Page 37 of 394
PDF/HTML Page 61 of 418
single page version
darshanapAhuD][37
vosaTTachattadehA NivvANamaNuttara.n pattA.. 36..
vyutsargatyaktadehA nirvANamanutta.nr prAptAH.. 36..
arthaH––jo bArah prakArake tap se sa.nyukta hote hue vidhike balase apane karmako naShTakar ‘vosaTTachattadehA’ arthAt jinho.nne bhinna kar Cho.D.h.h diyA hai deh, aise hokar ve anuttar arthAt jisase Age anya avasthA nahI.n hai aisI nirvAN avasthA ko prApta hote hai.n. bhAvArthaH––jo tap dvArA kevalaj~nAn prApta kar jabatak vihAr kare.n tab tak avasthAn rahe.n, pIChe dravya, kShetra, kAl, bhAvakI sAmagrIrUp vidhike balase karma naShTakar vyutsarga dvArA sharIrako Cho.Dkar nirvAN ko prApta hote hai.n. yahA.N Ashay aisA hai ki jab nirvAN ko prApta hote hai.n tab lok shikhar par jAkar virAjate hai.n, vahA.N gaman me.n ek samay lagatA hai, us samay ja.ngam pratimA kahate hai.n. aise samyagdarshan–j~nAn–chAritrase mokSha kI prApti hotI hai, usame.n samyagdarshan pradhAn hai. is pAhuDame.n samyagdarshanake pradhAn pane kA vyAkhyAn kiyA hai ..36.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 38 of 394
PDF/HTML Page 62 of 418
single page version
38][aShTapAhuD
Page 39 of 394
PDF/HTML Page 63 of 418
single page version
kAl pa.nchamA Adime.n bhae sUtra karatAr ..1..
isaprakAr ma.ngal karake shrI kundakunda AchAryakR^it prAkR^it gAthA baddha sUtrapAhuDakI deshabhAShAmay vachanikA likhate hai.nH– pratham hI shrI kundakunda AchArya, sUtrakI mahimAgarbhit sUtrakA svarUp batAte hai.nH–
suttatthamaggaNattha.n savaNA sAha.nti paramattha.n.. 1..
sUtrArthamArgaNArtha shramaNAH sAdhya.nti paramArtham.. 1..
arthaH––jo gaNadhar devo.nne samyak prakAr pUrvAparavirodh rahit gU.nthA (rachanA kI) vah sUtra hai. vah sUtra kaisA hai?–sUtrakA jo kuCh artha hai usako mArgaN arthAt DhU.nDhane–jAnane kA jisame.n prayojan hai aur aise hI sUtrake dvArA shramaN (muni) paramArtha arthAt utkR^iShTa artha prayojan jo avinAshI mokShako sAdhate hai.n. yahA.N gAthAme.n ‘sUtra’ isaprakAr visheShya pad nahI.n kahA to bhI visheShaNo.nkI sAmarthyase liyA hai. bhAvArthaH––jo araha.nt sarvaj~na dvArA bhAShit hai tathA gaNadharadevo.nne akShar pad vAkyamayI gU.nthA hai aur sUtrake arthako jAnanekA hI jisame.n artha–prayojan hai aise sUtrase muni paramArtha jo mokSha asako sAdhate hai.n. anya jo akShapAd, jaimini, kapil, sugat Adi Chadyastho.nke dvArA rache hue kalpit sUtra hai.n, unase paramArthakI siddhi nahI.n hai, isaprakAr Ashay jAnanA ..1.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sUtrArthanA shodhan vaDe sAdhe shramaN paramArthane. 1.
Page 40 of 394
PDF/HTML Page 64 of 418
single page version
40] [aShTapAhuD
Age kahate hai.n ki jo isaprakAr sUtrakA artha AchAryo.nkI paramparAse pravartatA hai usako jAnakar mokShamArgako sAdhate hai.n ve bhavya hai.nH–
NAUN duvih sutta.n vaTTadi sivamagge jo bhavvo.. 2..
j~nAtvA dvividha.n sUtra.n varttate shivamArge yaH bhavyaH.. 2..
arthaH––sarvaj~nabhAShit sUtrame.n jo kuCh bhale prakAr kahA hai usako AchAryo.nkI paramparArUp mArgase do prakArake sUtrako shabdamay aur arthamay jAnakar mokShamArgame.n pravartatA hai vah bhavyajIv hai, mokSha pAne ke yogya hai. bhAvArthaH––yahA.N koI kahe–araha.nt dvArA bhAShit aur gaNadhar devo.nse gU.nthA huA sUtra to dvAdashA.ng rUp hai, vah to is kAl me.n dikhatA nahI.n hai, tab paramArtharUp mokShamArga kaise sadhe. isakA karane ke liye yah gAthA hai–araha.nt bhAShit, gaNadhar rachit sUtra me.n jo upadesh hai usako AchAryo.nkI paramparAse jAnate hai.n, usako shabda aur arthake dvArA jAnakar jo mokShamArga ko sAdhatA hai vah mokSha hone yogya bhavya hai. yahA.N phir koI pUChe ki–AchAryo.n kI paramparA kyA hai? anya grantho.nme.n AchAryo.n kI paramparA nimnaprakArase kahI gaI haiH– shrI vardhamAn tIrtha.nkar sarvaj~na devake pIChe tIn kevalaj~nAnI hue–––1 gautam, 2 sudharma, 3 jambU. inake pIChe pA.Nch shrutakevalI hue; inako dvAdashA.ng sUtra kA j~nAn thA, 1 viShNu, 2 na.ndimitra, 3 aparAjit, 4 gauvarddhan, 5 bhadrabAhu. inake pIChe das pUrvake j~nAtA gyArah hueH 1 vishAkh, 2 prauShThil, 3 kShatriy, 4 jayasen, 5 nAgasen, 6 siddhArtha, 7 dhR^itiSheN, 8 vijay, 9 buddhil, 10 ga.ngadev, 11 dharmasena. inake pIChe pA.Nch gyArah a.ngo.n ke dhArak hue; 1 nakShatra, 2 jayapAl, pA.nDu, 4 dharvuvasen, 5 ka.nsa. inake pIChe ek a.ng ke dhArak chAr hue, 1 subhadra, 2 yashobhadra, 3 bhadrabAhu, 4 lohAchArya. inake pIChe ek a.ngake pUrNaj~nAnI kI to vyuchChitti (abhAv) huI aur a.ngake ekadesh arthake j~nAtA AchArya hue. iname.n se kuCh ek nAm ye hai.n––arhadbali, mAghana.ndi, dharasen, puShpada.nt, bhUtabali, jinachandra, kundakunda, umAsvAmI, sama.ntabhadra, shivakoTi, pUjyapAd, vIrasen, jinasen, nemichandra ityAdi. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 41 of 394
PDF/HTML Page 65 of 418
single page version
sUtrapAhuD][41
inake pIChe inakI paripATI me.n AchArya hue, inake arthakA vyuchChed nahI.n huA, aisI digambaro.n ke sa.npradAy me.n prarUpaNA yathArtha hai. anya shvetAmbarAdik vardhamAn svAmIse paramparA milAte hai.n vah kalpit hai kyo.nki bhadrabAhu svAmIke pIChe kaI muni avasthA se bhraShTa hue, ye arddhaphAlak kahalAye. inakI sa.npradAy me.n shvetAmbar hue, iname.n ‘devarddhigaNI’ nAmak sAdhu inakI sa.npradAy me.n huA hai, isane sUtra banAye hai.n so inase shithilAchArako puShTa karane ke liye kalpit kathA tathA kalpit AcharaNakA kathan kiyA hai vah pramANabhUt nahI.n hai. pa.nchamakAlame.n jaisAbhAso.nke shithilAchArakI adhikatA hai so yukta hai, is kAl me.n sachche mokShamArgI viralatA hai, isaliye shithilAchAriyo.n ke sachchA mokShamArga kahA.Nse ho–isaprakAr jAnanA. av yahA.N kuCh dvAdashA.ngasUtra tathA aga.nbAhyashrut kA varNan likhate hai.n–tIrtha.nkarake mukhase utpanna huI sarva bhAShAmay divyadhvaniko sun karake chAr j~nAn, saptaR^iddhike dhArak gaNadhar devo.nne akShar padamay sUtrarachanA kI. sUtra do prAkar ke hai.n–––1 a.ng, a.ngabAhya. inake apunarukta akSharo.nkI sa.nkhyA bIs a.nk pramAN hai. ye a.nk– 18446744073709551615 itane akShar hai.n. inake pad kare.n tab ek madhyapadake akShar solahasau chau.ntIs karoD tiyAsI lAkh sAt hajAr AThasau aThayAsI kahe.n hai.n. inakA bhAg denepar ekasau bArah karo.D.h.h tiyAsI lAkh aTThAvan hajAr pA.Nch itane pAve.n, ye pad bArah a.ngarUp sUtrake pad hai.n or avisheSh bIs a.nko.nme.n akShar rahe, ye a.ngabAhya sUtra kahalAte hai.n. ye ATh karoD ek lAkh ATh hajAr ekasau pichahattar akShar hai.n, in akSharo.nme.n chaudah prakIrNakarUp sUtra rachanA hai. ab in dvAdashA.ngarUp sUtrarachanAke nAm aur pad sa.nkhyA likhate hai.n–pratham a.ng AchArA.ng hai. isame.n munIshvaro.nke AchArakA nirUpaN hai, isake pad aThArah hajAr hai. dUsarA sUtrakR^it a.ng hai, isame.n j~nAnakA vinay Adik athavA dharmakriyAme.n svamat paramatakI kriyAke visheShakA nirUpaN hai, isake pad ChattIs hajAr hai.n. tIsarA sthAnaa.ng hai isame.n padArtho.nke ek Adi sthAno.nkA nirUpaN hai jaise– jIv sAmAnyarUp se ek prakAr, visheSharUpase do prakAr , tIn prakAr ityAdi aise sthAn kahe hai.n, isake pad biyAlIs hajAr hai.n. chauthA samavAy a.ng hai, isame.n jIvAdik Chah dravyo.nkA dravya kShetra kAlAdi dvArA vaNaran hai, isake pad ek lAkh chausaTh hajAr hai.n.
pA.NchavA.N vyAkhyApraj~napti a.ng hai, isame.n jIvake asti–nAsti Adik sATh hajAr prashna gaNadharadevo.n ne tIrtha.nkaro.nke nikaT kiye unakA varNan hai. isake pad do lAkh aTThAIs hajAr hai.n.
Page 42 of 394
PDF/HTML Page 66 of 418
single page version
42] [aShTapAhuD ChaThA j~nAtR^idharma kathA nAm kA a.ng hai, isame.n tIrtha.nkarohake dharma hI kathA, jIvAdik padArtho.nke savabhAv kA varNan tathA gaNadharake prashno.nke uttar kA varNan hai, isake pad pA.Nch lAkh Chappan hajAr hai.n. sAtavA.N upAsakAdhyayan nAmak a.ng hai, isame.n gyArah pratimA Adi shrAvakake AchArakA varNan hai, isake pad gyArah lAkh sattar hajAr hai.n. AThavA.N antakR^itadashA.ng nAmakA a.ng hai, isame.n ek ek tIrtha.nkar ke kAl me.n das das antakR^it kevalI hue unakA varNan hai, isake pad teIs lAkh aTThAIs hajAr hai.n. nauvA.N anuttaropapAdak nAmak a.ng hai, isame.n ek–ek tIrtha.nkarake kAlame.n das–das mahAmuni ghor upasarga sahakar anuttar vimAname.n utpanna hue unakA varNan hai, isake pad bANavai lAkh chavAlIs hajAr hai.n. dasavA.N prashnavyAkaraN nAmak a.ng hai, isame.n atIt–anAgat kAl sambandhI shubh–ashubhakA prashna koI kare usakA uttar yathArtha kahaneke upAyakA varNan hai tathA AkShepaNI, vikShepaNI, sa.nvedanI, nirvedanI in chAr kathAo.nkA bhI is a.ngame.n varNan hai, isake pad tirANave lAkh solah hajAr hai.n. gyArahavA.N vipAkasUtra nAmakA a.ng hai, isame.n karmake udayakA tIvra–ma.nd anubhAgakA, dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA liye hue varNan hai, isake pad ek karoD chaurAsI lAkh hai.n. isaprakAr gyArah a.ng hai.n, inake pado.nkI sa.nkhyAko jo.D.h.h dene par chAr karo.D.h.h pa.ndrah lAkh do hajAr pad hote hai.n.
bArahavA.N dR^iShTivAd nAmak a.ng hai, isame.n mithyAdarshan sa.nba.ndhI tInaso tresaTh kuvAdo.nkA varNan hai. isake pad ekasau ATh karo.D.h.h a.DsaTh lAkh ChappanahajAr pA.Nch pad hai.n. is bArahave.n a.ngake pA.Nch adhikAr hai.n. 1 parikarma, 2 sUtra, 3 prathamAnuyog, 4 pUrvagat, 5 chUlikA. parikarmame.n gaNitake karaNasUtra hai.n; isake pA.Nch bhed hai.n–––pratham cha.ndrapraj~napti hai, isame.n chandramAke gamanAdik, parivAr, vR^iddhi–hAni, grah AdikA varNan hai, isake pad ChattIs lAkh pA.Nch hajAr hai.n. dUsarA sUryapraj~napti hai, isame.n sUryakI R^iddhi, parivAr, gaman AdikA varNan hai, isake pad pA.nch lAkh tIn hajAr hai.n. tIsarA ja.nbUdvIp praj~napti hai, isame.n jambUdvIp sa.nba.ndhI meru, giri, kShetre, kulAchal AdikA varNan hai, isake pad tIn lAkh pachchIs hajAr hai.n. chauthA dvIp–sAgar praj~napti hai, isame.n dvIpasAgarakA svarUp tathA vahA.N sthit jyotiShI, vya.ntar, bhavanavAsI devo.nke AvAs tathA vahA.N sthit jinama.ndiro.nkA varNan hai, isake pad bAvanalAkh ChattIs hajAr hai.n. pA.NchavA.N vyAkhyA praj~nApti hai, isame.n jIv, ajIv padArtho.nke pramANakA varNan hai, isake pad chaurAsI lAkh ChattIs hajAr hai.n. is prakAr parikarmake pA.nch bhedo.nke pad jo.Dne par ek karo.D.h.h ikyAsI lAkh pA.nch hajAr hote hai.n.
Page 43 of 394
PDF/HTML Page 67 of 418
single page version
sUtrapAhuD][43 bArahave.n a.ngakA dUsarA bhed ‘sUtra’ nAmakA hai, isame.n mithyAdarshan sambandhI tInasau tresaTh kuvAdo.nkA pUrvapakSha lekar unako jIv padArtha par lagAne AdikA varNan hai, isake pad aTThAIs lAkh hai.n. bArahave.n a.ngakA tIsarA bhed ‘prathamAnuyog’ hai. isame.n pratham jIvake upadesh yogya tIrtha.nkar Adi tresaTh shalAkA puruSho.nkA varNan hai, isake pad pA.Nch hajAr hai.n. bArahave.n a.ngakA chauthA bhed ‘pUrvagat’ hai, isake chaudah bhed hai.n–––pratham ‘utpAd’ nAmakA pUrva hai, isame.n jIv Adi vastuo.nke utpAd–vyay–dhrauvya Adi anek dharmo.nkI apekShA bhed varNan hai, isake pad ek karo.D.h.h hai.n. dUsarA ‘agrAyaNI’ nAmak pUrva hai, isame.n sAtasau sunay, durnayakA aur ShaTdravya, saptatattva, nav padArtho.nkA varNan hai, isake ChiyAnave lAkh pad hai.n. tIsarA ‘vIryAnuvAd’ nAmakA pUrva hai, isame.n Chah dravyo.nkI shaktirUp vIryakA varNan hai, isake pad sattar lAkh hai.n. chauthA ‘astinAstipravAd’ nAmak pUrva hai, isame.n jIvAdik vastukA svarUp dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA asti, pararUp, dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA nAsti Adi anek dharmo.nme.n vidhi niShedh karake saptabha.ng dvArA katha.nchit virodh meTanerUp mukhya– gauN karake varNan hai, isake pad sATh lAkh hai.n. pA.NchavA.N ‘j~nAnapravAd’ nAmakA pUrva hai, isame.n j~nAnake bhedo.nkA svarUp, sa.nkhyA, viShay, phal AdikA varNan hai, isame.n pad ek kam karo.D.h.h hai.n. ChaThA ‘satyapravAd’ nAmak pUrva hai, isame.n satya, asatya Adi vachano.nkI anek prakArakI pravR^ittikA varNan hai, isake pad ek karo.D.h.h Chah hai.n. sAtavA.N ‘AtmapravAd’ nAmak pUrva hai, isame.n AtmA (jIv) padArthake kartA, bhoktA Adi anek dharmo.nkA nishchay–vyavahAranayakI apekShA varNan hai, isake pad ChabbIs karo.D.h.h hai.n.
AThavA.N ‘karmapravAd’ nAmakA pUrva hai, isame.n j~nAnAvaraN Adi ATh karmo.nke ba.ndh, satva, uday, udIraNA AdikA tathA kriyArUp karmo.nkA varNan hai, isake pad ek karo.D.h.h assI lAkh hai.n. nau.nvA.N ‘pratyAkhyAn’ nAmakA pUrva hai, isame.n pApake tyAgakA anek prakArase varNan hai, isake pad chaurAsI lAkh hai.n. dasavA.N ‘vidyAnuvAd’ nAmakA pUrva hai. isame.n sAtasau kShudra vidyA aur pA.nchasau mahAvidyAo.nke svarUp, sAdhan, ma.ntrAdik aur siddha hue inake phalakA varNan hai tathA aShTA.ng nimittaj~nAnakA varNan hai, inake pad ek karo.D.h.h das lAkh hai.n. gyArahavA.N ‘kalyANavAd’ nAmak pUrva hai, isame.n tIrtha.nkar, chakravartI Adike garbha Adi kalyANakakA utsav tathA usake kAraN ShoDash bhAvanAdike, tapashcharaNAdik tathA chandramA, sUryAdikake gaman visheSh AdikA varNan hai, isake pad ChabbIs karo.D.h.h hai.n.
Page 44 of 394
PDF/HTML Page 68 of 418
single page version
44] [aShTapAhuD
bArahavA.N ‘prANavAd’ nAmak pUrva hai, isame.n ATh prakAr vaidyak tathA bhUtAdikakI vyAdhike dUr karaneke ma.ntrAdik tathA viSh dUr karaneke upAy aur svaroday AdikA varNan hai, isake terah karo.D.h.h pad hai.n. terahavA.N ‘kriyAvishAl’ nAmak pUrva hai, isame.n sa.ngItashAstra, Cha.nd, ala.nkArAdik tathA chausaTh kalA, garbhAdhAnAdi chaurAsI kriyA, samyagdarshan Adi ekasau ATh kriyA, dev va.ndanAdi pachchIs kriyA, nitya–naimittik kriyA ityAdikA varNan hai, isake pad nau karo.D.h.h hai.n. chaudahavA.N ‘trilokabi.ndusAr’ nAmak pUrva hai, isame.n tInalokakA svarUp aur bIjagaNitakA tathA mokShakA svarUp tathA mokShakI kAraNabhUt kriyAkA svarUp ItyAdikA varNan hai, isake pad bArah karo.D.h.h pachAs lAkh hai.n. aise chaudah pUrva hai.n, inake sab pado.nkA jo.D.h.h pichyANave karo.D.h.h pachAs lAkh hai. bArahave.n a.ngakA pA.NchavA.N bhed chUlikA hai, isake pA.Nch bhed hai.n, inake pad do karo.D.h.h nau lAkh navAsI hajAr do sau hai.n. isake pratham bhed jalagatA chUlikAme.n jalakA sta.nbhan karanA, jalame.n gaman karanA; agnigatA chUlikAme.n agni sta.nbhan karanA, agnime.n pravesh karanA, agnikA bhakShaN karanA ityAdikA kAraNabhUt ma.ntra–ta.ntrAdikakA prarUpaN hai, isake pad do karo.D.h.h nau lAkh navAsI hajAr do sau hai.n. itane itane hI pad anya chAr chUlikA ke jAnane. dUsarA bhed sthalagatA chUlikA hai, isame.n meru, parvat, bhUmi ityAdime.n pravesh karanA, shIghra gaman karanA ityAdi kriyAke kAraN ma.ntra, ta.ntra, tapashcharaNAdikakA prarUpaN hai. tIsarA bhed mAyAgatA chUlikA hai, isame.n mAyAmayI indrajAl vikriyAke kAraNabhUt ma.ntra, ta.ntra, tapashcharaNAdikakA prarUpaN hai. chauthA bhed rUpagatA chUlikA hai, isame.n si.nh, hAthI, gho.DA, bail, hiraN ityAdi anek prakArake rUp banA leneke kAraNabhUt ma.ntra, ta.ntra, tapashcharaN AdikA prarUpaN hai, tathA chitrAm, kAShThalepAdikakA lakShaN varNan hai aur dhAtu rasAyanakA nirUpaN hai. pA.NchavA.N bhed AkAshagatA chUlikA hai, isame.n AkAshame.n gamanAdikake kAraNabhUt ma.ntra, ta.ntra, ta.ntrAdikakA prarUpaN hai. aise bArahavA.N a.ng hai. is prakArase bArah a.ngasUtra hai.n.
a.ngabAhya shrutake chaudah prakIrNak hai.n. pratham prakIrNak sAmAyik nAmak hai, isame.n nAm, sthApanA, dravya, kShetra, kAl, bhAvake bhedase Chah prakAr ityAdi sAmAyikakA visheSharUpase varNan hai. dUsarA chaturvi.nshatistav nAmakA prakIrNak hai, isame.n chaubIs tIrtha.nkaro.nkI mahimAkA varNan hai. tIsarA va.ndanA nAmakA prakIrNak hai, usame.n ek tIrtha.nkar ke Ashray va.ndanA stutikA varNan hai. chauthA pratikramaN nAmakA prakIrNak hai, isame.n sAt prakArake pratikramaNake varNan hai.n.
Page 45 of 394
PDF/HTML Page 69 of 418
single page version
sUtrapAhuD][45 pA.NchavA.n vainayik nAmakA prakIrNak hai, isame.n pA.Nch prakArake vinayakA varNan hai.–ChaThA kR^itikarma ke nAmakA prakIrNak hai, isame.n ariha.nt AdikI va.ndanAkI kriyAkA varNan hai. sAtavA.N dashavaikAlik nAmakA prakIrNak hai, isame.n munikA AchAr, AhArakI shuddhatA AdikA varNan hai. AThavA.N uttarAdhyayan nAmakA prakIrNak hai. isame.n parIShah–upasargako sahaneke vidhAnakA varNan hai. navamA.N kalpavyavahAr nAmakA prakIrNak hai, isame.n munike yogya AcharaN aur ayogya sevanake prAyashchito.nkA varNan hai. dasavA.N kalpAkalpa nAmak prakIrNak hai, isame.n muniko yah yogya hai yah ayogya hai aisA dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA varNan hai. gyArahavA.N mahAkalpa nAmakA prakIrNak hai, isame.n jinakalpI munike pratimAyog, trikAlayogakA prarUpaN hai tathA sthavirakalpI munio.nkI pravR^ittikA varNan hai. bArahavA.N pu.nDarIk nAmakA prakIrNak hai, isame.n chAr prakArake devome.n utpanna honeke kAraNo.nkA varNan hai. terahavA.N mahApu.nDarIk nAmakA prakIrNak hai, isame.n indrAdik ba.DI R^iddhike dhArak devo.nme.n utpanna honeke kAraNo.nkA prarUpaN hai. chaudahavA.N niShiddhikA nAmak prakIrNak hai, isame.n anek prakArake doShokI shuddhatAke nimitta prAyashchito.nkA prarUpaN hai, yah prAyashchit shAstra hai, isakA nAm nisitikA bhI hai. isaprakAr a.ngabAhyashrut chaudah prakArakA hai.
pUrvo.nkI utpatti paryAyasamAs j~nAnase lagAkar pUrvaj~nAn parya.nt bIs bhed hai.n inakA visheSh varNan, shrutaj~nAn kA varNan gommaTasAr nAmake gra.nthame.n vistAr pUrvak hai vahA.N se jAnanA .. 2..
Page 46 of 394
PDF/HTML Page 70 of 418
single page version
46] [aShTapAhuD
sUchI yathA asUtrA nashyati sUtreN sah nApi..3..
arthaH––jo puruSh sUtra ko jAnane vAlA hai, pravIN hai vah sa.nsArame.n janma hone kA nAsh karatA hai. jaise lohe kI suI sUtra (Dore) ke binA ho to naShTa ho jAye aur DorA sahit ho to naShTa nahI.n ho yah dR^iShTA.nt hai. bhAvArthaH––sUtrakA j~nAtA ho vah sa.nsArakA nAsh karatA hai, jaise suI DorA sahit ho to dR^iShTigochar hokar mil jAye, kabhI bhI naShTa na ho aur Dore ke binA ho to naShTa ho to dikhe nahI.n, naShTa ho jAye isaprakAr jAnanA ..3..
Age suI ke dR^iShTAnta kA dArShTA.nt kahate hai.n––– puriso vi jo sasutto Na viNAsai so gao vi sa.nsAre. sachchedaN pachchakkha.n NAsadi ta.n so adissamANo vi.. 4.. puruSho.api yaH sasUtraH na vinashyati sa gato.api sa.nsAre.
arthaH––jaise sUtrasahit sUI naShTa nahI.n hotI hai vaise hI jo puruSh bhI sa.nsAr me.n
Page 47 of 394
PDF/HTML Page 71 of 418
single page version
sUtrapAhuD][47 gat ho rahA hai, apanA rUp apane dR^iShTigochar nahI.n hai to bhI sUtrasahit ho (sUtrakA j~nAtA ho) to usake AtmA sattArUp chaitanya chamatkAramayI svasa.nvedanase pratyakSha anubhav me.n AtI hai isaliye gat nahI.n hai naShTa nahI.n huA hai, vah jis sa.nsAr me.n gat hai us sa.nsArakA nAsh karatA hai. bhAvArthaH––yadyapi AtmA indriyagochar nahI.n hai to bhI sUtrake j~nAtAke svasa.nvedan pratyakShase anubhavagochar hai, vah sUtrakA j~nAtA sa.nsAr kA nAsh karatA hai, Ap pragaT hotA hai, isaliye suIkA dR^iShTA.nt yukta hai ..4.. Age sUtrame.n artha kyA hai vah kahate hai.n–––
heyAheya.n cha tahA jo jANai so hu sadriTThI.. 5..
heyAheya.n cha tathA yo jAnAti sa hi saddR^iShTiH.. 5..
arthaH––sUtrakA artha jin sarvaj~na devane kahA hai, aur sUtra kA artha jIv ajIv bahut
prakAr kA hai tathA hey arthAt tyAgane yogya aur ahey arthAt tyAgane yogya nahI.n, isaprakAr
AtmAko jo jAnatA hai vah pragaT samyagdR^iShTi hai.
bhAvArthaH––sarvaj~na bhAShit sUtra me.n jIvAdik nav padArtha aur iname.n hey upAdey isaprakAr
Age kahate hai.n ki jinabhAShit sUtra vyavahAr–paramAthararUp do prakAr hai, –sako jAnakar
Page 48 of 394
PDF/HTML Page 72 of 418
single page version
48] [aShTapAhuD
ta.n jANiUN joI lahai suha.n khavai malapu.nja.n.. 6..
ta.n j~nAtvA yogI labhate sukha.n kShipate malapu.nja.n.. 6..
arthaH––jo jin bhAShit sUtra hai, vah vyavahAr tathA paramArtharUp hai, usako yogIshvar
jAnakar sukh pAte hai.n aur malapu.nj arthAt dravyakarma, bhAvakarma, nokarmakA kShepaN karate hai.n.
bhAvArthaH––jin sUtra ko vyavahAr–paramArtharUp jAnakar yogIshvar (muni) karmo.n kA
haiH ek AgamarUp aur dUsarA adhyAtmarUpa. vahA.N sAmAnya–visheSh rUp se sab padArtho.n kA
prarUpaN karate hai.n so AgamarUp hai, parantu jahA.N ek AtmA hI ke Ashray nirUpaN karate hai.n so
adhyAtma hai. ahetumat aur hetumat aise bhI do prakAr hai.n, vahA.N sarvaj~na kI Aj~nA hI se keval
pramANatA mAnanA ahetumat hai aur pramAN –nayake dvArA vastukI nirbAdh siddhi karake mAnanA so
hetumat hai. isaprakAr do prakAr Agam me.n nishchay–vyavahAr se vyakhyAn hai, vah kuCh likhane me.n
A rahA hai.
jab AgamarUp sab padArtho.nkI vyAkhyAn par lagAte hai.n tab to vastukA svarUp sAmAnya–
aur visheSharUp jitane hai.n unako bhedarUp karake bhinna bhinna kahe vah vyavahAranay kA viShay hai,
usako dravya–paryAyasvarUp bhI kahate hai.n. jis vastu ko vivakShit karake siddha karanA ho usake
dravya, kShetra, kAl, bhAvase jo kuCh sAmAnya– visheSharUp vastukA sarvasva ho vah to, nishchay–
vyavahAr se kahA hai vaise, siddha hotA hai aur us vastuke kuCh anya vastu ke sa.nyog jo
avasthA ho usako us vasturUp kahanA bhI vyavahAr hai, isako upachAr bhI kahate hai.n. isakA
udAharaN aise hai––jaise ek vivakShit ghaT nAmak vastu par lagAve.n tab jis ghaTakA dravya–
kShetra–kAl–bhAvarUp sAmAnya –visheSharUp jitanA sarvasva hai utanA kahA, vaise nishchay–vyavahAr
se kahanA vah to
Page 49 of 394
PDF/HTML Page 73 of 418
single page version
sUtrapAhuD][49 nishchay–vyavahAr hai aur ghaTake kuCh anya vastu kA lep karake us ghaTako us nAmase kahanA tathA anya paTAdi me.n ghaTakA AropaN karake ghaT kahanA bhI vyavahAr hai. vyavahAr ke do Ashray hai.n––ek prayojan dUsarA nimitta. prayojan sAdhaneko kisI vastuko ghaT kahanA vah to prayojanAshrit hai aur kisI anya vastuke nimittase ghaT me.n avasthA huI usako ghaT svarUp kahanA vah nimittAshrit hai. isaprakAr vivakShit jIv–ajIv vastuo.n par lagAnA. ek AtmA hI ko pradhAn karake lagAnA adhyAtma hai. javi sAmAnyako bhI AtmA kahate hai.n. jo jIv apane ko sab jIvo.nse bhinna anubhav kare usako bhI AtmA kahate hai.n. jab apane ko sabase bhinna anubhav karake, apane par nishchay lagAve tab isaprakAr jo Ap anAdi– ananta avinAshI sab anya dravyo.n se bhinna, ek sAmAnya–visheSharUp, anantadharmAtmak, dravya– paryAyAtmak jIv nAmak shuddha vastu hai, vah kaisA hai––– shuddha darshanaj~nAnamayI chetanAsvarUp asAdhAraN dharma ko liye hue, ananta shaktikA dhArak hai, usame.n sAmAnya bhed chetanA ananta shakti kA samUh dravya hai. anantaj~nAn–darshan–sukh–vIrya ye chetanA ke visheSh hai.n vah to guN hai.n aur agurulaghu guNake dvArA ShaTsthAnapatit hAnivR^iddhirUp pariNaman karate hue jIvake trikAlAtmak ananta paryAye.n hai.n. isaprakAr shuddha jIv nAmak vastu ko sarvaj~na ne dekhA, jaisA Agam me.n prasiddha hai, vah to ek abhed rUp shuddha nishchayanayakA viShayabhUt jIv hai, is dR^iShTi se anubhav kare tab to aisA hai aur ananta dharmo.n me.n bhedarUp kisI ek dharma ko lekar kahanA vyavahAr hai.
Atmavastu ke anAdi hI se pudgal karmakA sa.nyog hai, isake nimitta se rAg–dveSh rUp vikAr kI utpatti hotI hai usako vibhAv pariNati kahate hai.n, isase phir AgAmI karmakA ba.ndh hotA hai. isaprakAr anAdi nimitta–naimittik bhAv ke dvArA chaturgatirUp sa.nsAr bhramaN kI pravR^itti hotI hai. jis gati ko prApta ho vaisA hI nAmakA jIv kahalAtA hai tathA jaisA rAgAdik bhAv ho vaisA nAm kahalAtA hai. jab dravya–kShetra–kAl–bhAvakI bAhyaa.ntara.ng sAmagrIke nimitta se apane shuddhasvarUp shuddhanishchayanayake viShay svarUp apaneko jAnakar shraddhAn kare aur karma sa.nyogako tathA usake nimitta se apane bhAv hote hai.n unakA yathArtha svarUp jAne tab bhedaj~nAn hotA hai, tab hI parabhAvo.nse virakti hotI hai. phir unako dUr karane kA upAy sarvaj~nake Agam se yathArtha samajhakar usako karmo.nkA kShay karake lokashikhar par jAkar virAjamAn jo jAtA hai tab mukta yA siddha kahalAtA hai.
Page 50 of 394
PDF/HTML Page 74 of 418
single page version
50] [aShTapAhuD
isaprakAr jitanI sa.nsAr kI avasthA aur yah mukta avasthA isaprakAr bhedarUp AtmAkA nirUpaN hai vah bhI vyavahAr nayakA viShay hai, isako adhyAtmashAstrame.n abhUtArtha asatyArtha nAmase kahakar varNan kiyA hai, kyo.nki shuddha AtmA me.n sahayogajanit avasthA ho so to asatyArtha hI hai, kuCh shuddha vastukA to yah svabhAv nahI.n hai isaliye asatya hI hai. jo nimitta se avasthA huI vah bhI AtmA hI kA pariNAm hai, jo AtmA kA pariNAm hai vah AtmAme.n hI hai, isaliye katha.nchit isako satya bhI kahate hai.n, parantu jab tak bhedaj~nAn nahI.n hotA hai tab tak hI yah dR^iShTi hai, bhedaj~nAn hone par jaise hai vaisA hI jAnatA hai. jo dravyarUp pudgal karma hai.n ve AtmA se bhinna hI hai.n, unase sharIrAdikA sa.nyog hai vah AtmAse pragaT hI bhinna hai, inako AtmA kA kahate hai.n so vah vyavahAr prasiddha hai hI, isako asatyArtha yA upachAr kahate hai.n. yahA.N karmake sa.nyogajanit bhAv hai.n ve sab nimittAshrit vyavahAr ke viShay hai.n aur upadesh apekShA isako prayojanAshrit bhI kahate hai.n, isaprakAr nishchay– vyavahArakA sa.nkShep hai. samyagdarshan–j~nAn–chAritrako mokShamArga kahA, yahA.N aise samajhanA ki ye tIno.n ek AtmA hI ke bhAv hai.n, isaprakAr inarUp AtmAhI kA anubhav ho so nishchay mokShamArga hai, iname.n bhI jabatak anubhav kI sAkShAt pUrNatA nahI.n ho tabatak ekadesharUp hotA hai usako katha.nchit sarvadesharUp kahakar kahanA vyavahAr hai aur ekadesh nAm se kahanA nishchay hai. darshan, j~nAn, chAritrako bhedarUp kahakar mokShamArga kahe tathA inake bAhya paradravya svarUp dravya, kShetra, kAl, bhAv nimitta hai.n unako darshan, j~nAn, chAritrake nAmase kahe vah vyavahAr hai. dev, guru, shAstrakI shraddhAko samyagdarshan kahate hai.n, jIvAdik tattvo.nkI shraddhAko samyagdarshan kahate hai.n. shAstrake j~nAn arthAt jIvAdik padArtho.nke j~nAn ko j~nAn kahate hai.n ityAdi. pA.nch mahAvrat, pA.nch samiti, tIv guptirUp pravR^ittiko chAritra kahate hai.n. bArah prakArake tapako tap kahate hai.n. aise bhedarUp tathA paradravyake AlambanarUp pravR^ittiyA.N sab adhyAtmashAstrakI apekShA vyavahArake nAmase kahI jAtI hai kyo.nki vastuke nAm se kahanA vah bhI vyavahAr hai.
adhyAtma shAstrame.n isaprakAr bhI varNan hai ki vastu ananta dharmarUp hai isaliye sAmAnya– visheSharUpase tathA dravya–paryAy se varNan karate hai.n. dravyamAtra kahanA tathA paryAyamAtra kahanA vyavahAr kA viShay hai. dravyakA bhI tathA paryAy kA bhI niShedh karake vachan–agochar kahanA nishchayanayakA viShay hai. jo dravyarUp hai vahI paryAyarUp hai isaprakAr dono.n ko hI pradhAn karake kahanA pramAN kA viShay hai, isakA udAharaN isaprakAr hai––
Page 51 of 394
PDF/HTML Page 75 of 418
single page version
sUtrapAhuD][51 jaise jIvako chaitanyarUp, nitya, ek, astirUp ityAdi abhedamAtra kahanA vah to dravyArthik nay kA viShay hai aur j~nAn–darshanarUp anitya, anek, nAstitvarUp ityAdi bhedarUp kahanA paryAyArthik nayakA viShay hai. dono.n hI prakArakI pradhAnatAkA niShedhamAtra vachan–agochar kahanA nishchay nayakA viShay hai. dono.n hI prakArako pradhAn karake kahanA pramAN kA viShay hai ityAdi. isaprakAr nishchay–vyavahArakA sAmAnya arthAt sa.nkShep svarUp hai, usako jAnakar jaisA Agam–adhyAtma shAstro.nme.n visheSharUp se varNan ho usako sUkShmadR^iShTi jAnanA. jinamat anekA.nt svarUp syAddhAd hai aur nayo.nke Ashrit kathan hai. nayo.nke paraspar virodhako syAddhAd dUr karatA hai, isake virodhakA tathA avirodhakA svarUp achChI tarah jAnanA. yathArtha to guru AmnAy hI se hotA hai, parantu gurukA nimitta isakAlame.n viral ho gayA, isaliye apane j~nAnakA bal chale tab tak visheSharUp se samajhate hI rahanA, kuCh j~nAnakA lesh pAkar uddhat nahI.n honA, vartamAn kAlame.n alpaj~nAnI bahut hai.n isaliye unase kuCh abhyAs karake uname.n mahanat banakar uddhat honepar mad A jAtA hai tab j~nAn thakit ho jAtA hai aur visheSh samajhane kI abhilAShA nahI.n rahatI he tab viparIt hokar yadvAtadvA– manamAnA kahane lag jAtA hai, usase anya jIvo.nkA shraddhAn viparIt ho jAtA hai, tab apane aparAdh kA prasa.ng AtA hai, isaliye shAstrako samudra jAnakar, alpaj~narUp hI apanA bhAv rakhanA jisase visheSh samajhane kI abhilAShA banI rahe, isase j~nAn kI vR^iddhi hotI hai.
alpa j~nAniyo.n me.n baiThakar maha.ntabR^iddhi rakhe tab apanA prApta j~nAn bhI naShTa ho jAtA hai, isaprakAr jAnakar nishchay–vyavahArarUp Agam kI kathan paddhati ko samajhakar usakA shraddhAn karake yathAshakti AcharaN karanA. is kAl me.n guru sampradAyake binA mahanta nahI.n bananA, jin Aj~nA kA lop nahI.n karanA. koI kahate hai.n–ham to parIkShA karake jinamat ko mAne.nge ve vR^ithA bakate hai.n–svalpa buddhi kA parIkShA karane ke yogya nahI.n hai. Aj~nA ko pradhAn rakhakarake bane jitanI parIkShA karane me.n doSh nahI.n hai, keval parIkShA hI ko pradhAn rakhane me.n jinamat se chyut ho jAye to ba.DA doSh Ave. isaliye jinakI apane hit–ahit par dR^iShTi hai ve to isaprakAr jAno, aur jinako alpaj~nAniyo.n me.n maha.nt banakar apane mAn, lobh, ba.DAI, viShay–kaShAy puShTa karane ho.n unakI bAt nahI.n hai, ve to jaise apane viShay–kaShAy puShTa ho.nge vaise hI kare.nge, unako mokShamArga kA upadesh nahI.n lagatA hai, viparIt ko kisakA upadesh? isaprakAr jAnanA chAhiye ..6..
Page 52 of 394
PDF/HTML Page 76 of 418
single page version
52] [aShTapAhuD
kheDe vi Na kAyavva.n pANippatta.n1 sachelassa.. 7..
arthaH––jisake sUtra kA artha aur pad vinaShTa hai vah pragaT mithyAdR^iShTi hai, isaliye jo
sachel hai, vastra sahit hai usako ‘kheDe vi’ arthAt hAsya kutUhal me.n bhI pANipAtra arthAt
hastarUp pAtra se AhAr nahI.n karanA.
bhAvArthaH––sUtra me.n muni kA rUp nagna digambar kahA hai. jisake aisA sUtrakA artha tathA
huA pragaT mithyAdR^iShTi hai, isaliye vastra sahit ko hAsya–kutUhalase pANipAtra arthAt hastarUp
pAtra se AhAradAn nahI.n karanA tathA isaprakAr bhI artha hotA hai ki aise mithyAdR^iShTi ko
pANipAtra AhAradAn lenA yogya nahI.n hai, aisA bheSh hAsya–kutUhalase bhI dhAraN karanA yogya
nahI.n hai, vastra sahit rahanA aur pANipAtra bhojan karanA, isaprakAr se to krI.DA mAtra bhI nahI.n
karanA ..7..
sUtrArthapadathI bhraShTa Che te jIv mithyAdR^iShTi Che;
Page 53 of 394
PDF/HTML Page 77 of 418
single page version
sUtrapAhuD][53
Age kahate hai.n ki jin sUtra se bhraShTa hariharAdik ke tulya ho to bhI mokSha nahI.n pAtA hai–––
tai vi Na pAvai siddhi.n sa.nsArattho puNo bhaNido.. 8..
arthaH––jo manuShya sUtra ke artha pad se bhraShTa hai vah hari arthAt nArAyaN, har arthAt
rudra, inake samAn bhI ho, anek R^iddhi sa.nyukta ho, to bhI siddhi arthAt mokSha ko prApta nahI.n
hotA hai. yadi kadAchit dAn pUjAdik karake puNya upArjan kar svarga chalA jAve to bhI vahA.N
se chay kar, karo.Do.n bhav lekar sa.nsAr hI me.n rahatA hai, ––is prakAr jinAgam me.n kahA hai.
bhAvArthaH––shvetAmbarAdik isaprakAr kahate hai.n ki––gR^ihastha Adi vastra sahit ko bhI
hariharAdik ba.DI sAmarthya ke dhArak bhI hai.n to bhI vastra sahit to mokSha nahI.n pAte hai.n.
shvetAmbaro.nne sUtra kalpit banAye hai.n, uname.n yah likhA hai so pramAN bhUt nahI.n hai; ve shvetAmbar,
jin sUtra ke artha–pad se chyut ho gaye hai.n, aisA jAnanA chAhiye..8..
Age kahate hai.n ki––jo jinasUtra se chyut ho gaye hai.n ve svachCha.nd hokar pravartate hai.n, ve
Page 54 of 394
PDF/HTML Page 78 of 418
single page version
54] [aShTapAhuD
bo viharai sachCha.nda.n pAva.n gachCha.ndi hodi michChata.n.. 9..
arthaH––jo muni hokar utkR^iShTa, si.nh ke samAn nirbhay huA AcharaN karatA hai aur
bahut parikarma arthAt tapashcharaNAdi kriyA visheSho.nse yukta hai tathA guruke bhAr arthAt ba.DA
padastharUp hai, sa.ngh–nAyak kahalAtA hai parantu jinasUtra se chyut hokar svachCha.nd pravartatA hai to
vah pAp hI ko prApta hotA hai aur mithyAtvako prApta hotA hai.
bhAvArthaH––jo dharmakA nAyakapanA lekar, guru banakar, nirbhay ho tapashcharaNAdik se ba.DA
pApI mithyAdR^iShTi hI hai, usakA prasa.ng bhI shreShTha nahI.n hai..9..
Age kahate hai.n ki––jinasUtra me.n aisA mokShamArga kahA hai–––
ekko vi mokkhamaggo sesA ya amaggayA savve.. 10..
eko.api mokShamArgaH sheShAshcha amArgA sarve.. 10..
arthaH––jo nishchel arthAt vastrarahit digambar mudrAsvarUp aur pANipAtra arthAt hAtharUpI pAtra me.n kha.De–kha.De AhAr karanA, isaprakAr ek advitIy mokShamArga tIrtha.nkar paramadev jinendrane upadesh diyA hai, isake sivAy anya rIti sab amArga hai.n. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 55 of 394
PDF/HTML Page 79 of 418
single page version
sUtrapAhuD][55
bhAvArthaH––jo mR^igacharma, vR^ikShake balkal, kapAs paTTa dukUl, romavastra, TATake aur tR^iNake vastra ityAdik rakhakar apane ko mokShamArgI mAnate hai.n tathA isakAl me.n jinasUtra se chyut ho gaye hai.n, unho.nne apanI ichChA se anek bheSh chalAye hai.n, kaI shvet vastra rakhate hai.n, kaI rakta vastra, kaI pIle vastra, kaI TATake vastra Adi rakhate hai.n, unake mokShamArga nahI.n kyo.nki jinasUtra me.n to ek nagna digambar svarUp pANipAtra bhojan karanA isaprakAr mokSha mArga me.n kahA hai, anya sab bheSh mokShamArga nahI.n hai or jo mAnate hai.n ve mithyAdR^iShTi hai.n ..10.. Age digambar mokShamArga kI pravR^itti karate hai.nH––
so hoi va.ndaNIo sasurAsuramANuse loe.. 11..
saH bhavati va.ndanIyaH sasurAsuramAnuShe loke.. 11..
arthaH––jo digambar mudrA kA dhArak muni indriy–manako vashame.n karanA, ChahakAyake jIvo.nkI dayA karanA, isaprakAr sa.nyam sahit ho aur Arambha arthAt gR^ihasthake sab Arambho.n se tathA bAhya–abhyantar parigrah virakta ho, iname.n nahI.n pravarte tathA ‘api’ shabda se brahmacharya Adi guNo.nse yukta ho vah dev–dAnav sahit manuShyalok me.n va.ndane yogya hai, anya bheShI parigrah– Ara.nbhAdise yukta pAkha.nNDI (Dho.ngI) va.ndane yogya nahI.n hai..11.. Age phir unakI pravR^ittikA visheSh kahate hai.nH––
te ho.ndi1 va.ndaNIyA kammakkhayaNijjarAsAhU.. 12..
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1 pAThAntar– ho.ndi
te dev–dAnav –mAnavonA lokatrayamA.n va.ndya Che. 11.
bAvIsh pariShahane sahe Che, shaktishatasa.nyukta je,
Page 56 of 394
PDF/HTML Page 80 of 418
single page version
56] [aShTapAhuD
te bhava.nti va.ndanIyAH karmakShay nirjarA sAdhavaH.. 12..
arthaH––jo sAdhu muni apanI shaktike saika.Do.n se yukta hote hue kShudhA, tR^iShAdhik bAIs pariShaho.nko sahate hai.n aur karmo.nkI kShayarUp nirjarA karane me.n pravIN hai.n ve sAdhu va.ndane yogya hai.n. bhAvArthaH––jo ba.DI shaktike dhArak sAdhu hai.n ve parIShaho.n ko sahate hai.n, parIShah Ane par apane padase chyut nahI.n hote hai.n. unake karmo.n kI nirjarA hotI hai aur ve vandane yogya hai.n..12.. Age kahate hai.n ki jo digambar mudrA sivAy koI vastra dhAraN kare.n, samyagdarshan–j~nAn se yukta ho.n ve ichChAkAr karane yogya hai.nH––
cheleN ya parigahiyA te bhaNiyA ichChaNijjA ya.. 13..
chelen cha parigR^ihItAH te bhaNitA ichChAkAre yogyaH.. 13..
arthaH––digambar mudrA sivAy jo avisheSh li.ngI bheSh sa.nyukta aur samyaktva sahit
darshan–j~nAn sa.nyukta hai.n tathA vastra se parigR^ihIt hai.n, vastra dhAraN karate hai.n ve ichChAkAr karane
yogya hai.n.
bhAvArthaH––jo samyargshan–j~nAn sa.nyukta hai.n aur utkR^iShTa shrAvakakA bheSh dhAraN karate hai.n,
kahate hai.n. isakA artha hai ki– mai.n Apako ichChU hU.N, chAhatA hU.N aisA ichChAmi shabdakA artha hai.
isaprakArase ichChAkAr karanA jinasUtra me.n kahA hai..13..
Age ichChAkAr yogya shrAvak kA svarUp kahate hai.nH––