Page 117 of 394
PDF/HTML Page 141 of 418
single page version
bodhapAhuD][117 dharma to usake dayArUp pAyA jAtA hai usako sAdhakar tIrtha.nkar ho gaye, tab dhan kI aur sa.nsAr ke bhog kI prApti ho gaI, lokapUjya ho gaye, aur tIrtha.nkar ke paramapad me.n dIkShA lekar, sab moh se rahit hokar, paramArthasvarUp Atmikadharmako sAdhakar, mokShasukhako prApta kar liyA aise tIrtha.nkar jin hai.n, ve hI ‘dev’ hai.n. aj~nAnI log jinako dev mAnate hai.n unake dharma, artha, kAm, mokSha nahI.n hai, kyo.nki kaI hi.nsak hai.n, kaI viShayAsakta hai.n, mohI hai.n unake dharma kaisA? aise dev sachche jinadev hI hai.n, vahI bhavya jIvo.nke manorath pUrNa karate hai.n, anya sab kalpit dev hai.n.. 25.. isaprakAr dev kA svarUp kahA. [9] Age tIrtha.nkar kA svarUp kahate hai.nH––
NhAeu muNI titthe, dikkhAsikkhAsuNhANe.nNa.. 26..
snAtu muniH tIrthe dIkShAshikShAsusnAnena.. 26..
arthaH––vrat–samyaktva se vishuddha aur pA.Nch indriyo.nse sa.nyat arthAt sa.nvar sahit tathA
nirapekSha arthAt khyAti, lAbh, pUjAdik is lokake phalakI tathA paralokame.n svargAdikake
bhogo.nkI apekShAse rahit , ––––aise AtmasvarUp tIrtha.n me.n dIkShA–shikShArUp snAnase pavitra
hoo!
bhAvArthaH––tatvArtha shraddhAn lakShaN sahit, pA.Nch mahAvratase shuddha aur pA.Nch indriyo.nke
svabhAvarUp tIrtha me.n snAn karanese pavitra hote hai.n––aisI preraNA karate hai.n.. 26..
Age phir kahate hai.nH––
Page 118 of 394
PDF/HTML Page 142 of 418
single page version
118] [aShTapAhuD
ta.n tittha.n jiNamagge havei jadi sa.ntibhAveNa.. 27..
tat tIrtha.n jinamArge bhavati yadi shAntabhAvena.. 27..
shraddhAnalakShaN, sha.nkAdimalarahit nirmal samyaktva tathA indriy–manako vashame.n karanA, ShaTkAyake
jIvo.nkI rakShA karanA, isaprakAr jo nirmal sa.nyam, tathA anashan, avamaudarya, vR^ittiparisa.nkhyAn,
rasaparityAg, vivaktashayyAsan, kAyaklesh, aise bAhya Chah prakAr ke tap aur prAyashchit, vinay,
vaieyAvR^itta, svAdhyAy, vyutsarga, dhyAn aise Chah prakAr ke a.ntara.ng tap––isaprakAr bArah prakArake
nirmal tap aur jIv–ajIv Adi padArtho.nkA yathArtha j~nAn ye ‘tIrtha’ hai.n, ye bhI yadi shA.ntabhAv
sahit ho.n, kaShAyabhAv na ho.n tab nirmal tIrtha hai.n, kyo.nki yadi ye krodhAdi bhAv sahit ho.n to
malinatA ho aur nirmalatA na rahe.
bhAvArthaH––jin mArga me.n to isaprakAr tIrtha kahA hai. log sAgar–nadiyo.n ko tIrtha
sharIrake bhItarakA dhAtu–upadhAturUp antamarla inase utaratA nahI.n hai, tathA j~nAnAvaraN Adi
karmarUp mal aur aj~nAn rAg–dveSh–moh Adi bhAv karmarUp AtmA ke antaramal hai.n vah to
inase kuCh bhI utarate nahI.n hai.n, ulaTA hi.nsAdik se pApakarmarUp mal lagatA hai; isaliye sAgar
nadI Adiko tIrtha mAnanA bhram hai. jisase tire so ‘tIrtha’ hai, ––isaprakAr jinamArga me.n kahA
hai, use hI sa.nsAr samudra se tArane vAlA jAnanA.. 27..
isaprakAr tIrtha kA svarUp kahA.
[10] Age araha.nt kA svarUp kahate hai.nH–– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
jo shAntabhAve yukta to, tIrath kahyu.n jinashAsane. 27.
Page 119 of 394
PDF/HTML Page 143 of 418
single page version
bodhapAhuD][119
chauNAgadi sa.npadime1 bhAvA bhAva.nti araha.nta.n.. 28..
arthaH––nAm, sthApanA, dravya, bhAv ye chAr bhAv arthAt padArtha hai.n ye araha.nt ko batalAte hai.n aur saguNaparyAyAH arthAt araha.nt ke guN–paryAyo.n sahit tathA chauNA arthAt chyavaN aur Agati va sampadA aise ye bhAv araha.nt ko batalAte hai.n.
bhAvArthaH––araha.nt shabda se yadyapi sAmAnya apekShA kevalaj~nAnI ho.n ve sab hI araha.nt hai.n to bhI yahA.N tIrtha.nkar padakI pradhAnatA se kathan karate hai.n isaliye nAmAdikase batalAnA kahA. lokavyavahAr me.n nAm Adi kI pravR^itti isaprakAr hai––jo jis vastu kA nAm ho vaisA guN na ho usako nAmanikShep kahate hai.n. jis vastukA jaisA AkAr ho us AkAr kI kAShTha– pAShANAdikakI mUrti banAkar usakA sa.nkalpa kare usako sthApanA kahate hai.n. jis vastukI pahalI avasthA ho usahIko Age kI avasthA pradhAn karake kahe.n usako dravya kahate hai.n. vartamAn me.n jo avasthA ho usako bhAv kahate hai.n. aise chAr nikShepakI pravR^itti hai. usakA kathan shAstra me.n bhI logo.nko samajhAne ke liye kiyA hai. jo nikShep vidhAn dvArA nAm, sthApanA, dravyako bhAv na samajhe; nAm ko nAm samajhe, sthApanA ko sthApanA samajhe, dravya ko dravya samajhe, bhAv ko bhAv samajhe, anya ko anya samajhe, anyathA to ‘vyabhichAr’ nAmak doSh AtA hai. use dUr karane ke liye logo.n ko yathArtha samajhane ko shAstra me.n kathan hai. kintu yahA.N vaisA nikShepakA kathan nahI.n samajhanA. vahA.N to nishchay kI pradhAnatA se kathan hai so jaisA araha.ntakA nAm hai vaisA hI guN sahit nAm jAnanA, jaisI unakI deh sahit mUrti hai vahI sthApanA jAnanA, jaisA unakA dravya hai vaisA dravya jAnanA aur jaisA unakA bhAv hai vaisA hI bhAv jAnanA .. 28.. isaprakAr hI kathan Age kahate hai.n. pratham hI nAm ko pradhAn karake kahate hai.nH–– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1 sa.n0 prati me.n ‘sa.npadim’ pATh hai. 2 ‘saguNapajjyA’ is pad kI ChAyA me.n ‘svaguN paryAyaH’ sa0 prati me.n hai.
Page 120 of 394
PDF/HTML Page 144 of 418
single page version
120] [aShTapAhuD
NiruvamaguNamAruDho araha.nto eriso hoi.. 29..
padArtho.nko dekhanA va jAnanA hai, aShTa karmo.nkA ba.ndh naShTa hone se mokSha hai. yahA.N satva kI aur
uday kI vivakShA na lenA, kevalI ke ATho.nhI karmakA ba.ndh nahI.n hai. yadyapi sAtA vedanIy kA
Asrav mAtra ba.ndh siddhA.nt me.n kahA hai tathApi sthiti– anubhAgarUp ba.ndh nahI.n hai, isaliye aba.ndh
tulya hI hai.n. isaprakAr ATho.n hI karma ba.ndhake abhAv kI apekShA bhAv mokSha kahalAtA hai aur
upamA rahit guNo.nse ArU.Dh.h.h hai.n–sahit hai.n. isaprakAr guN Chadmastha me.n kahI.n bhI nahI.n hai, isaliye
jiname.n upamArahit guN hai.n aise araha.nt hote hai.n.
bhAvArthaH–keval nAm mAtra hI araha.nt ho.n usako ataha.nt nahI.n kahate hai.n. isaprakAr ke
Age phir kahate hai.nH––
hatvA doShakarmANi bhUtaH j~nAnamayashvArhan.. 30..
nirUpam guNe ArUDh Che–arha.nt AvA hoy Che. 29.
Page 121 of 394
PDF/HTML Page 145 of 418
single page version
bodhapAhuD][121
arthaH––jarA–bu.DhApA, vyAdhi–rog, janma–maraN, chAro.n gatiyo.nme.n gaman, puNya–pAp aur doSho.nko utpanna karane vAle karmo.nkA nAsh karake, kevalaj~nAnamayI araha.nt huA ho vah ‘araha.nt’ hai.n.
bhAvArthaH––pahilI gAthA me.n guNo.nke sadbhAv se araha.nt nAm kahA aur is gAthA me.n doSho.nke abhAv se araha.nt nAm kahA. rAg, dveSh, mad, moh, arati, chi.ntA, bhay, nidrA, viShAd, khed aur vismay ye gyArah doSh to ghAtikarma ke uday se hote hai.n aur kShudhA, tR^ishA, janma, jarA, maraN, rog or sved ye sAt doSh aghAti karma ke uday se hote hai.n. is gAthA me.n jarA, rog, janma, maraN aur chAr gatiyo.n me.n gaman kA abhAv kahane se to aghAtikarma se hue doSho.nkA abhAv jAnanA, kyo.nki aghAtikarma me.n in doSho.nko utpanna karane vAlI pApaprakR^itiyo.nke uday kA araha.nt ko abhAv hai aur rAg–dveShAdik doSho.nkA ghAtikarma ke abhAv se abhAv hai. yahA.N koI pUChe––––araha.nt ko maraN kA aur puNya kA abhAv kahA; mokShagaman honA yah ‘maraN’ araha.nt ke hai aur puNya prakR^itiyo.n kA uday pAyA jAtA hai, unakA abhAv kaise? usakA samAdhAn–––yahA.N maraN hokar phir sa.nsAr me.n janma ho isaprakAr ke ‘maraN’ kI apekShA yah kathan hai, isaprakAr maraN araha.nt ke nahI.n hai; usIprakAr jo puNya prakR^itikA uday pAp prakR^iti sApekSha kare isaprakAr puNya ke udayakA abhAv jAnanA athavA ba.ndh – apekShA puNyakA bhI ba.ndh nahI.n hai. sAtAvedanIy ba.ndhe vah sthiti–anubhAg binA aba.ndhatulya hI hai.
prashnaH– kevalI ke asAtA vedanIy kA uday bhI siddhA.nt me.n kahA hai, usakI prakR^iti kaise hai?
uttaraH– isaprakAr jo asAtA kA atyanta ma.nd – bilakul ma.nd anubhAg uday hai aur sAtA kA ati tIvra anubhAg uday hai, usake vash se asAtA kuCh bAhya kArya karane me.n samartha nahI.n hai, sUkShma uday dekar khir jAtA hai tathA sa.nkramaNarUp hokar sAtArUp ho jAtA hai isaprakAr jAnanA. isaprakAr ana.nt chatuShTay sahit sarvadoSh rahit sarvaj~na vItarAg ho usako nAm se ‘araha.nt’ kahate hai.n.. 30..
ThAvaN pa.nchavihehi.n paNayavvA arahapurisassa.. 31..
–guN, mArgaNA, paryApti tem ja prANane jIvasthAnathI. 31.
Page 122 of 394
PDF/HTML Page 146 of 418
single page version
122] [aShTapAhuD
sthApanA pa.nchavidhaiH praNetavyA arhatpuruShasya.. 31..
araha.nt puruSh kI sthApanA prApta karanA athavA usako praNAm karanA chAhiye.
bhAvArthaH––sthApanAnikShepame.n kAShTha – pAShANAdik me.n sa.nkalpa karanA kahA hai so yahA.N
sthApan kahA hai.. 31..
Age visheSh kahate hai.nH––
chatustri.nshat atishayaguNA bhava.nti sphuTa.n tasyAShTaprAtihAryA.. 32..
yogo.nkI pravR^ittisahit kevalI sayogakevalI araha.nt hotA hai. unake chau.ntIs atishay aur ATh
prArihArya hote hai.n, aise to guNasthAn dvArA ‘sthApanA’ araha.nt kahalAte hai.n.
bhAvArthaH––yahA.N chau.ntIs atishay aur ATh prAtihArya kahane se to samavasharaN me.n
kI pravR^itti siddha hotI hai. ‘kevalI’ kahane se kevalaj~nAn dvArA sab tattvo.nkA jAnanA siddha hotA
hai. chau.ntIs atishay isaprakAr hai.n–––janma se prakaT hone vAle dasH––1–malamUtra kA abhAv,
2–pasevakA abhAv, 3–dhaval rudhir honA, 4–samachaturasrasa.nsthAn, 5–vajravR^iShabhanArAch sa.nhanan,
6–sundararUp, 7–suga.ndh sharIr, 8–shubhalakShaN honA, 9–ananta bal, 10–madhur vachan, isaprakAr
das hote hai.n.
chotrIsh atishayayukta ne vasu prAtihAryasamet Che. 32.
Page 123 of 394
PDF/HTML Page 147 of 418
single page version
bodhapAhuD][123
kevalaj~nAn utpanna hone par das hote hai.nH––– 1–upasarga kA abhAv, 2–adayAkA abhAv, 3–sharIr kI ChAyA na pa.DnA, 4–chaturmakh dikhanA, 5–sab vidyAo.n kA svAmitva, 6– netro.nke palak na giranA, 7–shatayojan subhikShatA, 8–AkAshagaman, 9–kavalAhAr nahI.n honA, 10–nakh–kesho.nkA nahI.n ba.DhnA, aise das hote hai.n. chaudah devakR^it hote hai.nH–––– 1–sakalArddhamAgadhI bhAShA, 2–sab jIvo.nme.n maitrI bhAv, 3– sab R^ituke phal phUl phalanA, 4–darpaN samAn bhUmi, 5–ka.nTak rahit bhUmi, 6–ma.nd suga.ndh pavan, 7–sabake Ana.nd honA, 8–ga.ndhodak vR^iShTi, 9–pairo.nke nIche kamal rachanA, 10–sarvadhAnya niShpatti, 11–daso.n dishAo.n kA nirmal honA, 12–devo.n ke dvArA AhvAnan, 13–dharmachakrakA Age chalanA, 14–aShTama.ngaladravyo.nkA Age chalanA. aShTa ma.ngal dravyo.nke nAm 1–Chatra, 2–dhvajA, 3–darpaN, 4–kalash, 5–chAmar, 6–bhR^i~N.hgAr (jhArI), 7–tAl (ThavaNA), aur 8–svAstik (sA.NthiyA) arthAt supratachik aise ATh hote hai.n. chau.ntIs atishay ke nAm kahe.
ATh prAtihArya hote hai.n unake nAm ye hai.n – 1–ashok vR^ikSha, 2–puShpavR^iShTi, 3–divyadhvani, 4–chAmar, 5–si.nhAsan, 6–bhAmaNDal, 7–dundubhi vAditra aur 8–Chatra aise ATh hote hai.n. isaprakAr guNasthAn dvArA araha.nt kA sthApan kahA.. 32.. ab Age mArgaNA dvArA kahate hai.nH–––
sa.njam da.nsaN lesA bhaviyA sammatta saNNi AhAre.. 33..
sa.nyame darshane leshyAyA.n bhavyatve samyaktve sa.nj~nini AhAre.. 33..
arthaH––gati, indriy, kAy, yog, ved, kaShAy, j~nAn, sa.nyam, darshan, leshyA, bhavyatva,
samyaktva, sa.nj~nI aur AhAr isaprakAr chaudah mArgaNA hotI hai.
Page 124 of 394
PDF/HTML Page 148 of 418
single page version
124] [aShTapAhuD araha.nt sayogakevalI ko terahavA.N guNasthAn hai, isame.n ‘mArgaNA’ lagAte hai.n. gati– chAr me.n manuShyagati hai, indriyajAti– pA.Nch me.n pa.Nchendriy jAti hai, kAy– Chahame.n trasakAy hai, yog– pa.ndrah me.n yog–manoyog to satya aur anubhay isaprakAr do aur ye hI vachan yog do tathA kAyayog audArik isaprakAr pA.Nch yog hai.n, jab samudghAt kare tab audArikamishra aur kArmAN ye do milakar sAt yog hai.n; ved– tIno.n kA hI abhAv hai; kaShAy– pachchIs sabahI kA abhAv hai; j~nAn– ATh me.n kevalaj~nAn hai; sa.nyam– sAt me.n ek yathAkhyAt hai; darshan– chArame.n ek kevaladarshan hai; leshyA– Chah me.n ek shukla jo yog nimitta hai; bhavya– do me.n ek bhavya hai; samyaktva– Chah me.n ek kShAyik samyaktva hai; sa.nj~nI– do me.n sa.nj~nI hai, vah dravya se hai aur bhAv se kShayopashanarUp bhAv man kA abhAv hai; AhArak anAhArak– do me.n ‘AhArak’ hai.n vah bhI nokarmavargaNA apekShA hai kintu kavalAhAr nahI.n hai aur samudghAt kare to ‘anAhArak’ bhI hai, isaprakAr dono.n hai.n. isaprakAr mArgaNA apekShA araha.nt kA sthApan jAnanA ..33.. Age paryApti dvArA kahate hai.nH–––
pajjattiguNasamiddho uttamadevo havai araho.. 34..
paryApti guNasamR^iddhaH uttamadevaH bhavati arhan.. 34..
arthaH––AhAr, sharIr, indriy, man, AnaprAN arthAt shvAsochChvAs aur bhAShA––
bhAvArthaH––paryApti kA svarUp iprakAr hai–––––jo jIv ek anya paryAy ko Cho.Dkar
utpanna ho. vahA.N tIn jAti kI vargaNA kA grahaN kare – AhAravargaNA, bhAShAvargaNA, manovargaNA,
isaprakAr grahaN karake ‘AhAr’ jAti kI vargaNA se to AhAr, sharIr, indriy, shvAsochChvAs
isaprakAr chAr paryApti a.ntarmuhUrta kAlame.n pUrNa
Page 125 of 394
PDF/HTML Page 149 of 418
single page version
bodhapAhuD][125 kare, tatpashchAt bhAShAjAti manojAtikI vargaNA se antarmuhUrta meh hI bhAShA, manaHparyApti pUrNa kare, isaprakAr Chaho.n paryApti a.ntarmuhUrta me.n pUrNa karatA hai, tatpashchAt Ayuparyanta paryApta hI kahalAtA hai aur nokarmavargaNA kA grahaN karatA hI rahatA hai. yahA.N AhAr nAm kavalAhAr nahI.n jAnanA. isaprakAr terahave.n guNasthAn me.n bhI araha.ntake paryApta pUrNa hI hai, isaprakAr paryApti dvArA araha.nt kI sthApanA hai.. 34.. Age prAN dvArA kahate hai.nH–––
ANappANappANA AugapANeN ho.nti dah pANA.. 35..
AnaprANaprANAH AyuShkaprANen bhava.nti dashaprANAH.. 35..
arthaH––pA.Nch indriyaprAN, man–vachan–kAy tIn balaprAN, ek shvAsochChvAs prAN aur
ek AyuprAN ye das prAN hai.n.
bhAvArthaH––isaprakAr das prAN kahe.n uname.n terahave.n guNasthAn me.n bhAvaindriy aur bhAvaman
chAr prAN hai.n aur dravya apekShA daso.n hI hai.n. isaprakAr prAN dvArA araha.nt kA sthApan hai.. 35..
Age jIvasthAn dvArA kahate hai.nH––
ede guNagaNajutto guNamAruDho havai araho.. 36..
be Ayu–shvAsochChvAs prANo, –prAN e das hoy tyA.n. 35.
mAnavabhave pa.nchendri tethI chaudame kvavasthAn Che;
Page 126 of 394
PDF/HTML Page 150 of 418
single page version
126] [aShTapAhuD
etadguNagaNayuktaH guNamArUDho bhavati arhan.. 36..
arthaH––manuShyabhav me.n pa.nchendriy nAm ke chaudahave.n jIvasthAn arthAt jIv samAs, usame.n
itane guNo.nke samUhase yukta terahave.n guNasthAn ko prApta araha.nt hote hai.n.
bhAvArthaH––jIvasamAs chaudah kahe.n hai.n–––ekendriy sUkShma bAdar 2, doindriy, teindriy,
bhed se chaudah hue. iname.n chaudahavA.N ‘sainI pa.nchendriy jIvasthAn’ araha.nt ke hai. gAthA me.n sainI kA
nAm na liyA aur manuShya kA nAm liyA so manuShya sainI hI hote hai.n, asainI nahI.n hote hai.n
isaliye manuShya kahane me.n ‘sainI’ hI jAnanA chAhiye ..36..
isaprakAr jIvasthAn dvArA ‘sthApanA araha.nt’ kA varNan kiyA.
Age dravya kI pradhAnatA se araha.ntakA nirUpaN karate hai.nH––
si.nhAN khel seo Natthi dugu.nChA ya doso ya.. 37..
gokhIrasa.nkhadhavala.n ma.nsa.n rUhira.n cha savva.nge.. 38..
orAliya.n cha kAya.n NAyavva.n arahapurisassa.. 39..
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ajugupsitA, vaNanAsikAmaL–shleShma–sved, adoSh Che. 37.
sarvA.ng gokShIr–sha.nkhatulya sudhaval mA.ns rUdhir Che; 38.
Page 127 of 394
PDF/HTML Page 151 of 418
single page version
bodhapAhuD][127
si.nhANaH khelaH svedaH nAsti durgandhaH cha doShaH cha.. 37..
gokShIrasha.nkhadhavala.n mA.nsa.n rudhira.n cha sarvA.nge.. 38..
IdrashaguNaiH sarvaH atishayavAn suparimalAmodaH.
audArikashcha kAyaH arhatpuruShasya j~nAtavyaH.. 39..
arthaH––araha.nt puruSh ke audArik kAy isaprakAr hotA hai–––jo jarA, vyAdhi aur
rog in sa.nba.ndhI duHkh usame.n nahI.n hai, AhAr–nIhAr se rahit hai, vimal arthAt malamUtra rahit
hai; si.nhAN arthAt shleShma, khel arthAt thUk, pasev aur durga.ndh arthAt jugupsA, glAni aur
durga.ndhAdi doSh usame.n nahI.n hai.. 37..
das to usame.n prAN hai.n ve dravyaprAN hai.n, pUrNa paryApti hai, ek hajAr ATh lakShaN hai.n aur
38..
isaprakAr guNo.nse sa.nyukta sarva hI deh atishayasahit nirmal hai, Amod arthAt suga.ndh
bhAvArthaH––yahA.N dravya nikShep nahI.n samajhanA. AtmAse bhinna hI dehakI pradhAnatA se ‘dravya
isaprakAr dravya araha.ntakA varNan kiyA. Age bhAv kI pradhAnatA se varNan karate hai.nH–––
chittapariNAmarahido kevalabhAve muNeyavvo.. 40..
chittapariNAmarahitaH kevalabhAve j~nAtavyAH.. 40..
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 128 of 394
PDF/HTML Page 152 of 418
single page version
128] [aShTapAhuD
arthaH––kevalabhAv arthAt kevalaj~nAnarUp hI ek bhAv hote hue araha.nt hote hai.n aisA jAnanA. mad arthAt mAnakaShAy se huA garva, rAg–dveSh arthAt kaShAyo.nke tIvra uday se hone vAle prIti aur aprItirUp pariNAm inase rahit hai.n, pachchIs kaShAyarUp mal usakA dravya karma tathA unake uday se huA bhAvamal usase rahit hai.n, isIliye atyanta vishuddha hai.n––nirmal hai.n, chitta pariNAm arthAt man ke pariNAmarUp vikalpa rahit hai.n, j~nAnAvaraNakarmake kShayopashamarUp man kA vikalpa nahI.n hai, isaprakAr keval ek j~nAnarUp vItarAgasvarUp ‘bhAv araha.nt’ jAnanA.. 40.. Age bhAv hI kA visheSh kahate hai.nH–––
sammattaguNavisuddho bhAvo arahassa NAyavvo.. 41..
samyaktvaguNavishuddhaH bhAvaH arhataH j~nAtavyaH.. 41..
arthaH––‘bhAv araha.nt’ samyagdarshanase to apane ko tathA sabako sattAmAtra dekhate hai.n
isaprakAr jinako kevaladarshan hai, j~nAn se sab dravya–paryAyo.n ko jAnate hai.n isaprakAr jinako
kevalaj~nAn hai, jinako samyaktva guN se vishuddha kShAyik samyaktva pAyA jAtA hai,––isaprakAr
araha.nt kA bhAv jAnanA.
bhAvArthaH––araha.ntapanA ghAtIkarmake nAsh se hotA hai. mohakarma nAsh se samyaktva aur
ke nAsh se ana.ntadarshan–ana.ntaj~nAn prakaT hotA hai, inase sab dravya–paryAyo.nko ek samayame.n
pratyakSha dekhate hai.n aur jAnate hai.n. dravya Chah hai.n––uname.n jIv dravya kI sa.nkhyA ana.ntAna.nt hai,
pudgaladravya usase ana.ntAna.nt guNe hai.n, AkAshadravya ek hai vah ana.ntAna.nt pradeshI hai isake madhyame.n
sab jIv – pudgal asa.nkhyAt pradesh me.n sthit hai.n, ek dharmadravya, ek adharmadravya ye dono.n
asa.nkhyAtapradeshI hai.n inase lok–Alok kA vibhAg hai, usI lokame.n hI kAladravya ke asa.nkhyAt
kAlANu sthit hai.n. in sab dravyo.nke pariNAmarUp paryAy hai.n ve ek–ek dravyake ana.ntAna.nt hai.n,
unako kAladravyakA pariNAm nimitta hai, usake nimitta se kramarUp hotA samayAdik
‘vyavahArakAl’ kahalAtA hai. isakI gaNanA atIt, anAgat, vartamAn dravyo.nkI paryAye.n ana.ntAna.nt
hai.n, in sab dravya–paryAyo.nko araha.ntakA darshan–j~nAn ekasamayame.n dekhatA jAnatA hai,
Page 129 of 394
PDF/HTML Page 153 of 418
single page version
bodhapAhuD][129 isaliye araha.nt ko sarvadarshI–sarvaj~na kahate hai.n. bhAvArthaH––isaprakAr araha.ntakA nirUpaN chaudah gAthAo.nme.n kiyA. pratham gAthAme.n nAm, sthApanA, dravya, bhAv, guN, paryAy sahit chvyan, Agati, sa.npatti ye bhAv araha.nt ko batalAte hai.n. isakA vyAkhyAn nAmAdi kathaname.n sarva hI A gayA, usakA sa.nkShep bhAvArtha likhate hai.nH–– garbha–kalayANakaH––––pratham garbhakalayANak hotA hai; garbhame.n Aneke Chah mahIne pahile indrakA bhejA huA kuber jis rAjAkI rANI ke garbha me.n tIrtha.nkar Aye.nge usake nagarakI shobhA karatA hai, ratnamayI suvarNamayI mandir banAtA hai, nagar ke koT, khAI, daravAje, sundar van, upavan kI rachanA karatA hai, sundar bheShavAle nar–nArI nagar me.n basAtA hai, nitya rAjamandir par ratno.n kI varShA hotI rahatI hai, tIrtha.nkar kA jIv jab mAtA ke garbha me.n AtA hai tab mAtAko solah svapna Ate hai.n, ruchakavaradvIpame.n rahanevAlI devA.nganAye.n mAtA kI nitya sevA karatI hai.n, aise nau mahIne pUre hone par prabhukA tIn j~nAn aur das atishay sahit janma hotA hai, tab tIn lok me.n Ana.ndamay kShobh hotA hai, dev ke binA bajAye bAje bajate hai.n, indrakA Asan kampAyamAn hotA hai, tab indra prabhu kA janma huA jAn kar svagar se airAvat hAthI par cha.Dh.h.h kar AtA hai, sarva chAr prakAr ke dev–devI ekatra hokar Ate hai, shachI (indrANI) mAtA ke pAs jAkar guptarUpase prabhuko le AtI hai, indra harShit hokar hajAr netro.nse dekhatA hai. phir saudharma indra, bAlak sharIrI bhagavAn ko apanI godame.n lekar airAvat hAthI par cha.Dhkar meruparvat par jAtA hai, ishAn indra Chatra dhAraN karatA hai, sanatkumAr, mahendra indra cha.Nvar Dhorate hai.n, meruke pA.NDuk van kI pA.NDukashilA par si.nhAsan ke Upar prabhuko virAjamAn karate hai.n, sab dev kShIr samudra se ek hajAr ATh kalasho.nme.n jal lAkar dev–devA.nganA gIt nR^itya vAditra baDe utsAh sahit prabhuke mastakapar kalash DhArakar janmakalyANakakA abhiShek karate hai.n, pIChe shrR^i.ngAr, vastra, AbhUShaN pahinAkar mAtA ke pAs ma.ndirame.n lAkar mAtA ke sau.np dete hai.n, indrAdik dev apane–apane sthAn chale jAte hai.n, kuber sevA ke liye rahatA hai.
tadanantar kumAr – avasthA tathA rAjya –avasthA bhog bhogakar phir vairAgay kAraN pAkar sa.nsAr –deh– bhogo.nke virakta ho jAte hai.n. tab laukAntik dev Akar, vairAgya ko ba.DhAne vAlI prabhu kI stuti karate hai.n, phir indra Akar ‘tap kalyANak’ karatA hai. pAlakI mai.n baiThAkar ba.De utsav se van me.n le jAtA hai, vahA.N prabhu pavitra shilA par baiTh kar pa.nchamuShTi se lochakar pa.nch mahAvrat a.ngIkAr karate hai.n, samasta parigrah kA tyAg kar digambararUp dhAraN kar dhyAn karate haiai,
Page 130 of 394
PDF/HTML Page 154 of 418
single page version
130] [aShTapAhuD usI samay manaHparyay j~nAn utpanna ho jAtA hai. phir kuCh samay vyatIt hone par tapake balase ghAtikarma kI prakR^iti 47 tathA aghAti karmaprakR^iti 16–––isaprakAr tresaTh prakR^iti kA sattAme.n se nAsh kar kevalaj~nAn utpanna kar anantachatuShTayarUp hokar kShudhAdik doSho.nse rahit araha.nt hote hai.n. phir indra Akar samavasaraNakI rachanA karatA hai so Agamokta anek shobhA sahit maNi–suvarNamayI koT, khAI, vedI chAro.n dishAo.nme.n chAr daravAje, mAnasta.nbh, nATyashAlA, van Adi anek rachanA karatA hai. usake bIch sabhAmaNDapame.n bArah sabhAe.N uname.n muni, AryikA, shrAvak, shrAvikA, dev, devI, tirya.nch baiThate hai.n. prabhuke anek atishay prakaT hote hai.n. sabhAmaNDapake bIch tIn pIThapar ga.ndhakuTIke bIch si.nhAsan par kamalake Upar a.ntarIkSha prabhu birAjate hai.n aur ATh prAtihArya yukta hote hai.n. vANI khiratI hai, usako sunakar gaNadhar dvAdashA.ng shAstra rachate hai.n. aise kevalakalyANakA utsav indra karatA hai. phir prabhu vihAr karate hai.n. usakA ba.DA utsav dev karate hai.n. kuCh samay bAd Ayu ke din tho.De rahane par yoganirodh kar adhAtikarmakA nAshakar mukti padhArate hai.n, tatpashchAt sharIrakA agni–sa.nskAr kar indra utsavasahit ‘nirvAN kalyANak’ mahotsav karatA hai. isaprakAr tIrtha.nkar pa.nch kalyANakakI pUjA prApta kar, araha.nt hokar nirvANako prApta hote hai.n aisA jAnanA.. 41.. Age (11) – pravajyA nirUpaN karate hai.n, usako dIkShA kahate hai.n. pratham dIkShA hI ke yogya sthAn visheSh ko tathA dIkShAsahit muni jahA.N tiShThate hai.n, usakA svarUp kahate hai.nH––
giriguh girisihare vA bhImavaNe ahav vasite vA.. 42..
pa.nchamahavvayajuttA pa.nchi.ndiyasa.njayA NirAvekkhA.
sajjhAyajhANajuttA muNivaravasahA NiichChanti.. 44..
Page 131 of 394
PDF/HTML Page 155 of 418
single page version
bodhapAhuD][131
giriguhAyA.n girishikhare vA, bhImavane athavA vasatau vA.. 42..
jinabhavana.n ath vedhya.n jinamArge jinavarA vidanti.. 43..
svAdhyAyadhyAnayuktAH munivaravR^iShabhAH nIchChanti.. 44..
arthaH––sUnA ghar, vR^ikShakA mUl, koTar, udyAn van, shmashAnabhUmi, parvatakI guphA,
parvatakA shikhar, bhayAnak van aur vastikA iname.n dIkShAsahit muni Thahare.n. ye dIkShAyogya sthAn
hai.n.
svavashAsakta arthAt svAdhIn muniyo.nse Asakta jo kShetra un kShetro.nme.n muni Thahare. tathA
kahA gayA hai arthAt Ayatan Adik; paramArtharUp sa.nyamI muni, araha.nt, siddha svarUp unake
nAmake akShararUp ma.ntra tathA unakI Aj~nArUp vANIko ‘vach’ kahate hai.n tathA unake AkAr dhAtu
– pAShAN kI pratimA sthApanako ‘chaitya’ kahate hai.n aur jab pratimA tathA akShar ma.ntra vANI jisame.n
sathApit kiye jAte hai.n isaprakAr ‘Alay’ – ma.ndir, ya.ntra yA pustakarUp aisA vach, chaitya tathA
AlayakA trik hai athavA jinabhavan arthAt akR^itrim chaityAlay ma.ndir isaprakAr AyatanAdik
unake samAn hI unakA vyavahAr, use jinamArga me.n jinavar dev ‘bedhya’ arthAt dIkShAsahit
muniyo.nke dhyAn karane yogya, chintan karane yogya kahate hai.n.
girika.ndare, girishikhar par, vikarAL van vA vasatimA.n. 42.
jinabhavan muninA.n lakShya Che–jinavar kahe jinashAsane. 43.
Page 132 of 394
PDF/HTML Page 156 of 418
single page version
132] [aShTapAhuD
jo munivR^iShabh arthAt muniyo.nme.n pradhAn hai.n unake kahe hue shUnyagR^ihAdik tathA tIrtha, nAm ma.ntra, sthApanarUp mUrti aur unakA Alay – mandir, pustak aur akR^itrim jinamandir unako ‘NiichChati’ arthAt nishchayase iShTa karate hai.n. sUne ghar Adi me.n rahate hai.n aur tIrtha Adi kA dhyAn chi.ntavan karate hai.n tathA dUsaro.nko vahA.N dIkShA dete hai.n. yahA.N ‘NiichChati’ pAThAntar ‘NiichCha.nti’ isaprakAr bhI hai usakA kAlokti dvArA to isaprakAr artha hotA hai ki ‘jo kyA iShTa nahI.n karate hai.n? arthAt karate hI hai.n.’ ek TippaNI me.n aisA artha kiyA hai ki––aise shUnyagR^ihAdik tathA tIrthAdikako svavashAsakta arthAt svechChAchArI bhraShTAchAriyo.n dvArA Asakta ho (yukta ho) to ve munipradhAn iShTa na kare.n, vahA.N na rahe.n. kaise hai.n ve muni pradhAn? pA.Nch mahAvrat sa.nyukta hai.n, pA.Nch indriyo.nko bhale prakAr jItane vAle hai.n, nirapekSha hai.n – kisI prakArakI vA.nchChAse muni nahI.n hue hai.n, svAdhyAy aur dhyAnayukta hai.n, kaI to shAstra pa.Dhte– pa.DhAte hai.n, kaI dharma – shukladhyAn karate hai.n. bhAvArthaH––yahA.N dIkShA yogya sthAn tathA dIkShAsahit dIkShA denevAle munikA tathA unake chi.ntanayogya vyavahAr svarUp kahA hai .. 42 – 43 – 44.. [11] Age pravajyAkA svarUp kahate hai.nH––
pAvAra.nbhavimukkA pavvajjA erisA bhaNiyA.. 45..
pApAra.nbhavimuktA pravrajyA IdrashI bhaNitA.. 45..
arthaH––gR^ih (ghar) aur gra.nth (parigrah) in dono.nse muni mamatva, iShTa –aniShTa buddhise
se rahit hai.n–––isaprakAr pravajyA jineshvaradevane kahI hai.
Page 133 of 394
PDF/HTML Page 157 of 418
single page version
bodhapAhuD][133
bhAvArthaH––jain dIkShAme.n kuCh bhI parIgrah nahI.n, sarva sa.nsAr kA moh nahI.n, jisame.n bAIs parIShaho.nkA sahanA tathA kaShAyo.nkA jItanA pAyA jAtA hai.n aur pApAra.nbh kA abhAv hotA hai. isaprakAr dIkShA anyamat me.n nahI.n hai.. 45.. Age phir kahate hai.nH–––
kuddANaviraharahiyA pavvajjA erisA bhaNiyA.. 46..
kudAnaviraharahitA pravrajyA IdrashI bhaNitA.. 46..
arthaH––dhan, dhAnya, vastra inakA dAn, hiraNya arthAt rUpA, sonA Adik, shayyA,
Asan Adi shabdase Chatra, chAmarAdik aur kShetra Adi kudAno.nse rahit pravajyA kahI hai.
bhAvArthaH––anyamatI bahut se isaprakAr pravajyA kahate hai.nH––––gau, dhan, dhAnya, vastra,
rakh kar dAn kare usake kAhe kI pravajyA? yah to gR^ihasthakA karma hai, gR^ihasthake bhI in
vastuo.nke dAn se visheSh puNya to hotA nahI.n hai, kyo.nki pAp bahut hai aur puNya alpa hai, vah
bahut pApakArya gR^ihasthako karane me.n lAbh nahI.n hai. jisame.n bahut lAbh ho vahI kAm karanA yogya
hai. dIkShA to in vastuo.n se rahit hai.. 46..
Age phir kahate hai.nH––
Page 134 of 394
PDF/HTML Page 158 of 418
single page version
134] [aShTapAhuD
taNakaNae samabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA.. 47..
tR^iNe kanake samabhAvA pravrajyA IdrashI bhaNitA.. 47..
arthaH––jisame.n shatru–mitra me.n samabhAv hai, prasha.nsA–nindAme.n, lAbh–alAbhame.n aur tR^iN–
ka.nchan me.n samabhAv hai. isaprakAr pravajyA kahI hai.
bhAvArthaH––jainadIkShA me.n rAg–dveShakA abhAv hai. shatru–mitra, nindA–prasha.nsA, lAbh–alAbh
Age phir kahate hai.nH––
savvattha gihidapi.nDA pavvajjA erisA bhaNiyA.. 48..
sarvatra gR^ihitapi.nDA pravrajyA IdrashI bhaNitA.. 48..
arthaH––uttam geh arthAt shobhA sahit rAjabhavanAdi aur madhyageh arthAt jisame.n apekShA
nahI.n hai. shobhArahit sAmAnya logo.nkA ghar iname.n tathA dAridra–dhanavAn iname.n nirapekSha arthAt
ichChArahit hai.n, sab hI yogya jagah par AhAr grahaN kiyA jAtA hai. isaprakAr pravajyA kahI
hai.
bhAvArthaH––muni dIkShA sahit hote hai.n aur AhAr lene ko jAte hai.n tab isaprakAr vichAr
isaprakAr vA.nChArahit nirdoSh AhArakI yogyatA ho vahA.N sab hI jagahase yogya AhAr le lete
hai.n, isaprakAr dIkShA hai.. 48..
tR^iN–ka.nchane samabhAv Che, –dIkShA kahI AvI jine. 47.
nirdhan–sadhan ne uchcha–madhyam sadan anapekShitapaNe
Page 135 of 394
PDF/HTML Page 159 of 418
single page version
bodhapAhuD][135
Nimmam Niraha.nkArA pavvajjA erisA bhaNiyA.. 49..
nirgra.nthA niHsa.ngA nirmAnAshA arAgA nirdveShA. nirmamA niraha.nkArA pravrajyA IdrashI bhaNitA.. 49..
arthaH––kaisI hai pravajyA? nirgra.nthaavarUp hai, parigrah se rahit hai, niHsa.ng arthAt jisame.n strI paradravyakA sa.ng–milAp nahI.n hai, jisame.n nirmAnA arthAt mAn kaShAy bhI nahI.n nahI.n hai, madarahit hai, jisame.n AshA nahI.n hai, sa.nsArabhog kI AshArahit hai, jisame.n arAg arthAt rAg kA abhAv hai, sa.nsAr–deh–bhogo.n se prIti nahI.n hai, nirdeShA arthAt kisI se dveSh nahI.n hai, nirmamA arthAt kisI se mamatva bhAv nahI.n hai, niraha.nkArA arthAt aha.nkAr rahit hai, jo kuCh karmakA uday hotA hai vahI hotA hai–––isaprakAr jAnane se paradravyame.n kartR^itvakA aha.nkAr nahI.n rahatA hai aur apane svarUpakA hI usame.n sAdhan hai, isaprakAr pravajyA kahI hai.
bhAvArthaH––anyamatI bheSh pahinakar usI mAtrako dIkShA mAnate hai.n vah dIkShA nahI.n hai, jain dIkShA isaprakAr kahI hai.. 49..
Age phir kahate hai.nH––
Nibbhay NirAsabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA.. 50..
nirmam, arAg, adveSh Che, –dIkShA kahI AvI jine. 49.
niH sneh, nirbhay, nirvikAr, akaluSh ne nirmoh Che,
Page 136 of 394
PDF/HTML Page 160 of 418
single page version
136] [aShTapAhuD
nirbhayA nirAshabhAvA pravrajyA IdrashI bhaNitA.. 50..
arthaH––pravajyA kaisI hai––niHsnehA arthAt jisame.n kisIse sneh nahI.n, jisame.n paradravyase
rAgAdirUp sachchikkaNabhAv nahI.n hai, jisame.n nirlobhA arthAt kuCh paradravya ke lene kI vA.nChA nahI.n
hai, jisame.n nirmohA arthAt kisI paradravya se moh nahI.n hai, bhUlakar bhI paradravya me.n Atmabuddhi nahI.n
hotI hai, nirvikArA arthAt bAhya–abhya.ntar vikAr se rahit hai, jisame.n bAhya sharIr kI cheShTA
tathA vastrAbhUShaNAdikakA a.ng–upA.ng vikAr nahI.n hai, jisame.n a.ntara.ng kAm – krodhAdikakA
vikAr nahI.n hai. niHkaluShA arthAt malin bhAv rahit hai.n. AtmA ko kaShAy malin karate hai.n ataH
kaShAy jisame.n nahI.n hai. nirbhayA arthAt jisame.n kisI prakAr kA bhay nahI.n hai, apane svarUpako
avinAshI jAne usako kisI kA bhay ho, jisame.n nirAshabhAvA arthAt kisI prakAr ke paradravya
kI AshA kA bhAv nahI.n hai, AshA to kisI vastu kI prApti na ho usakI lagI rahatI hai parantu
jahA.N paradravya ko apanA jAnA hI nahI.n aur apane svarUp kI prApti ho gaI tab kuCh prApta
karanA sheSh na rahA, phir kisakI AshA ho? pravajyA isaprakAr kahI hai.
bhAvArthaH––jain dIkShA aisI hai. anyamat me.n sva–par dravyakA bhedavij~nAn nahI.n hai, unake
Age dIkShA kA bAhya svarUp kahate hai.nH–––
parakiyaNilayaNivAsA pavvajjA erisA bhaNiyA.. 51..
parakR^itanilayanivAsA pravrajyA IdrashI bhaNitA.. 51..
arthaH–– kaisI hai pravajyA? yathAjAtarUpasadR^ishI arthAt jaisA janma hote hI bAlakakA
nagnarUp hotA hai vaisA hI nagna usame.n hai. avala.nbitAbhujA arthAt jisame.n bhujA la.nbAyamAn kI hai,
jisame.n bAhulya apekShA kAyotsarga rahanA hotA hai, nirAyudh arthAt Ayudho.nse rahit hai, shA.ntA
arthAt jisame.n a.ng–upA.ng ke vikAr rahit shA.ntamudrA hotI