૩૧૮ કરના. આચાર્યદેવ કહતે હૈં ન, પ્રકાશકા પુઁજ બાદલમેં હૈ. લેકિન વહ કિરણ કહાઁ- સે આયા હૈ, ઉસકે મૂલકો ગ્રહણ કરના. વૈસે યહ જ્ઞાનસ્વભાવ ભેદવાલા દિખે, પરન્તુ ઉસકા મૂલ કહાઁ હૈ? ઉસકી ડોર કહાઁ હૈ? ઉસકા મૂલ કહાઁ હૈ? ઉસ મૂલકો ગ્રહણ કરે. અર્થાત પર્યાયકો ગ્રહણ નહીં કરકે મૂલ તત્ત્વ ક્યા હૈ, ઉસ તત્ત્વકો ગ્રહણ કરકે, મૂલ ગ્રહણ કરકે મૂલકા આશ્રય કરે. ઔર બારંબાર ઉસકા ભેદજ્ઞાનકા પ્રયાસ કરે કિ યે વિકલ્પાદિ મૈં નહીં હૂઁ, ઉસસે મૈં ભિન્ન હૂઁ ઔર મૈં જ્ઞાયક હૂઁ. મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, જ્ઞાયક હૂઁ, ઐસા વિકલ્પરૂપ નહીં પરન્તુ ઐસી સહજ પરિણતિ. ઉસે સહજ પરિણતિ રૂપ જીવન ઐસા હો જાય, જ્ઞાયકરૂપ જીવન હો જાતા હૈ. તો ઉસે વિકલ્પ છૂટે બિના રહતે હી નહીં.
જ્ઞાયકરૂપ જીવન. યે શરીરરૂપ જીવન નહીં, વિકલ્પરૂપ, વિકલ્પકી જાલરૂપ એકત્વબુદ્ધિરૂપ જીવન નહીં, પરન્તુ બારંબાર જ્ઞાયકરૂપ ઉસકા જીવન હો તો જ્ઞાયક જ્ઞાયકરૂપ પરિણમન કિયે બિના નહીં રહતા. ઐસી સહજ વસ્તુકા સ્વભાવ હી ઐસા હૈ.
મુમુક્ષુઃ- આપને કહા ઉસમેં તો બહુત-બહુત આ જાતા હૈ, ઐસે તો સબ આ જાતા હૈ, પરન્તુ અભી ભી સુનતે હી રહે ઐસા લગતા હૈ. અંતરમેં આત્માકો કૈસે પ્રત્યક્ષ કરના વહ જરા વિશેષ સમઝાઈયે.
સમાધાનઃ- ઉસકે જ્ઞાનલક્ષણ-સે પ્રત્યક્ષ હો ઐસા હૈ. ઉસે જો જ્ઞાનલક્ષણ જ્ઞાત હો રહા હૈ, વહ કોઈ તત્ત્વ હૈ. જ્ઞાન હૈ વહ નિરાધાર નહીં હૈ. કોઈ તત્ત્વ હૈ. વહ તત્ત્વ હી જ્ઞાનસ્વરૂપ હૈ. જૈસે યહ જડ તત્ત્વ દિખતા હૈ, વૈસે એક જ્ઞાનતત્ત્વ હૈ. જો સહજ હૈ.
જો આનન્દ સાગરસે ભરા હુઆ, જ્ઞાનસાગરસે ભરા હુઆ એક ચૈતન્યતત્ત્વ હૈ. ઉસે સ્વયં પ્રતીત-સે નક્કી કરે કિ યે જ્ઞાન સ્વભાવ હૈ વહી મૈં હૂઁ. ફિર ઉસકી પ્રગટ પ્રસિદ્ધિકે લિયે આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ તેરા ઉપયોગ જો બાહર જા રહા હૈ, મતિ-શ્રુતજ્ઞાન, વિકલ્પ જો તેરા ઉપયોગ બાહર જાતા હૈ, ઉસ ઉપયોગમેં સમા દે તો ઉસકી પ્રગટ પ્રસિદ્ધ હોતી હૈ.
પહલે ઉસે પ્રતીત-સે ઉસકા લક્ષણ પહિચાનકર નક્કી કર કિ યે જો જ્ઞાનસ્વભાવ હૈ વહ જ્ઞાનતત્ત્વ હૈ. જ્ઞાયકતત્ત્વ ચૈતન્યતત્ત્વ હૈ, જો આનન્દસાગર ઔર જ્ઞાનસાગર-સે ભરા હુઆ એક તત્ત્વ હૈ. ઉસ તત્ત્વકી તૂ પ્રતીત કરકે ફિર મતિ-શ્રુતકા ઉપયોગ જો બાહર જાતા હૈ, ઉસ ઉપયોગકો તૂ અંતરમેં સમા દે. ઉપયોગ અન્દર ચૈતન્યમેં લીન કર દે તો ઉસકી પ્રગટ પ્રસિદ્ધિ સ્વાનુભૂતિરૂપ હોતી હૈ. વહ જગતસે ભિન્ન વિશ્વ પર તૈરતા હુઆ ભિન્ન આત્મા ઉસે પ્રગટ હોતા હૈ. પરન્તુ ઉસકી પ્રતીતિ કરે તો ઉસકી પ્રગટ પ્રસિદ્ધિ હોતી હૈ.