૨૯૨ ઔર જો મતિ-શ્રુતજ્ઞાની હૈ વહ પ્રત્યક્ષ નહીં જાનતા. ઇસલિયે ભૂત, વર્તમાન, ભવિષ્યકા પ્રત્યક્ષ નહીં જાનતા. વહ ભગવાનકે લિયે હૈ-ભૂત, વર્તમાન, ભાવિ. સમ્યગ્દૃષ્ટિ હો અથવા મતિ-શ્રુતજ્ઞાની હો, વહ ભી થોડા જાન સકતા હૈ. ઉસે ભૂતકા અનન્ત, ભવિષ્યકા અનન્ત ઔર વર્તમાન વહ સબ અનન્ત કાલકા નહીં જાનતા. કિસીકો ઐસા જ્ઞાન પ્રગટ હો તો મર્યાદિત જ્ઞાન જાન સકતા હૈ.
બચપન-સે બડા હુઆ તો બચપનકા હો ઉતના યાદ કર સકે. ભવિષ્યમેં ઐસા હોનેવાલા હૈ, ઐસા અનુમાન પ્રમાણ-સે જાન સકતા હૈ. ઐસે ભૂત, વર્તમાન, ભવિષ્યકો જાને. વર્તમાનકા જાન સકે, ઐસે જાન સકતા હૈ. પરન્તુ કેવલજ્ઞાની તો પ્રત્યક્ષ ઐસા હી હોગા, ઐસા નિશ્ચિત જાન સકતે હૈં. બાકી મતિ-શ્રુત જિસે હૈ, વહ બચપન-સે અબ તક બડા હુઆ, બચપનમેં ક્યા બના વહ સબ જાનતા હૈ, જો ઉસકી સ્મરણ શક્તિ હો ઉસ અનુસાર. ઔર અનુમાન-સે ભવિષ્યમેં ઐસા હોગા, ઐસા અનુમાન-સે જાનતા હૈ. કિતનોંકો ઐસા જ્ઞાન હોતા હૈ કિ ભવિષ્યમેં ઐસા હોનેવાલા હૈ. ઐસા ભી કિસીકો હોતા હૈ કિ થોડે સમય બાદ ઐસા હોનેવાલા હૈ. ઐસા જ્ઞાન ઉસકા સચ્ચા ભી હો. ઐસા ભી કિસીકો હોતા હૈ. પરન્તુ વહ સબ મર્યાદિત હોતા હૈ ઔર પરોક્ષ હોતા હૈ. કેવલજ્ઞાનીકો પ્રત્યક્ષ હોતા હૈ.
કેવલજ્ઞાની તો જહાઁ વીતરાગ દશા હુયી તો ઉસકા જ્ઞાન નિર્મલ હો જાતા હૈ. ભૂતકા અનન્ત ઔર ભવિષ્યકા અનન્ત કાલ પર્યંતકા અનન્ત દ્રવ્યોંકા, ઉસકે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય, ચૈતન્ય, જડ, જગતમેં જિતની વસ્તુ હૈ, ઉસકે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય, સમય-સમયમેં ક્યા પરિણમન ચલ રહા હૈ, વહ સબ એક સમયમેં કેવલજ્ઞાની જાનતે હૈં. અપના જાનતે હૈં. સ્વયં ભૂતકાલમેં કૈસે પરિણમે? વર્તમાનમેં કૈસે પરિણમતે હૈં, ભવિષ્યમેં ક્યા પરિણતિ હોનેવાલી હૈ? અપને દ્રવ્યકી. અનન્ત ગુણ ઔર પર્યાય કૈસે પરિણમેંગે, ઐસા ભવિષ્યમકા અપના જાને. ઔર અન્ય અનન્ત દ્રવ્ય. યહ જીવ ઇતને સમય બાદ મોક્ષ જાયગા. નર્કકા, સ્વર્ગકા સબ જીવોંકે ભાવ, ઉસકે ભવ, અનન્ત-અનન્ત કાલકા કેવલજ્ઞાની જાનતે હૈં. ઉન્હેં ઐસા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન હૈ. ઇચ્છા નહીં કરતે હૈં, ઇચ્છા બિના જાનતે હૈં. ઐસા ઉનકા સ્વપરપ્રકાશક જ્ઞાન હૈ.
મુમુક્ષુઃ- ઉસ જ્ઞાનકા માહાત્મ્ય બતાઈયે.
સમાધાનઃ- જ્ઞાનકી ઐસી મહિમા ઔર જ્ઞાનકા ઐસા સ્વભાવ હૈ. માત્ર મહિમા નહીં બતાની હૈ, પરન્તુ ઉસકા સ્વભાવ હી ઐસા હૈ. ઉસકા નામ કહેં કિ ઉસમેં મર્યાદા નહીં હોતી. જ્ઞાનસ્વભાવ આત્માકા હૈ, ઉસકી મર્યાદા નહીં હૈ કિ ઇતના હી જાને ઔર ઉતના ન જાને. વહ જબ નિર્મલ હો, તબ પૂર્ણ જાને. અનન્ત દ્રવ્ય, અનન્ત ગુણ, અનન્ત પર્યાય, અનન્ત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ સબ અનન્ત જાને. ઉસકા નામ જ્ઞાન કહનેમેં આતા હૈ.