.nt bhavasAyare dhIra.. 24..
teShA.n nAsti pramANa.n anantabhavasAgare dhIr!.. 24..
arthaH–– he munivar! he dhIr! tUne is ananta bhavasAgarame.n kalevar arthAt sharIr
topaN tR^iShA ChedAI nA; chi.ntav are! bhavaChedane. 23.
he dhIr! he munivar! grahyA.n–ChoDyA.n sharIr anek te.n,
Page 165 of 394
PDF/HTML Page 189 of 418
single page version
bhAvapAhuD][165 anek grahaN kiye aur ChoDe, unakA parimAN nahI.n hai. bhAvArthaH––he munipradhAn! tU is sharIrase kuCh sneh karanA chAhatA hai to is sa.nsArame.n itane sharIr Cho.De aur grahaN kiye ki unakA kuCh parimAN bhI nahI.n kiyA jA sakatA hai. Age kahate hai.n ki jo paryAy sthir nahI.n hai, Ayukarmake AdhIn hai vah anek prakAr kShIN ho jAtI haiH––
AhArussAsANa.n NirohaNA khijjae AU.. 25..
rasavijjajoyadhAraN aNayapasa.ngehi.n vivihehi.n.. 26..
avamichchumahAdukkha.n tivva.n patto si ta.n mitta.. 27..
AhArochChvAsAnA.n nirodhanAt kShIyate Ayu.. 25..
himajvalanasalil gurutar parvatataru rohaNapatanabha~N.hgaiH.
rasavidyAyogadhAraNAnay prasa.ngaiH vividhaiH.. 26..
iti tiryagmanuShyajanmani suchira.n utpadya bahuvAram
apamR^ityu mahAduHkha.n tIvra.n prApto.asi tva.n mitra?.. 27..
AyuShyano kShay thAy Che AhAr–shvAsanirodhathI. 25.
him–agni–jaLathI, uchcha–parvat vR^ikSharohaNapatanathI,
anyAy–rasavij~nAn–yogapradhAraNAdi prasa.ngathI. 26.
he mitra! e rIt janmIne chirakAL nar–tirya.nchamA.n,
Page 166 of 394
PDF/HTML Page 190 of 418
single page version
166] [aShTapAhuD arthaH––viShabhakShaNase, vedanA kI pI.DA ke nimittase, rakta arthAt rudhirake kShay se, bhayase, shastrake ghAt se, sa.nklesh pariNAmase, AhAr tathA shvAsake nirodhase in kAraNo.nse AyukA kShay hotA hai. him arthAt shIt pAlese, agnise, jalase, ba.De parvat par cha.Dhkar pa.Dnese, baDe vR^ikSha par cha.Dhkar giranese, sharIrakA bha.ng honese, ras arthAt pArA AdikI vidyA usake sa.nyog se dhAraN karake bhakShaN kare isase, aur anyAy kArya, chorI, vyabhichAr Adike nimittase –––isaprakAr anekaprakArake kAraNo.nse AyukA vyuchChed (nAsh) hokar kumaraN hotA hai. isaliye kahate hai.n ki he mitra! isaprakAr tirya.nch manuShya janmame.n bahutakAl bahutabAr utpanna hokar apamR^ityu arthAt kumaraN sambandhI tIvra mahAduHkhako prApta huA. bhAvArthaH––is lokame.n prANIkI Ayu (jahA.N sopakram Ayu ba.ndhI hai usI niyam ke anusAr) tirya.nch–manuShya paryAyame.n anek kAraNo.nse ChidatI hai, isase kumaraN hotA hai. isase marate samay tIvra duHkh hotA hai tathA khoTe pariNAmo.nse maraN kar phir durgatihI me.n pa.DtA hai; isaprakAr yah jIv sa.nsAr me.n mahAduHkh pAtA hai. isaliye AchArya dayAlu hokar bArabAr dikhAte hai.n aur sa.nsArase mukta honekA upadesh karate hai.n, isaprakAr jAnanA chAhiye.. 25–26–27.. Age nigod ke duHkh ko kahate hai.nH–––
atomuhuttamamajjhe patto si nigoyavAsammi.. 28..
antarmuhUrttamadhye prApto.asi nikotavAse.. 28..
arthaH––he Atman! tU nigod ke vAs me.n ek a.ntarmuhUrtta me.n ChiyAsaTh hajAr tInasau
Page 167 of 394
PDF/HTML Page 191 of 418
single page version
bhAvapAhuD][167
bhAvArthaH––nigod me.n ek shvAs me.n aThArahave.n bhAg pramAN Ayu pAtA hai. vahA.N ek muhUrttake sai.ntIsasau tihattar shvAsochChvAs ginate hai.n. uname.n ChattIsasau pichyAsI shvAsochChvAs aur ek shvAsake tIsare bhAgake ChyAsaTh hajAr tInasau ChattIs bAr nigod me.n janma–maraN hotA hai. isakA duHkh yah prANI samyagdarshanabhAv pAye binA mithyAtvake udayake vashIbhUt hokar sahatA hai. bhAvArthaH––a.ntarmuhUrttame.n ChyAsaTh hajAr tIn sau ChattIs bAr janma–maraN kahA, vah aThyAsI shvAs kam muhUrtta isaprakAr a.ntarmuhUrtta jAnanA chAhiye.. 28.. [visheShArthaH–––gAthAme.n Aye hue ‘nigod vAsammi’ shabda kI sa.nskR^it ChAyA me.n ‘nigot vAse’ hai. nigod ekendriy vanaspati kAyik jIvo.nke sAdhAraN bhedame.n rU.Dh.h.h hai, jab ki nigot shabda pA.ncho.n indriyo.nke sammUrChan janmase utpanna honevAle labdhyaparyAptak jIvo.nke liye prayukta hotA hai. ataH yahA.N jo 66336 bAr maraN kI sa.nkhyA hai vah pA.ncho.n indriyo.n ko sammilit samajhAnA chAhiye.. 28..] isahI a.ntarmuhUrttake janma–maraN me.n kShudrabhavakA visheSh kahate hai.nH–––
pa.nchi.ndiy chauvIsa.n khuddabhava.ntomuhuttassa.. 29..
pa.nchendriyANA.n chaturvi.nshati kShudrabhavAn antarmuhUrttasya.. 29..
arthaH––is a.ntarmuhUrttake bhavo.nme.n do indiyake kShudrabhav assI, teindriyake sATh, chauindriy
ke chAlIs aur pa.nchendriyake chaubIs, isaprakAr he Atman! tU kShudrabhav jAna.
bhAvArthaH––kShudrabhav anya shAstro.n me.n isaprakAr gane hai.n. pR^ithvI, ap, tej, vAyu aur
sthAno.nke bhav to ek––ekake Chah hajAr bAr usake ChyAsaTh hajAr ekasau battIs hue aur
is gAthA me.n kahe ve bhav do indriy Adike do sau vAr, aise 66336 ek a.ntarmuhUrttame.n kShudrabhav
hai.n.. 29..
Page 168 of 394
PDF/HTML Page 192 of 418
single page version
168] [aShTapAhuD
Age kahate hai.n ki he Atman! tUne is dIrghasa.nsAr me.n pUrvokta prakAr samyagdarshanAdi ratnatrayakI prApti binA bhramaN kiyA, isaliye ab ratnatray dhAraN karaH––
iy jiNavarehi.n bhaNiya.n ta.n rayaNattay samAyaraha.. 30..
iti jinavarairbhaNita.n tat ratnatraya.n samAchara.. 30..
arthaH––he jIv! tUne samyagdarshan–j~nAn–chAritrarUp ratnatray ko nahI.n pAyA, isaliye is
dIrghakAlase – anAdi sa.nsArame.n pahile kahe anusAr bhramaN kiyA, isaprakAr jAnakar ab tU
us ratnatrayakA AcharaN kar, isaprakAr jineshvaradev ne kahA hai.
bhAvArthaH––nishchay ratnatray pAye binA yah jIv mithyAtvake udayase sa.nsAr me.n bhramaN
Age shiShya pUChatA hai ki vah ratnatray kaisA hai? usakA samAdhAn karate hai.n ki ratnatray
jANai ta.n saNNANa.n charadiha.n chAritta maggo tti.. 31..
jAnAti tat sa.nj~nAna.n charatIh chAritra.n mArga iti.. 31..
arthaH––jo AtmA AtmA me.n rat hokar yathArtharUpakA anubhav kar tadrup hokar shraddhAn
kare vah pragaT samyagdR^iShTi hotA hai, us AtmAko jAnanA samyagj~nAn hai,
bhAkhyu.n jinoe Am; tethI ratnatrayane Acharo. 30.
nij AdnamA.n rat kvav je te pragaT samyagdraShTi Che,
Page 169 of 394
PDF/HTML Page 193 of 418
single page version
bhAvapAhuD][169 us AtmAme.n AcharaN karake rAgadveSharUp na pariNamanA samyakchAritra hai. isaprakAr yah nishchayaratnatray hai, mokShamArga hai. bhAvArthaH––AtmAkA shraddhAn–j~nAn–AcharaN nishchayaratnatray hai aur bAhyame.n isakA vyavahAr – jIv ajIvAdi tattvo.nkA shraddhAn, tathA jAnanA aur paradravya parabhAvakA tyAg karanA isaprakAr nishchay–vyavahArasvarUp ratnatray mokShakA mArga hai. vahA.N nishchay to pradhAn hai, isake binA vyavahAr sa.nsAr svarUp hI hai. vyavahAr hai vah nishchay kA sAdhanasvarUp hai, isake binA nishchay kI prApti nahI.n hai aur nishchay kI prApti ho jAne ke bAd vyavahAr kuCh nahI.n hai isaprakAr jAnanA chAhiye.. 31.. Age sa.nsAr me.n is jIv ne janma maraN kiye hai.n ve kumaraN kiye, ab sumaraN kA upadesh kate hai.nH–––
bhAvahi sumaraNamaraNa.n jaramaraNaviNAsaNa.n jIv!.. 32..
bhAvay sumaraNamaraNa.n janmamaraNavinAshana.n jIv!.. 32..
arthaH––he jIv! is sa.nsAr me.n anek janmAntaro.nme.n anya kumaraN maraN jaise hote hai.n vaise
tU marA. ab tU jis maraN kA nAsh ho jAy isaprakAr sumaraN bhA arthAt samAdhimaraN kI
bhAvanA kara.
bhAvArthaH––maraN sa.nkShepase anya shAstro.nme.n satrah prakAr ke kahe hai.n. ve isaprakAr hai.n––1
pa.nDitamaraN, 7––AsannamaraN, 8––bAlapa.nDitamaraN, 9––sashalyamaraN, 10––palAyamaraN, 11–
–varshAttamaraN, 12––viprANamaraN, 13––gR^idhrapR^iShThamaraN, 14––bhaktapratyAkhyAnamaraN, 15––
i.nginImaraN, 16––prAyopagamanamaraN aur 17––kevalimaraN, isaprakAr satrah hai.n.
vyavahAr sAthame.n hote hai. nimittake binA artha shAstrame.n jo kahA hai usase virUddha nimitta nahI.n hotA aisA samajhanA.]
Page 170 of 394
PDF/HTML Page 194 of 418
single page version
170] [aShTapAhuD
inakA svarUp isaprakAr hai – AyukarmakA uday samay–samayame.n ghaTatA hai vah samay– samay maraN hai, yah AvIchikAmaraN hai.. 1.. vartamAn paryAyakA abhAv tadbhavamaraN hai.. 2.. jaisA maraN vartamAn paryAyakA ho vaisA hI agalI paryAyakA hogA vah avadhimaraN hai. isake do bhed hai.n–––jaisA prakR^iti, sthiti, anubhAg vartamAnakA uday AyA vaisA hI agalI kA uday Ave vah [1] sarvAvadhimaraN hai aur ekadesh ba.ndh–uday ho to [2] deshAvadhimaraN kahalAtA hai.. 3.. vartamAn paryAy kA sthiti Adi jaisA uday thA vaisA agalIkA sarvato vA deshato ba.ndh– uday na ho vah AdyantamaraN hai.. 4.. pA.NchavA.N bAlamaraN hai, vah pA.Nch prakAr kA hai–––1 avyaktabAl, 2 vyavahArabAl, 3 j~nAnabAl, 4 darshanabAl, 5 chAritrabAla. jo dharma, artha, kAm in kAmo.nko na jAne, jisakA sharIr inake AcharaN ke liye samartha na ho vah ‘avyaktabAl’ hai. jo lokake aur shAstrake vyavahAr ko na jAne tathA bAlak avasthA ho vah ‘vyavahArabAl’ hai. vastuke yathArthaj~nAn rahit ‘j~nAnabAl’ hai. tattvashraddhAnarahit mithyAdR^iShTi ‘darshanabAl’ hai. chAritrarahit prANI ‘chAritrabAl’ hai. inakA maranA so bAl maraN hai. yahA.N pradhAnarUpase darshanabAl kA hI grahaN hai kyo.nki samyakdR^iShTi ko anyabAlapanA hote hue bhI darshanapa.nDitatA ke sadbhAvase pa.nDitamaraN me.n hI ginate hai.n. darshanabAlakA maraN sa.nkShepame.n do prakArakA kahA hai––ichChApravR^itta aur anichChApravR^itta. agnise, dhUmase, shastrase, viShase, jalase, parvatake kinArepar se gir ne se, ati shIt–uShNakI bAdhA se, ba.ndhanase, kShudhA–tR^iShAke rokanese, jIbh ukhA.Dne se aur virUddha AhAr karane se bAl (aj~nAnI) ichChApUrvak mare so ‘ichChApravR^itta’ hai tathA jIne kA ichChuk ho aur mar jAve so ‘anichChApravR^itta’ hai.. 5..
pa.nDitamaraN chAr prakAr kA hai–––1 vyavahAr pa.nDit, 2 samyaktvapa.nDit, 3 j~nAnapa.nDit, 4 chAritrapa.nDita. lokashAstra ke vyavahAr me.n pravIN ho vah ‘vyavahAr pa.nDit’ hai. samyaktva sahit ho ‘samyaktvapa.nDit’ hai. samyagj~nAn sahit ho ‘j~nAnapa.nDit’ hai. samyakchAritra sahit ho ‘chAritrapa.nDit’ hai. yahA.N darshan–j~nAn–chAritra sahit pa.nDitakA grahaN hai, kyo.nki vyavahAr–pa.nDit mithyAdR^iShTi bAlamaraN me.n A gayA.. 6..
Page 171 of 394
PDF/HTML Page 195 of 418
single page version
bhAvapAhuD][171
mokShamArgame.n pravartane vAlA sAdhu sa.nghase ChUTA usako ‘Asanna’ kahate hai.n. isame.n pArshvastha, svachChanda, kushIl, sa.nsakta bhI lene; isaprakAr ke pa.nchaprakAr bhraShTa sAdhuo.nkA maraN ‘AsannamaraN’ hai. samyagdR^iShTi shrAvak kA maraN ‘bAlapa.nDit maraN’ hai.. 8.. sashalyamaraN do prakAr kA hai––––mithyAdarshan, mAyA, nidAn ye tIn shalya to ‘bhAvashalya’ hai aur pa.nch sthAvar tathA tras me.n asainI ye ‘dravyashalya’ sahit hai.n, isaprakAr ‘sashalyamaraN’ hai.. 9.. jo prashastakriyAme.n AlasI ho, vratAdikame.n shakti ko ChipAve, dhyAnAdik se dUr bhAge, isaprakAr maraN ‘palAyamaraN’ hai.. 10.. vashArttamaraN chAr prakAr kA hai–––vah Artta – raudra dhyAnasahit maraN hai, pA.Nch indriyo.nke viShayo.nme.n rAg–dveSh sahit maraN ‘indriyavashArttamaraN’ hai. sAtA – asAtA kI vedanA sahit mare ‘vedanAvashArttamaraN’ hai. krodh, mAn, mAyA, lobh, kaShAyake vash se mare ‘kaShAyavashArttamaraN’ hai. hAsya vinod kaShAy ke vash se mare ‘nokaShAyavashArttamaraN’ hai .. 11.. jo apane vrat kriyA chAritra me.n upasarga Ave vah sahA bhI na jAve aur bhraShTa hone kA bhay Ave tab ashakta hokar anna–pAnI kA tyAg kar mare ‘viprANasamaraN’ hai.. 12.. shastra grahaNakA maraN ho ‘gR^idhrapR^iShThamaraN’ hai.. 13.. anukramase anna–pAnIkA yathAvidhi tyAg kar mare ‘bhaktapratyAkhyAnamaraN’ hai.. 14.. sa.nnyAs kare aur anyase vaiyAvR^itta karAve ‘i.nginImaraN’ hai.. 15..
prAyopagaman sa.nnyAs kare aur kisI se vaiyAvR^itta na karAve, tathA apane Ap bhI na kare, pratimAyog rahe ‘prAyopagamanamaraN’ hai.. 16..
Page 172 of 394
PDF/HTML Page 196 of 418
single page version
172] [aShTapAhuD
isaprakAr satrah prakAr kahe. inakA sa.nkShep isaprakAr hai–––maraN pA.Nch prakAr ke hai.n––1 pa.nDitapa.nDit, 2 pa.nDit, 3 bAlapa.nDit, 4 bAl, 5 bAlabAla. jo darshan j~nAn chAritra ke atishay sahit ho vah pa.nDitapa.nDit hai aur inakI prakarShatA jinake na ho vah pa.nDit hai, samyagdR^iShTi shrAvak vah bAlapa.nDit aur pahile chAr prakArake pa.nDit kahe unameh se ek bhI bhAv jisake nahI.n hai vah bAl hai tathA jo sabase nyUn ho vah bAlabAl hai. iname.n pa.nDitapa.nDitamaraN, pa.nDitamaraN aur bAlapa.nDitamaraN ye tIn prashasta sumaraN kahe hai.n, anya rIti hove vah kumaraN hai. isaprakAr jo samyagdarshan–j~nAn–chAritra ekadesh sahit mare vah ‘sumaraN’ hai; isaprakAr sumaraN karane kA upadesh hai.. 32.. Age yah jIv sa.nsArame.n bhramaN karatA hai, us bhramaNake parAvartan kA svarUp maname.n dhAraNakar nirUpaN karate hai.n. pratham hI sAmAnyarUp lokake pradesho.n kI apekShAse kahate hai.nH–––
jattha Na jAo Na mao tiyaloyapamANio savvo.. 33..
yatra na jAtaH na mR^itaH trilokapramANakaH sarvaH.. 33..
arthaH––yah jIv dravyali.ng kA dhArak munipanA hote hue bhI jo tInalok pramAN sarva
maraN na kiyA ho.
bhAvArthaH––dravyali.ng dhAraN karake bhI is jIvane sarva lokame.n anantabAr janma aur maraN
bhAvali.ng ke binA dravyali.ng se mokSha kI (––nijaparamAtmadashA kI) prApti nahI.n huI––aisA
Age isI artha ko dR^i.Dh.h.h karane ke liye bhAvali.ng ko pradhAn kar kahate hai.nH–––
Page 173 of 394
PDF/HTML Page 197 of 418
single page version
bhAvapAhuD][173
jiNali.ngeN vi patto para.nparAbhAvarahieNa.. 34..
jinali.ngen api prAptaH paramparAbhAvarahitena.. 34..
arthaH––yah jIv is sa.nsAr me.n jisame.n paramparA bhAvali.ng na hone se ana.ntakAl paryanta
janma–jarA–maraN se pI.Dit duHkh ko hI prApta huA.
bhAvArthaH––dravyali.ng dhAraN kiyA aur usame.n paramparAse bhI bhAvali.ng kI prApti na huI
yahA.N Ashay isaprakAr hai ki–––dravyali.ng hai vah bhAvali.ng kA sAdhan hai, parantu
isaprakAr hai to dravyali.ng pahale kyo.n dhAraN kare.n? usako kahate hai.n ki–––isaprakAr mAne to
vyavahAr kA lop hotA hai, isaliye isaprakAr mAnanA jo dravyali.ng pahile dhAraN karanA,
isaprakAr na jAnanA ki isI se siddhi hai. bhAvali.ngI ko pradhAn mAnakar usake sanmukh upayog
rakhanA, dravyali.ngako yatnapUrvak sAdhanA, isaprakAr kA shraddhAn bhalA hai.. 34..
artha – jab yah jIv Agam bhAShA se kAlAdi labdhiko prApta karatA hai tathA adhyAtma bhAShA se shuddhAtmAke sanmukh pariNAmarUp svasa.nvedanaj~nAn ko prApta karatA hai.’ (pa.nchAstikAy gA0 150–151 jayasenAchArya TIkA)(4) visheSh dekho mokShamArgaprakAshak a0 9..
Page 174 of 394
PDF/HTML Page 198 of 418
single page version
174] [aShTapAhuD
gahiujjhiyAi.n bahuso aNa.ntabhavasAyare 1jIva.. 35..
gR^ihItojjhitAni bahushaH anantabhavasAgare jIvaH.. 35..
arthaH––is jIvane is ananta apAr bhavasamudrame.n lokakAshake jitane pradesh hai.n un prati
samay samay aur paryAy ke AyupramAN kAl aur jaisA yogakaShAy ke pariNamanasvarUp pariNAm
aur jaisA gati jAti Adi nAm karmake udayase huA nAm aur kAl jaisA utsarpiNI–
avasarpiNI uname.n pudgalake paramANurUp skandha, unako bahutabAr anantabAr grahaN kiye aur
ChoDe.
bhAvArthaH––bhAvali.ng binA lokame.n jitane pudgal skandha hai.n un sabako hI grahaN kiye
Age kShetrako pradhAn kar kahate hai.nH–––
muttUNaTTha paesA jatthaN DhuruDhullio jIyo.. 36..
muktvA.aShTau pradeshAn yatra na bhramitaH jIvaH.. 36..
arthaH–yah lok tInasau tetAlIs rAjU pramAN kShetra hai, usake bIch merUke nIche
gostanAkAr ATh pradesh hai.n, unako Cho.Dkar anya pradesh aisA na rahA jisame.n yah jIv nahI.n
janmA – marA ho.
bahushaH sharIr grahyA.n–tajyA.n niHsIm bhavasAgar viShe. 35.
traNashat–adhik chALIsh–traN rajjupramit A lokamA.n
Page 175 of 394
PDF/HTML Page 199 of 418
single page version
bhAvapAhuD][175
bhAvArthaH––‘DhuruDhullio’ isaprakAr prAkR^it me.n bhramaN arthake dhAtukA Adesh hai aur kShetraparAvartan me.n merUke nIche ATh lokake madhyame.n hai.n unako jIv apane sharIrake aShTamadhya pradesh banA kar madhyadesh upajatA hai, vahA.N se kShetraparAvartan kA prAra.nbh kiyA jAtA hai, isaliye unako punarukta bhramaN me.n nahI.n ginate hai.n.. 36.. [dekho go0 jI0 kANDa gAthA 560 pR^i0 266 mUlAchAr a0 9 gAthA 14 pR^i0 428] Age yah jIv sharIr sahit utpanna hotA hai aur maratA hai, us sharIrame.n rog hote hai.n, unakI sa.nkhyA dikhAte hai.nH–––
avasese ya sarIre royA bhaN kittiyA bhaNiyA.. 37..
avasheShe cha sharIre rogAH bhaN kiyantaH bhaNitAH.. 37..
arthaH––is manuShya ke sharIr me.n ek ek a.ngulame.n ChyAnave ChyAnave rog hote hai.n, tab
kaho, avasheSh samasta sharIr me.n kitane rog kahe.n.. 37..
Age kahate hai.n ki jIv! un rogo.nkA duHkh tUne sahAH–––
eva.n sahasi mahAjas ki.n vA bahuehi.n laviehi.n.. 38..
eva.n sahase mahAyashaH. ki.n vA bahubhiH lapitaiH.. 38..
arthaH––he mahAshay! he mune! tUne pUrvokta rogo.nko pUrvabhavo.nme.n to paravash sahe, isaprakAr
hI phir sahegA, bahut kahane se kyA?
to keTalA rogo, kaho, A akhil deh viShe, bhalA! 37.
e rog paN saghaLA sahyA te.n pUrvabhavamA.n paravashe;
Page 176 of 394
PDF/HTML Page 200 of 418
single page version
176] [aShTapAhuD
bhAvArthaH––yah jIv parAdhIn hokar sab duHkh sahatA hai. yadi j~nAnabhAvanA kare aur duHkh Ane par usase chalAyamAn na ho, is tarah svavash hokar sahe to karmakA nAsh kar mukta ho jAve, isaprakAr jAnanA chAhiye.. 38.. Age kahate hai.n ki apavitra garbhavAs me.n bhI rahAH––
uyare vasio si chira.n NavadasamAsehi.n pattehi.n.. 39..
udare uShito.asi chira.n navadashamAsaiH prApteH.. 39..
arthaH––he mune! tUne isaprakAr ke malin apavitra udar me.n nav mAs tathA das mAs
prApta kar rahA. kaisA hai udar? jisame.n pitta aur A.nto.nse veShTit, mUtrakA sravaN, phephas arthAt
jo rudhir binA med phUl jAve, kAlijja arthAt kalejA, khUn, kharis arthAt apakva malase
milA huA rudhir shleShma aur kR^imijAl arthAt laT Adi jIvo.nke samUh ye sab pAye jAte hai.n–
––isaprakAr strI ke udar me.n bahut bAr rahA.. 39..
phir isI ko kahate haiH–––
ChaddikharisAN majjhe jaDhare vasio si jaNaNIe.. 40..
Chardikharisayormadhye jaThare uShito.asi jananyAH.. 40..
arthaH––he jIv! tU jananI (mAtA) ke udar (garbha) me.n rahA, vahA.N mAtAke aur pitAke
tyA.n mAs nav–dash tu.n vasyo bahu vAr jananI–udaramA.n 39.
jananI taNu.n chAvel ne khAdhel eThu.n khAIne,