૪૨
મુમુક્ષુઃ- ધ્રુવ બિના અકેલે ઉત્પાદ-વ્યયકા વિચાર કરના ભી વ્યર્થ હૈ.
સમાધાનઃ- વ્યર્થ હૈ. ધ્રુવ બિના અકેલા ઉત્પાદ-વ્યય ક્યા? કહીં અસતકા ઉત્પાદ નહીં હોતા. જો નહીં હૈ, ઉસકા વ્યય નહીં હોતા, જો હૈ ઉસકા વ્યય હોતા હૈ. ધ્રુવતા ટિકાકર ઉત્પાદ ઔર વ્યય હોતે હૈં. પર્યાયકા ઉત્પાદ-વ્યય હૈ ઔર દ્રવ્ય સ્વયં ટિકતા હૈ.
મુમુક્ષુઃ- વસ્તુકા બંધારણ પહલે જાનના ચાહિયે. તો વહ બંધારણ કૈસા? વસ્તુકા બંધારણ કિસે કહતે હૈં?
સમાધાનઃ- વસ્તુ કિસ સ્વભાવ-સે હૈ? વહ કિસ પ્રકાર-સે નિત્ય હૈ? કિસ પ્રકાર-સે અનિત્ય હૈ? કિસ અપેક્ષા-સે નિત્ય હૈ? કિસ અપેક્ષા-સે અનિત્ય? ઉસકા ઉત્પાદ-વ્યય ક્યા? ઉસકા ધ્રુવ ક્યા? ઉસકા દ્રવ્ય ક્યા? ઉસે ગુણ ક્યા? ઉસકી પર્યાય ક્યા? દ્રવ્ય કૈસા સ્વતઃસિદ્ધ અનાદિઅનન્ત હૈ? વહ સબ ઉસકા બંધારણ હૈ. દ્રવ્ય-ગુણ- પર્યાય, ઉત્પાદ-વ્યય ઔર સ્વતઃસિદ્ધપના અનાદિઅનન્ત, આદિ સબ ઉસકા બંધારણ હૈ. ફિર દ્રવ્ય, ઉસમેં વિભાવ કૈસે હુઆ? ઉસકા સ્વભાવ કૈસે પ્રગટ હો? મૂલ વસ્તુ, ઉસકે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય, ઉત્પાદ-વ્યય ઉસકા-દ્રવ્યકા બંધારણ હૈ. ઉસકા કોઈ કર્તા નહીં હૈ, સ્વયં સ્વતઃસિદ્ધ વસ્તુ હૈ. વહ ઉસકા બંધારણ હૈ.
મુમુક્ષુઃ- કોઈ પર્યાય શુદ્ધ હો યા અશુદ્ધ હો, વહ ધ્રુવમેં-સે તો નિકલતી નહીં હૈ. નિકલે તો ધ્રુવ ખાલી હો જાય. તો ફિર સ્વભાવ પર દૃષ્ટિ જાય તો હી પર્યાયમેં શુદ્ધ અંશ પ્રગટ હો, ઉસકા ક્યા કારણ?
સમાધાનઃ- ધ્રુવમેં-સે નહીં નિકલતી હૈ અર્થાત જો વસ્તુ સ્વયં અનન્ત શક્તિ- અનન્ત ગુણ-સે ભરી વસ્તુ હૈ. દૃષ્ટિ સ્વભાવ પર જાય, ઉસમેં ગુણ પારિણામિકભાવ હૈ, ઉસમેં પર્યાય પ્રગટ હોતી હૈ. ધ્રુવ ખાલી નહીં હો જાતા. અનન્ત કાલ પરિણમે તો ભી દ્રવ્ય કહીં ખાલી નહીં હો જાતા. પરિણમે તો ભી જ્યોંકા ત્યોં રહતા હૈ. ઐસી દ્રવ્યકી કોઈ અચિંત્યતા હૈ. ઉસમેં અનન્ત ગુણ હૈં. ઉન ગુણોંકી પર્યાય-ઉસકા કાર્ય હોતા હી રહતા હૈ. યદિ કાર્ય ન હો તો વહ ગુણ કૈસા? વહ ઐસા કૂટસ્થ નહીં હૈ. તો ફિર દ્રવ્ય પહચાનમેં હી ન આયે. દ્રવ્ય અકેલા કૂટસ્થ હો ઔર પરિણમે હી નહીં, તો વહ દ્રવ્ય પહચાનમેં નહીં આતા કિ યહ ચેતન હૈ યા જડ હૈ. દ્રવ્ય યદિ પરિણમે નહીં તો પહચાન હી નહીં હો. અકેલા કૂટસ્થ હો તો.
કૂટસ્થ તો (ઇસલિયે કહતે હૈં કિ) તૂ પર્યાય પર યા ભેદ પર દૃષ્ટિ ન કર. દૃષ્ટિ એક અખણ્ડ જો એકરૂપ વસ્તુ હૈ ઉસ પર દૃષ્ટિ કર. દ્રવ્યકા જો પારિણામિક સ્વભાવ હૈ ઉસકા નાશ નહીં હોતા. દ્રવ્યકી દ્રવ્યતા કહીં ચલી નહીં જાતી. દ્રવ્ય પરિણમતા હૈ. ઉસ પર દૃષ્ટિ કરે તો દ્રવ્ય જિસ સ્વભાવરૂપ હો ઉસ સ્વભાવરૂપ પરિણમતા હૈ. ઉસકી દૃષ્ટિ વિભાવ તરફ હૈ તો વિભાવકી પર્યાય હોતી હૈ ઔર સ્વભાવ પર દૃષ્ટિ જાય તો