Page 297 of 394
PDF/HTML Page 321 of 418
single page version
mokShapAhuD][297
anyamatI Chadmastha hai.n, inho.nne apanI buddhime.n AyA vaise hI kalapanA karake kahA hai vah pramANasiddhi nahI.n hai. iname.n kaI vedAntI to ek brahmamAtra kahate hai.n, anya kuCh vastayabhUt nahI.n hai mAyArUp avastu hai aisA mAnate hai.n. kaI naiyAyik, vaisheShik jIv ko sarvathA nitya sarvagat kahate hai.n, jIvake aur j~nAnaguN ke sarvathA bhed mAnate hai.n aur anya kAryamAtra hai unako Ishvar karAt hai isaprakAr mAnate hai.n. kaI sA.nkhyamatI puruShako udAsIn chaitanyarUp mAnakar sarvathA akartA mAnate hai.n j~nAnako pradhAn kA dharma mAnate hai.n. kaI bauddhamatI sarva vastu kShaNik mAnate hai.n, sarvathA anitya mAnate hai.n, iname.n bhI anek matabhed hai.n, kaI vij~nAnamAtra tattva mAnate hai.n, kaI sarvathA shUnya mAnate hai.n, koI anyaprakAr mAnate hai.n. mImA.nsak karmakA.nDamAtra hI tattva mAnate hai.n, jIvako aNumAtra mAnate hai.n to bhI kuCh paramArtha nitya vastu nahI.n hai––ityAdi mAnate hai.n, pa.nchabhUto.n se jIvakI utpatti mAnate hai.n. ityAdi buddhikalpit tattva mAnakar paraspar me.n vivAd karate hai.n, yah yukta hI hai– vastukA pUrNasvarUp dikhatA nahI.n hai tab jaise a.ndhe hastIlA vivAd karate hai.n vaise vivAd hI hotA hai, isaliye jinadev sarvaj~nane hI vastukA pUrNarUp dekhA hai vahI kahA hai. yah pramAN aur nayo.nke dvArA anekAntarUp siddha hotA hai. inakI charchA hetuvAd ke jainake nyAy–shastro.nse jAnI jAtI hai, isaliye yah upadesh hai––jinamatame.n jIvAjIvakA svarUp satyArtha kahA hai usako jAnanA samyagj~nAn hai, isaprakAr jAnakar jinadevakI Aj~nA mAnakar samyagj~nAnako a.ngIkAr karanA, isIse samyakchAritrakI prApti hotI hai, aise jAnanA.. 41.. Age samyakchAritrakA svarUp kahate hai.nH–––
ta.n chAritta.n bhaNiya.n aviyappa kammarahiehi.n.. 42..
tat chAritra.n bhaNita.n avikalpa.n karmarahitaiH.. 42..
arthaH––yogI dhyAnI muni us pUrvokta jIvAjIvake bhedarUp satyArtha samyagj~nAnako
Page 298 of 394
PDF/HTML Page 322 of 418
single page version
298] [aShTapAhuD jAnakar puNya tathA pAp in dono.nkA parihAr karatA hai, tyAg karatA hai vah chAritra hai, jo nirvikalpa hai arthAt pravR^ittirUpakriyAke vikalpo.nse rahit hai vah chAritra ghAtikarmase rahit aise sarvaj~nadevane kahA hai.
bhAvArthaH–––chAritra nishchay–vyavahArake bhedase do bhedarUp hai, mahAvrat–samiti–gupti ke bhedase kahA hai vah vyavahAr hai. isame.n pravR^ittirUp kriyA shubhakarmarUp ba.ndh karatI hai aur in kriyAo.n me.n jitane a.nsh nivR^itti hai [arthAt usIsamay svAshrayarUp A.nshik nishchay vItarAg bhAv hai] usakA phal ba.ndh nahI.n hai, usakA phal karma kI ekadesh nirjarA hai. sab karmo.nse rahit apane AtmasvarUpame.n lIn honA vah nishchayachAritra hai, isakA phal karmakA nAsh hI hai, yah puNya– pApake parihArarUp nirvikalpa hai. pApakA to tyAg munike hai hI aur puNya kA tyAg isaprakAr hai––– shubhakriyA kA phal puNyakarmakA ba.ndh hai usakI vA.nChA nahI.n hai, ba.ndhake nAsh kA upAy nirvikalpa nishchayachAritra kA pradhAn udyam hai. isaprakAr yahA.N nirvikalpa arthAt puNya–pApase rahit aisA nishchayachArritra kahA hai. chaudahave.n guNasthAnake a.ntasamayame.n pUrNa chAritra hotA hai, usase lagatA hI mokSha hotA hai aisA siddhA.nt hai.. 42.. Age kahate hai.n ki isaprakAr ratnatrayasahit hokar tap sa.nyam samitiko pAlate hue shuddhAtmAkA dhyAn karane vAlA muni nirvANako prApta karatA haiH–––
so pAvai paramapaya.n jhAya.nto appaya.n suddha.n.. 43..
saH prApnoti paramapada.n dhyAyan AtmAna.n shuddham.. 43..
arthaH––jo muni ratnatrayasa.nyukta hotA huA sa.nyamI banakar apanI shaktike anusAr tap
karatA hai vah shuddha AtmAkA dhyAn karatA huA paramapad nivArNako prApta karatA hai.
bhAvArthaH––jo muni sa.nyamI pA.Nch mahAvrat, pA.Nch samiti, tIn gupti yah terah prakArakA
nishchayachAritra yukta hokar apanI shaktike anusAr upavAs,
Page 299 of 394
PDF/HTML Page 323 of 418
single page version
mokShapAhuD][299 kAyakleshAdi bAhya tap karatA hai vah muni a.ntara.ng tap dhyAnake dvArA shuddha AtmAkA ekAgra chitta karake dhyAn karatA huA nirvANako prApta karatA hai.. 43.. [no.ndh–––jo ChaThave.n guNasthAnake yogya svAshrayarUp nishchayaratnatray sahit hai usIke vyavahAr sa.nyam–vratAdik ko vyavahArachAritra mAnA hai.] Age kahate hai.n ki dhyAnI muni aisA banakar paramAtmAkA dhyAn karatA haiH–––
dodosavippamukko paramappA jhAyae joI.. 44..
dvi doShavipramuktaH paramAtmAna.n dhyAyate yogI.. 44..
arthaH––‘tribhiH’ man vachan kAyase, ‘trIn’ varShA, shIt, uShNa tIn kAlayogo.n ko dhAraN
kar,‘trikarahit’ mAyA, mithyA, nidAn tIn shalyo.nse rahit hokar,‘trikeN parikaritaH’ darshan,
j~nAn, chAritra se ma.nDit hokar aur ‘dvidoShavipramuktaH’ do doSh arthAt rAg–dveSh inase rahit
hotA huA yogI dhyAnI muni hai, vah paramAtmA arthAt sarvakarma rahit shuddha paramAtmA unakA dhyAn
karatA hai.
bhAvArthaH––man vachan kAy se tIn kAlayog dhAraNakar paramAtmAkA dhyAn kar isaprakAr
jAye tab dhyAn kI siddhi kaisI? koI prakAr kA chitta me.n shalya rahane se chitta ekAgra nahI.n
hotA tab dhyAn kaise ho? isaliye shalya rahit kahA; shraddhAn, j~nAn AcharaN yathArtha na ho tab
dhyAn kaise ho? isaliye darshan, j~nAn, chAritra ma.nDit kahA aur rAg–dveSh, iShTa–aniShTa baddhi
rahe tab dhyAn kaise ho? isaliye paramAtmA kA dhyAn kare vah aisA hokar kare, yah tAtparya
hai.. 44..
Age kahate hai.n ki jo isaprakAr hotA hai vah uttam sukhako pAtA haiH–––
Page 300 of 394
PDF/HTML Page 324 of 418
single page version
300] [aShTapAhuD
NimmalasahAvajutto so pAvai uttama.n sokkha.n.. 45..
nirmalasvabhAvayuktaH saH prApnoti uttama.n saukhyam.. 45..
arthaH––jo jIv mad, mAyA, krodh inase rahit ho aur lobhase visheSharUpase rahit ho
vah jIv nirmal vishuddha svabhAvayukta hokar uttam sukhako prApta karatA hai.
bhAvArthaH––lokame.n bhI aisA hai ki jo mad arthAt ati mAnI tathA mAyA kapaT aur
AkulatAyukta hokar nirantar duHkhI rahatA hai. ataH yahI rIti mokShamArga me.n bhI jAno–jo krodh,
mAn, mAyA, lobh chAr kaShAyo.nse rahit hotA hai tab nirmal bhAv hote hai.n aur tab hI
yathAkhyAtachAritra pAkar uttam sukhako prApta karatA hai.. 45..
Age kahate hai.n ki jo viShay–kaShAyo.n me.n Asakta hai, paramAtmAkI bhAvanA se rahit hai,
sakatAH–––
so Na lahai siddhisuha.n jiNamuddaparammuho jIvo.. 46..
saH na labhate siddhisukha.n jinamudrAparA~N.hmukhaH jIvaH.. 46..
arthaH––jo jIv viShay–kaShAyapa.nse yukta hai, raudrapariNAmI hai, hi.nsAdik viShay–
kaShAyadik pApo.n me.n harSha sahit pravR^itti karatA hai aur jisakA chitta paramAtmAkI bhAvanA se rahit
hai, aisA jIv jinamudrA se parA~Nmukh hai vah aise siddhisukhako mokShake sukhako prApta nahI.n kar
sakatA.
nirmaL svabhAve pariName, te saukhya uttamane lahe. 45.
paramAtmabhAvanahIn rUdra, kaShAyaviShaye yukta je,
Page 301 of 394
PDF/HTML Page 325 of 418
single page version
mokShapAhuD][301
bhAvArthaH––jinamat me.n aisA upadesh hai ki jo hi.nsAdik pApo.n se virakta ho, viShay– kaShAyo.nse Asakta na ho aur paramAtmAkA svarUp jAnakar usakI bhAvanAsahit jIv hotA hai vah mokShako prApta kar sakatA hai, isaliye jinamat kI mudrA se jo parA~Nmukh hai usako mokSha kaise ho? vah to sa.nsAr me.n hI bhramaN karatA hai. yahA.N rudrakA visheShaN diyA hai usakA aisA bhI Ashay hai ki rudra gyArah hote hai.n, ye viShay–kaShAyo.n me.n Asakta ho kar jinamudrA se bhraShTa hote hai.n, inako mokSha nahI.n hotA hai, inakI kathA purANo.n se jAnanA.. 46.. Age kahate hai.n ki jinamudrA se mokSha hotA hai kintu yah mudrA jin jIvo.n ko nahI.n ruchatI hai ve sa.nsAr me.n hI rahate hai.nH–––
siviNe vi Na ruchchai puN jIvA achCha.nti bhavagahaNe.. 47..
svapne.api na rochate punaH jIvAH tiShTha.nti bhavagahane.. 47..
arthaH––jin bhagavAn ke dvArA kahI gaI jin mudrA hai vahI siddhisukh hai muktasukh hI
hai, yah kAraN me.n kArya kA upachAr jAnanA; jinamudrA mokSha kA kAraN hai, mokShasukh usakA
kArya hai. aisI jinamudrA jinabhagavAn ne jaisI kahI hai vaisI hI hai. to aisI jinamudrA jis
jIv ko sAkShAt to dUr hI raho, svapna me.n bhI kadAchit bhI nahI.n ruchati hai, usakA svapna
AtA hai to bhI avaj~nA AtI hai to vah jIv sa.nsArarUp gahan van me.n rahatA hai, mokSha ke sukh
ko prApta nahI.n kar sakatA.
bhAvArthaH––jinadevabhAShit jinamudrA mokShakA kAraN hai vah mokSharUpI hI hai, kyo.nki
karate hai.n. jis jIv ko yah nahI.n ruchatI hai vah mokSha ko prAApta nahI.n kar sakatA, sa.nsAr hI me.n
rahatA hai.. 47..
Age kahate hai.n ki jo paramAtmAkA dhyAn karatA hai vah yogI lobharahit hokar navIn
Page 302 of 394
PDF/HTML Page 326 of 418
single page version
302] [aShTapAhuD
NAdiyadi Nava.n kamma.n NiddiTTha.n jiNavari.ndehi.n.. 48..
nAdriyate nava.n karma nirdiShTa.n jinavarendraiH.. 48..
arthaH––jo yogI dhyAnI paramAtmA kA dhyAn karatA huA rahatA hai vah mal dene vAle
lobh kaShAy se ChUTatA hai, usake lobh mal nahI.n lagatA hai isI se navIn karma kA Asrav
usake nahI.n hotA hai, yah jinavarendra tIrtha.nkar sarvaj~nadev ne kahA hai.
bhAvArthaH––muni bhI ho aur parajanmasa.nba.ndhI prAptikA lobh hokar nidAn kare usake
sa.nba.ndhI kuCh bhI lobh nahI.n hotA, isaliye usake navIn karmakA Asrav nahI.n hotA aisA
jinadevane kahA hai. yah lobh kaShAy aisA hI kI dasave.n guNasthAn tak pahu.Nch jAne par bhI
avyakta hokar AtmA ko mal lagAtA hai, isaliye isako kATanA hI yukta hai, athavA jab
tak mokShakI chAharUp lobh rahatA hai tab tak mokSha nahI.n hotA hai, isaliye lobh kA atya.nt
niShedh hai.. 48..
Age kahate hai ki jo aisA nirlobhI banakar dR^i.Dh.h.h samyaktva –j~nAn – chAritravAn hokar
jhAya.nto appANa.n paramapaya.n pAvae joI.. 49..
nUtan karam nahi Asrave–jinadevathI nirdiShTa Che. 48.
pariNat sudraDh–samyaktvarUp, lahI sudraDh–chAritrane,
Page 303 of 394
PDF/HTML Page 327 of 418
single page version
mokShapAhuD][303
dhyAyannAtmAna.n paramapada.n prApnoti yogI.. 49..
arthaH––pUrvokta prakAr jisakI mati dR^i.Dh.h.h samyaktvase bhAvit hai aisA yogI dhyAnI muni
dR^i.DhchAritravAn hokar AtmAkA dhyAn karatA huA paramapad arthAt paramAtmapad ko prApta karatA
hai.
bhAvArthaH––samyagdarshan, j~nAn, chAritrarUp dR^i.Dh.h.h hokar pariShah Ane par bhI chalAyamAn na
49..
Age darshan, j~nAn, chAritra se nirvAN hotA hai – aisA kahate Aye vah darshan, j~nAn to
so rAgarosarahio jIvassa aNaNNa pariNAmo.. 50..
saH rAgaroSharahitaH jIvasya ananyapariNAmaH.. 50..
arthaH––svadharma arthAt AtmA kA dharma hai vah charaN arthAt chAritra hai. dharma hai vah Atma
samabhAv hai sab jIvo.n me.n samAn bhAv hai. jo apanA dharma hai vahI sab jIvo.n me.n hai athavA sab
jIvo.n ko apane samAn mAnanA hai aur jo Atma svabhAv se hI [svAshrayake dvArA] rAgadveSh
rahit hai, kisI se iShTa–aniShTa buddhi nahI.n hai aisA chAritra hai, vah jaise jIvake darshan – j~nAn
hai.n vaise hI ananya pariNAm hai.n, jIv kA hI svabhAv hai.
bhAvArthaH––chAritra hai vah j~nAn me.n rAg–dveSh rahit nirAkulatA rUp sthiratA bhAv hai, vah
Age jIv ke pariNAm kI svachChatA ko dR^iShTA.nt pUrvak dikhAte hai.nH–––
Page 304 of 394
PDF/HTML Page 328 of 418
single page version
304] [aShTapAhuD
tah rAgAdivijutto jIvo havadi hu aNaNNaviho.. 51..
arthaH––jaise sphaTikamaNi vishuddha hai, nirmal hai, ujjval hai vah paradravya jo pIt,
rakta, harit puShpAdikase yukta hone par anya sA dikhatA hai, pItAdivarNamayI dikhatA hai, vaise
hI jIv vishuddha hai, svachCha svabhAv hai parantu yah [anitya paryAy me.n apanI bhUl dvArA sva se
chyut hotA hai to] rAgadveShadik bhAvo.nse yukta hone par anya anya prakAr huA dikhatA hai yah
pragaT hai.
bhAvArthaH––yahA.N aisA jAnanA ki rAgAdi vikAr hai.n vah pudgal ke hai.n aur ye jIvake
hai.n, jab tak isakA bhedaj~nAn nahI.n hotA hai tab tak jIv anya anya prakArarUp anubhav me.n AtA
hai. yahA.N sphaTikamaNikA dR^iShTA.nt hai, usake anyadravya– puShpAdikakA DA.nk lagatA hai tab anyasA
dikhatA hai, isaprakAr jIvake svachChabhAv kI vichitratA jAnanA.. 51..
isaliye Age kahate hai.n ki jab tak munike [mAtra chAritra–doShame.n] rAg–dveSh kA a.nsh
sammattamuvvaha.nto jhANar o hodi joI so.. 52..
tyam jIv Che nIrAg paN anyAnyarUpe pariName. 51.
je dev–gurunA bhakta ne sahadharmImuni–anurakta Che,
Page 305 of 394
PDF/HTML Page 329 of 418
single page version
mokShapAhuD][305
arthaH––jo yogI dhyAnI muni samyaktva ko dhAraN karatA hai kintu jab tak yathAkhyAt chAritra ko prApta nahI.n hotA hai tab tak araha.nt–siddha devame.n, aur shikShA–dIkShA denevAle guru me.n to bhakti yukta hotA hI hai, inakI bhakti vinay sahit hotI hai aur anya sa.nyamI muni apane samAn dharma sahit hai.n uname.n bhI anurakta hai.n, anurAg sahit hotA hai vahI muni dhyAn me.n prativAn hotA hai aur jo muni hokar bhI dev–guru–sAdharmiyo.n me.n bhakti va anurAg sahit na ho usako dhyAn me.n ruchivAn nahI.n kahate hai.n kyo.nki dhyAn hone vAle ke, dhyAnavAle se ruchi, prIti hotI hai, dhyAnavAle na ruche.n tab j~nAt hotA hai ki isako dhyAn bhI nahI.n ruchatA hai, isaprakAr jAnanA chAhiye.. 52.. Age kahate hai.n ki jo dhyAn samyagj~nAnI ke hotA hai vahI tap karake karma kA kShay karatA haiH–––
ta.n NANI tihi gutto khavei a.ntomuhutteNa.. 53..
tajj~nAnI tribhiH guptaH kShapayati antarmuhUrttena.. 53..
arthaH––aj~nAnI tIvra tapake dvArA bahut bhavo.nme.n jitane karmo.nkA kShay karatA hai utane
karmo.nkA j~nAnI muni tIn gupti sahit hokar a.ntarmuhUrta me.n hI kShay kar detA hai.
bhAvArthaH––jo j~nAn kA sAmarthya hai vah taevra tapakA bhI sAmarthya nahI.n hai, kyo.nki aisA
karmo.nkA kShay karatA hai vah AtmabhAvanA sahit j~nAnI muni utane karmo.nkA a.ntamuhUrta me.n kShay kar
detA hai, yah j~nAn kA sAmarthya hai.. 53..
Age kahate hai.n ki jo iShTa vastuke sa.nba.ndh se paradravya me.n rAgadveSh karatA hai vah us bhAvame.n
Page 306 of 394
PDF/HTML Page 330 of 418
single page version
306] [aShTapAhuD
so teN du aNNANI NANI etto du vivarIo.. 54..
saHten tu aj~nAnI j~nAnI etasmAttu viparItaH.. 54..
arthaH––shubh yog arthAt apane iShTa vastu ke sa.nba.ndh se paradravya me.n subhAv arthAt
prItibhAv ko karatA hai vah pragaT rAg–dveSh hai, iShTame.n rAg huA tab aniShTa vastume.n dveShabhAv
hotA hI hai, isaprakAr jo rAg–dveSh karatA hai vah us kAraN se rAgI–dveShI–aj~nAnI hai aur
jo isase viparIt arthAt ulaTA hai paradravyame.n rAg–dveSh nahI.n karatA hai vah j~nAnI hai.
bhAvArthaH––j~nAnI samyagdR^iShTi munike paradravyame.n rAgadveSh nahI.n hai kyo.nki rAg usako kahate
hai, parantu samyagj~nAnI paradravya me.n iShTa–aniShTakI kalpanA hI nahI.n karatA hai tab rAg–dveSh kaise
ho? chAritra mohake udayavash hone se kuCh dharmarAg hotA hai usako bhI rAg jAnatA hai bhalA
nahI.n samajhatA hai tab anyase kaise rAg ho? paradravya se rAg–dveSh karatA hai vah to aj~nAnI hai,
aise jAnanA.. 54..
Age kahate hai.n ki jaise paradravya me.n rAgabhAv hotA hai vaise mokShake nimitta bhI rAg ho to
so teN du aNNANI AdasahAvA du vivarIo.. 55..
saH ten tu aj~nAnI AtmasvabhAvAttu viparItaH.. 55..
arthaH––jaise paradravyame.n rAgako karmaba.ndhakA kAraN pahile kahA vaise hI rAg–bhAv
to teh Che aj~nAnI, ne viparIt tethI j~nAnI Che. 54.
Asaravahetu bhAv te shivahetu Che tenA mate,
Page 307 of 394
PDF/HTML Page 331 of 418
single page version
mokShapAhuD][307 yadi mokSha ke nimitta bhI ho to AsravakA hI kAraN hai, karmakA ba.ndh hI karatA hai, is kAraN se jo mokShako paradravyakI tarah iShTa mAnakar vaise hI rAgabhAv karatA hai to vah jIv muni bhI aj~nAnI hai kyo.nki vah AtmasvabhAvase viparIt hai, usane AtmasvabhAvako nahI.n jAnA hai. bhAvArthaH––mokSha to sab karmo.nse rahit apanA hI svabhAv hai; apane ko sab karmo.nse rahit honA hai isaliye yah bhI rAgabhAv j~nAnIke nahI.n hotA hai, yadi chAritra–mohakA udayarUp rAg ho to us rAgako bhI ba.ndhakA kAraN jAnakar rogake samAn Cho.DnA chAhe to vah j~nAnI hai hI, aur is rAgabhAvako bhalA samajhakar prApta karatA hai to aj~nAnI hai. AtmA kA svabhAv sab rAgAdiko.n se rahit hai usako isane nahI.n jAnA, isaprakAr rAgabhAvako mokShakA kAraN aur achChA samajhakar karate hai.n usakA niShedh hai.. 55.. Age kahate hai ki jo karmamAtra se hI siddhi mAnatA hai usane AtmasvabhAvako nahI.n jAnA hai vah aj~nAnI hai, jinamat se pratikUl haiH–––
so teN du aNNANI jiNasAsaNadUsago bhaNido.. 56..
saH ten tu aj~nAnI jinashAsanadUShakaH bhaNitaH.. 56..
arthaH––jisakI buddhi karma hI me.n utpanna hotI hai aisA puruSh svabhAvaj~nAn jo kevalaj~nAn
usako kha.nDarUp dUShaN karanevAlA hai, indriyaj~nAn kha.nDakha.nDarUp hai, apane–apane viShayako jAnatA
hai, jo jIv itanA mAtrahI j~nAnako mAnatA hai is kAraNase aisA mAnanevAlA aj~nAnI hai jinamat
ko dUShaN karatA hai. (apane me.n mahAdoSh utpanna karatA hai)
bhAvArthaH––mImA.nsak matavAlA karmavAdI hai, sarvaj~nako nahI.n mAnatA hai, indriy–j~nAnamAtrahI
AtmAkA svabhAv sabako jAnanevAlA kevalaj~nAnasvarUp kahA hai.
Page 308 of 394
PDF/HTML Page 332 of 418
single page version
308] [aShTapAhuD parantu vah karma ke nimitta se AchChAdit hokar indriyo.nke dvArA kShayopashamake nimittase kha.nDarUp huA, kha.nD–kha.nD viShayo.nko jAnatA hai; [nij baladvArA] karmo.nkA nAsh hone par kevalaj~nAn pragaT hotA hai tab AtmA sarvaj~na hotA hai, isaprakAr mImA.nsak matavAlA nahI.n mAnatA hai ataH vah aj~nAnI hai, jinamat se pratikUl hai, karmamAtrame.n hI usakI buddhi gat ho rahI hai, aise koI aur bhI mAnate hai.n vah aisA hI jAnanA.. 56.. Age kahate hai.n ki jo j~nAn–chAritra rahit ho or tap–samyaktva rahit ho tathA anya bhI kriyA bhAvapUrvak na ho to isaprakAr keval li.ng–bheShamAtra hI se kyA sukh hai? arthAt kuCh bhI nahI.n haiH–––
aNNesu bhAvarahiya.n li.ngaggahaNeN ki.n sokkha.n.. 57..
anyeShu bhAvarahita.n li.ngagrahaNen ki.n saukhyam.. 57..
samyaktva se rahit hai, anya bhI Avashyak Adi kriyAye.n hai.n parantu uname.n bhI shuddhabhAv nahI.n hai,
isaprakAr li.ng–bheSh grahaN karane me.n kyA sukh hai?
bhAvArthaH––koI muni bheSh mAtra se to muni huA aur shAstra bhI pa.DhtA hai; usako kahate
tathA bAhya chAritra nirdoSh nahI.n kiyA, tapakA klesh bahut kiyA, samyaktva bhAvanA nahI.n huI aur
Avashyak Adi bAhya kriyA kI, parantu bhAv shuddha nahI.n lagAye to aise bAhya bheShamAtra se to
klesh hI huA, kuCh shA.ntabhAvarUp sukh to huA nahI.n aur yah bheSh paralok ke sukhame.n bhI
kAraN nahI.n haA; isaliye samyaktvapUrvak bheSh (–jin–li.ng) dhAraN karanA shreShTha hai.. 57..
Age sA.nkhyamatI Adike AshayakA niShedh karate hai.nH–––
Page 309 of 394
PDF/HTML Page 333 of 418
single page version
mokShapAhuD][309
so puN NANI bhaNio jo maNNai cheyaNe chedA.. 58..
saH punaH j~nAnI bhaNitaH yaH manyate chetane chetanam.. 58..
arthaH––jo achetan me.n chetanako mAnatA hai vah aj~nAnI hai aur jo chetan me.n hI chetanako
mAnatA hai use j~nAnI kahA hai.
bhAvArthaH––sA.nkhyamatI aise kahatA hai ki puruSh to udAsIn chetanAsvarUp nitya hai aur j~nAn hai vah pradhAnakA dharma hai, inake matame.n puruShako udAsIn chetanAsvarUp mAnA hai ataH j~nAn binA to vah ja.D.h.h hI huA, j~nAn binA chetan kaise? j~nAnI ko pradhAnakA dharma mAnA hai aur pradhAnako ja.D.h.h mAnA tab achetaname.n chetanA mAnI tab aj~nAnI hI huA.
naiyAyik, vaisheShik matavAle guN–guNIke sarvathA bhed mAnate hai.n, tab unho.nne chetanA guNako jIvase bhinna mAnA tab jIv to achetan hI rahA. isaprakAr achetaname.n chetanApanA mAnA. bhUtavAdI chArvAk – bhUt pR^ithvI Adikase chetanAkI utpatti mAnatA hai, bhUt to ja.D.h.h hai usame.n chetanA kaise upaje? ityAdik anya bhI kaI mAnate hai.n ve sab aj~nAnI hai.n isaliye chetanA mAne vah j~nAnI hai, yah jinamat hai.. 58.. Age kahate hai.n ki tap rahit j~nAn aur j~nAn rahit tap ye dono.n hI akArya hai.n dono.n ke sa.nyukta hone par hI nirvAN haiH–––
tamhA NANataveNa.n sa.njutto lahai NivvANa.n.. 59..
tasmAt j~nAnatapasA sa.nyuktaH labhate nirvANam.. 59..
je chetane chetak taNI shraddhA dhare, te j~nAnI Che. 58.
tapathI rahit je j~nAn, j~nAnavihIn tap akR^itArtha Che,
Page 310 of 394
PDF/HTML Page 334 of 418
single page version
310] [aShTapAhuD
arthaH––jo j~nAn tap rahit hai aur jo tap hai vah bhI j~nAnarahit hai to dono.n hI akArya hai.n, isaliye j~nAn – tap sa.nyukta hone par hI nirvANako prApta karatA hai. bhAvArthaH––anyamatI sA.nkhyAdik j~nAnacharchA to bahut karate hai.n aur kahate hai.n ki––j~nAnase hI mukti hai aur tap nahI.n karate hai.n, viShay–kaShAyo.n ko pradhAnakA dharma mAnakar svachChanda pravartate hai.n. kaI j~nAnako niShphal mAnakar usako yathArtha jAnate nahI.n hai.n aur tap–kleshAdik se hI siddhi mAnakar usake karane me.n tatpar rahate hai.n. AchArya kahate hai.n ki ye dono.n hI aj~nAnI hai.n, jo j~nAnasahit tap karate hai.n ve j~nAnI hai.n ve hI mokShako prApta karate hai.n, yah anekAntasvarUp jinamatakA upadesh hai.. 59.. Age isI arthako udAharaN se dR^i.Dh.h.h karate hai.nH––––
NAUN dhuva.n kujjA tavacharaNa.n NANajutto vi.. 60..
j~nAtvAdhruva.n kuryAt tapashcharaNa.n j~nAnayuktaH api.. 60..
arthaH––AchArya kahate hai.n–––ki dekho –––, jisako niyam se mokSha honA hai–– aur
jo chAr j~nAn– mati, shrut, avadhi aur manaHparyay inase yukta hai aisA tIrtha.nkar bhI tapashcharaN
karatA hai, isaprakAr nishchayase jAnakar j~nAnayukta hone par bhI tap karanA yogya hai. [tap–
munitva, samyagdarshan–j~nAn–chAritra kI ekatA ko tap kahA hai.]
bhAvArthaH––tIrtha.nkar mati–shrut–avadhi in tani j~nAn sahit to janma lete hai.n aur dIkShA
hai.n, isaliye aisA jAnakar j~nAn hote hue bhI tap karane me.n tatpar honA, j~nAnamAtra hI se mukti
nahI.n mAnanA.. 60..
Age jo bAhyali.ng sahit hai.n aur abhya.ntarali.ng rahit hai vah svarUpAcharaN chAritra se
Page 311 of 394
PDF/HTML Page 335 of 418
single page version
mokShapAhuD][311
so sagacharitta bhaTTho mokkhapahavipAsago sAhu.. 61..
saH svakachAritrabhraShTaH mokShapathavinAshakaH sAdhuH.. 61..
arthaH––jo jIv bAhya li.ng – bheSh sahit hai aur abhya.ntar li.ng jo paradravyo.n se sarva
rAgAdik mamatvabhAv rahit aise AtmAnubhav se rahit hai to vah sva–chAritra arthAt apane
AtmasvarUp ke AcharaN – chAritra se bhraShTa hai, parikarma arthAt bAhya me.n nagnatA, brahmacharyAdi
sharIr sa.nskAr se parivartanavAn dravyali.ngI hone par bhI vah sva–chAritra se bhraShTa hone se
mokShamArgakA vinAsh karane vAlA hai. [ataH muni – sAdhuko shuddhabhAvako jAnakar nij shuddha buddha
ekasvabhAvI Atmatattva me.n nitya bhAvanA (–ekAgratA) karanI chAhiye.] (shrutasAgarI TIkA se)
bhAvArthaH––yah sa.nkShep se kahA jAno ki jo bAhyali.ng sa.nyukta hai aur abhya.ntar arthAt
61..
Age kahate hai.n ki – jo sukh se bhAvit j~nAn hai vah duHkh Ane par naShTa hotA hai,
tamhA.n jahAbala.n joI appA dukkhehi bhAvae.. 62..
tasmAt yathA bala.n yogI AtmAna.n duHkhaiH bhAvayet.. 62..
arthaH––sukh se bhAyA huA j~nAn hai vah upasarga–pariShahAdi ke dvArA duHkh utpanna hote
hI naShTa ho jAtA hai, isaliye yah upadesh hai ki jo yogI dhyAnI muni hai vah
te svakacharitathI bhraShTa, shivamAragavinAshak shramaN Che. 61.
sukhasa.ng bhAvit j~nAn to duHkhakALamA.n lay thAy Che,
Page 312 of 394
PDF/HTML Page 336 of 418
single page version
312] [aShTapAhuD tapashcharaNAdi ke kaShTa [duHkh] sahit AtmAko bhAve. [arthAt bAhya me.n jarA bhI anukUl – prAtikUl na mAnakar nij AtmA me.n hI ekAgrAtArUpI bhAvanA kare jisase Atmashakti aur AtmikaAna.nd kA prachur sa.nvedan ba.DhtA hI hai] bhAvArthaH––tapashcharaNakA kaShTa a.ngIkAr karake j~nAnako bhAve to parIShah Ane par j~nAnabhAvanA se chige nahI.n isaliye shakti ke anusAr duHkh sahit j~nAn ko bhAnA, sukh hI me.n bhAve to duHkh Ane par vyAkul ho jAve tab j~nAnabhAvanA na rahe, isaliye yah upadesh hai.. 62.. Age kahate hai.n ki AhAr, Asan, nidrA inako jItakar AtmA kA dhyAn karanAH–––
jhAyavyo NiyaaNNA NAUNa.n gurupasAeNa.. 63..
dhyAtavyaH nijAtmA j~nAtvA guruprasAdena.. 63..
arthaH––AhAr, Asan, nidrA inako jItakar aur jinavar ke mat se tathA guruke
prasAd se jAnakar nij AtmAkA dhyAn karanA.
bhAvArthaH––AhAr, Asan, nidrAko jItakar AtmAkA dhyAn karanA to anya matavAle
kahA hai us vidhAn ko guruke prasAdase jAnakar dhyAn karanA saphal hai. jaise jain siddhA.nt me.n
AtmA kA svarUp tathA dhyAnakA svarUp aur AhAr, Asan, nidrA inake jItanekA vidhAn
kahA hai vaise jAnakar iname.n pravartan karanA.. 63..
so jhAyavvo Nichcha.n NAUNa.n gurupasAeNa.. 64..
dhyAtavya Che nij AtamA, jANI shrI guruparasAdathI. 63.
Che AtamA sa.nyukta darshan–j~nAnathI, chAritrathI;
Page 313 of 394
PDF/HTML Page 337 of 418
single page version
mokShapAhuD][313
saH dhyAtavyaH nitya.n j~nAtvA guruprasAdena.. 64..
arthaH––AtmA chAritravAn hai aur darshan – j~nAnasahit hai, aisA AtmA guruke prasAd se
jAnakar nitya dhyAn karanA.
bhAvArthaH––AtmA kA rUp darshan– j~nAn –chAritramayI hai, isakA rUp jain guruo.nke
unake yathArtha siddhi nahI.n hai, isaliye jainamatake anusAr dhyAn karanA aisA upadesh hai.. 64..
Age kahate hai.n ki AtmAkA jAnanA, bhAnA aur viShayo.n se virakta honA ye uttarottar
bhAviy sahAvapuriso visayesu virachchae dukkha.n.. 65..
bhAvit svabhAvapuruShaH viShayeShu virajyati duHkham.. 65..
arthaH––pratham to AtmA ko jAnate hai.n vah duHkhase jAnA jAtA hai, phir AtmAko
jAnakar bhI bhAvanA karanA, phir–phir isIkA anubhav karanA duHkhase [–ugra puruShArthase] hotA
hai, kadAchit bhAvanA bhI kisI prakAr ho jAve to bhAyI hai jinabhAvanA jisane aisA puruSh
viShayo.nse virakta ba.De duHkh se [––apUrva puruShArtha se] hotA hai.
bhAvArthaH––AtmAkA jAnanA, bhAnA, viShayo.nse virakta honA uttarottar yah yog milanA
Age kahate hai.n ki jab tak viShayo.nme.n yah manuShya pravartatA hai tab tak Atmaj~nAn nahI.n
Page 314 of 394
PDF/HTML Page 338 of 418
single page version
314] [aShTapAhuD
visae virattachitto joI jANei appANa.n.. 66..
viShaye viraktachittaH yogI jAnAti AtmAnam.. 66..
arthaH––jab tak yah manuShya indriyo.nke viShayo.nme.n pravartatA hai tab tak AtmA ko nahI.n
jAnatA hai, isaliye yogI dhyAnI muni hai vah viShayo.n se virakta chitta hotA huA AtmA ko
jAnatA hai.
bhAvArthaH––jIvake svabhAv ke upayogakI aisI svachChatA hai ki jo jis j~ney padArtha se
chitta rahatA hai, tabatak un rUp rahatA hai, AtmA kA anubhav nahI.n hotA hai, isaliye yogI
muni isaprakAr vichAr kar viShayo.n se virakta ho AtmA me.n upayog lagAve tab AtmA ko jAne,
anubhav kare, isaliye viShayo.nse virakta honA yah upadesh hai.. 66..
Age is hI artha ko dR^i.Dh.h.h karate hai.n ki AtmAko jAnakar bhI bhAvanA binA sa.nsAr me.n hI
hi.nDa.nti chAura.nga.n visaesu vimohiyA mUDhA.. 67..
hiNDante chAtura.nga.n viShayeShu vimohitAH mUDhAH.. 67..
arthaH––kaI manuShya AtmA ko jAnakar bhI apane svabhAvakI bhAvanA se atya.nt bhraShTa hue
viShayo.nme.n mohit hokar aj~nAnI mUrkha chAr gatirUp sa.nsArame.n bhramaN karate hai.n.
bhAvArthaH––pahile kahA thA ki AtmA ko jAnanA, bhAnA, viShayo.nse virakta honA
viShaye viraktamanaska yogI jANatA nij Atmane. 66.
nar koI, Atam jANI, Atam bhAvanA prachyutapaNe
Page 315 of 394
PDF/HTML Page 339 of 418
single page version
mokShapAhuD][315 ye uttarottar durlabh pAye jAte hai.n, viShayo.nme.n lagA huA pratham to AtmAko jAnatA nahI.n hai aise kahA, ab yahA.N isaprakAr kahA ki AtmAko jAnakar bhI viShayo.nke vashIbhUt huA bhAvanA nahI.n kare to sa.nsAr hI me.n bhramaN karatA hai, isaliye AtmAko jAnakar viShayo.n se virakta honA yah upadesh hai.. 67..
Age kahate hai.n ki jo viShayoe.n virakta hokar AtmA ko jAnakar bhAte hai.n ve sa.nsAr ko Cho.Dte hai.nH–––
Cha.nDa.nti chAura.nga.n tavaguNajuttA Na sa.ndeho.. 68..
tyaja.nti chAtura.nga.n tapoguNayuktAH na sa.ndehaH.. 68..
arthaH––phir jo puruSh muni viShayo.nse virakta ho AtmAko jAnakar bhAte hai.n, bAra.nbAr
bhAvanA dvArA anubhav karate hai.n ve tap arthAt bArah prakAr tap aur mUlaguN uttaraguNo.nse yukta
hokar sa.nsArako Cho.Dte hai.n, mokSha pAte hai.n.
bhAvArthaH––viShayo.n se virakta ho AtmA ko jAnakar bhAvanA karanA, isase sa.nsAr se
Age kahate hai.n ki yadi paradravya me.n leshamAtra bhI rAg ho to vah puruSh aj~nAnI hai, apanA
so mUDho aNNANI AdasahAvassa vivarIo.. 69..
saH mUDhaH aj~nAnI AtmasvabhAvAt viparItaH.. 69..
niHsha.nk te tapaguNasahit ChoDe chaturgati bhramaNane. 68.
paradravyamA.n aNumAtra paN rati hoy jene mohathI,
Page 316 of 394
PDF/HTML Page 340 of 418
single page version
316] [aShTapAhuD
arthaH––jis puruSh ke paradravya me.n paramANu pramAN bhI leshamAtra mohase rati arthAt rAg– prIti ho to vah puruSh mU.Dh.h.h hai, aj~nAnI hai, AtmasvabhAvase viparIt hai. bhAvArthaH––bhedavij~nAn hone ke bAd jIv–ajIvako bhinna jAne tab paradravya ko apanA na jAne tab usase [kartavyabuddhi svAmitva kI bhAvanAse] rAg bhI nahI.n hotA hai, yadi [aisA] ho to jAno ki isane sva–parakA bhed nahI.n jAnA hai, aj~nAnI hai, AtmasvabhAvase pratikUl hai; aur j~nAnI hone ke bAd chAritra moh kA uday rahatA hai tab tak kuCh rAg rahatA hai usako karmajanya aparAdh mAnatA hai, us rAg se rAg nahI.n hai isaliye virakta hI hai, ataH j~nAnI paradravyame.n rAgI nahI.n kahalAtA hai, isaprakAr jAnanA.. 69.. Age is artha ko sa.nkShep me.n kahate hai.nH––––
hodi dhuva.n NivvANa.n visaesu viratta chittANa.n.. 70..
bhavati dhruva.n nirvANa.n viShayeShu virakta chittAnAm.. 70..
arthaH–––pUrvokta prakAr jinakA chitta viShayo.nse virakta hai, jo AtmAkA dhyAn karate
rahate hai.n, jinake bAhya–abhya.nntar darshan kI shuddhatA hai or jinake dR^i.Dh.h.h chAritra hai, unako
nishchay se nirvAN hotA hai.
bhAvArthaH–––pahile kahA thA ki jo viShayo.nse virakta ho AtmAkA svarUp jAnakar
indriyo.nke viShayo.nse virakta hokar bAhya–abhya.ntar darshanakI shuddhatA se dR^i.Dh.h.h chAritra pAlate hai.n
unako niyam se nirvAN kI prApti hotI hai, indriyo.nke viShayo.nme.n Asakti sab anartho.nkA mUl
hai, isaliye inase virakta hone par upayog AtmA me.n lage tab kAryasiddhi hotI hai.. 70..
Age kahate hai.n ki jo paradravyame.n rAg hai vah sa.nsArakA kAraN hai, isaliye yogIshvar