૩૨૦ અપના જ્ઞાયકકા અસ્તિત્વ છોડા નહીં હૈ ઔર જ્ઞાયક જ્ઞાયકરૂપ પરિણમતા હૈ. લેકિન ઉસે ઉસકા જ્ઞાન ઔર શ્રદ્ધાન નહીં હૈ. ઉસકી દૃષ્ટિ બાહર હૈ.
વહ ઐસા હૈ કિ, જૈસે જડ અપને સ્વરૂપકો છોડતા નહીં હૈ, વૈસે ચૈતન્ય અપને સ્વરૂપકો છોડતા નહીં હૈ. સ્વયં અનુભૂતિસ્વરૂપ હી હૈ. જ્ઞાન અસાધારણ લક્ષણ હૈ કિ જ્ઞાન જ્ઞાનસ્વરૂપ સ્વયં પરિણમતા હૈ. લેકિન ઉસે ઉસકી અનુભૂતિ નહીં હૈ. અનુભૂતિ અર્થાત ઉસે આનન્દકી અનુભૂતિ નહીં હૈ. પરન્તુ સ્વયં અપને અનુભૂતિસ્વરૂપ અર્થાત ચૈતન્ય ચૈતન્યરૂપ પરિણમતા હૈ. અર્થાત જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપ-સે અનુભવમેં આ રહા હૈ. લેકિન ઉસકો સ્વયંકો વહ માલૂમ નહીં હૈ કિ મૈં ચૈતન્ય સ્વયં અસ્તિત્વ સ્વરૂપ હૂઁ. ઉસકા અસ્તિત્વ ઉસને ગ્રહણ નહીં કિયા હૈ, લેકિન અસ્તિત્વકા નાશ નહીં હુઆ હૈ. વહ અનુભૂતિસ્વરૂપ હી હૈ. આત્મા સ્વયં અનુભૂતિસ્વરૂપ હૈ. લેકિન ઉસ અનુભૂતિકા સ્વયંને અનુભવ નહીં કિયા હૈ. ઐસા ઉસકા અર્થ હૈ.
મુમુક્ષુઃ- દૃષ્ટિકી ભૂલ હૈ, યહ બતાના હૈ.
સમાધાનઃ- દૃષ્ટિકી ભૂલ હૈ, યહ બતાના હૈ. ઉસકી દૃષ્ટિકી ભૂલ હૈ. ઉસકી દૃષ્ટિ બાહર હૈ. જૈસે દૂસરોંકી ગિનતી કરતા હૈ કિ યહ આદમી હૈ, યહ આદમી હૈ, લેકિન સ્વયંકો ગિનના ભૂલ જાતા હૈ. ઐસે સ્વયં સબ બાહર દેખ રહા હૈ. બાહરકા હૈ, લેકિન મૈં સ્વયં ચૈતન્ય હૂઁ, ઉસકે અસ્તિત્વકા નાશ નહીં હુઆ હૈ, લેકિન વહ સ્વયંકો ભૂલ ગયા હૈ. અપના અસ્તિત્વ અનુભવમેં આ રહા હૈ. પરન્તુ ઉસ અસ્તિત્વકી આનન્દકી અનુભૂતિ નહીં હૈ.
અનુભૂતિસ્વરૂપ સ્વયં હોને પર ભી ઉસે આનન્દકી અનુભૂતિ નહીં હૈ. જ્ઞાન અસાધારણ લક્ષણ હૈ કિ જિસ લક્ષણ-સે સ્વયં અપનેકો પહચાન સકે ઐસા હૈ. વહ જ્ઞાન-જ્ઞાયકતાકા નાશ નહીં હુઆ હૈ, જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપ પરિણમતા હૈ. લેકિન સ્વયં ઉસ જ્ઞાયકતારૂપ નહીં હુઆ હૈ. ઇસલિયે ઉસકી ઓર દૃષ્ટિ કરે, ઉસકા જ્ઞાન કરે, ઉસકા આચરણ કરે તો ઉસે આનન્દકી અનુભૂતિ પ્રગટ હોતી હૈ. ઉસકી શ્રદ્ધા નહીં કરતા હૈ, સ્વયં સ્વયંકા યથાર્થ જ્ઞાન નહીં કરતા હૈ.
યદિ પ્રતીતિ નિઃશંક હો તો ઉસકા આચરણકા બલ ભી બઢ જાતા હૈ. તો ઉસકા આચરણ ભી જોરદાર અપની ઓર હોતા હૈ. લેકિન નિઃશંકતા નહીં હૈ. દૃષ્ટિ બાહર હૈ, ઇસલિયે સ્વયં સ્વયંકો ભૂલ ગયા હૈ. દેખે તો જ્ઞાન અસાધારણ લક્ષણ હૈ. ઉસકા નાશ નહીં હુઆ હૈ. તો ભી સ્વયં સ્વયંકો દેખતા નહીં. વહ અનુભૂતિસ્વરૂપ ભગવાન આત્માકા સ્વયં આનન્દરૂપ અનુભવ નહીં કરતા હૈ. અતઃ અનુભવમેં તો આ રહા હૈ, પરન્તુ વહ આનન્દરૂપ અનુભવમેં નહીં આ રહા હૈ. જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપ, ઉસકા અસ્તિત્વ અસ્તિત્વરૂપ પરિણમતા હૈ. ઐસા ઉસકા અર્થ હૈ.