Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 3 : Jeevanu Swaroop, 4 : Upyoganu Swaroop, 5 : Gnanopayogana Bhed Tatha Swaroop, 6 : Gnan-Darshan Upyogana Vyakhyanano Nay Vibhagathi Upasanhar, 7 : Jeeva Vyavaharathi Moort Chhe Pan Nishchayathi Amoort Chhe, 8 : Jeeva Nishchayathi Karmadina Kartapanathi Rahit Hova Chhata Vyavaharanayathi Karmno Karta Thay Chhe, 9 : Jeeva Shuddhanayathi Nirvikar Sukhamrutano Bhokta Chhe Topan Ashuddhanaythi Sansarik Sukh-Dukhano Bhokta Thay Chhe, 10 : Jeeva Nishchyanayathi Lokpraman Asankhyat Pradeshmatra Hova Chhata Vyavaharanayathi Shareerapraman Chhe.

Page 9 of 272
PDF/HTML Page 21 of 284
single page version

व्याख्या — ‘‘जीवो’’ शुद्धनिश्चयनयेनादिमध्यान्तवर्जितस्वपरप्रकाशकाविनश्वर-

निरुपाधिशुद्धचैतन्यलक्षणनिश्चयप्राणेन यद्यपि जीवति, तथाप्यशुद्धनयेनानादिकर्मबन्ध-
वशादशुद्धद्रव्यभावप्राणैर्जीवतीति जीवः । ‘‘उवओगमओ’’ शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन यद्यपि

सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनोपयोगमयस्तथाप्यशुद्धनयेन क्षायोपशमिकज्ञानदर्शननिर्वृत्तत्वात्
ज्ञानदर्शनोपयोगमयो भवति । ‘‘अमुत्ति’’ यद्यपि व्यवहारेण मूर्त्तकर्म्माधीनत्वेन

स्पर्शरसगन्धवर्णवत्या मूर्त्या सहितत्वान्मूर्त्तस्तथापि परमार्थेनामूर्त्तातीन्द्रियशुद्धबुद्धैक-
स्वभावत्वादमूर्त्तः । ‘‘कत्ता’’ यद्यपि भूतार्थनयेन निष्क्रियटङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावोऽयं

जीवः तथाप्यभूतार्थनयेन मनोवचनकायव्यापारोत्पादककर्मसहितत्वेन शुभाशुभकर्म्म-
कर्तृत्वात् कर्त्ता । ‘‘सदेहपरिमाणो’’ यद्यपि निश्चयेन सहजशुद्धलोकाकाशप्रमितासंख्येय-

प्रदेशस्तथापि व्यवहारेणानादिकर्म्मबन्धाधीनत्वेन शरीरनामकर्मोदयजनितोपसंहारविस्तारा-
धीनत्वात् घटादिभाजनस्थप्रदीपवत् स्वदेहपरिमाणः । ‘‘भोत्ता’ यद्यपि शुद्धद्रव्यार्थिक-

bhoktA chhe, sansArastha chhe, siddha chhe ane svabhAvathI Urdhvagaman karanAr chhe te jIv chhe. 2

TIkA — ‘‘जीवो’’ A jIv joke shuddhanishchayanayathI Adi – madhya – antarahit,

svaparaprakAshak, avinAshI, nirupAdhi shuddha chaitanya jenun lakShaN (svarUp) chhe evA
nishchayaprANathI jIve chhe topaN ashuddhanayathI anAdikarmabandhanA vashe ashuddha dravyaprANo ane
bhAvaprANothI jIve chhe, tethI te ‘jIv’ chhe.

‘‘उवओगमओ’’ shuddhadravyArthikanayathI joke sakaLavimaL (sarvathA nirmaL)

kevaLagnAnadarshanarUp ‘upayogamay’ chhe topaN ashuddhanayathI kShAyopashamik gnAn ane darshanathI
rachAyelo hovAthI gnAnadarshanarUp ‘upayogamay’ chhe

‘‘अमुत्ति’’ joke vyavahArathI mUrtakarmane AdhInapaNe sparsha-ras-gandh-varNarUp mUrtapaNA

sahit chhe, tethI te mUrta chhe topaN paramArthe amUrta – atIndriy – shuddha – buddha – ek svabhAvavALo

hovAthI ‘amUrta’ chhe.

‘‘क त्ता’’ joke A jIv bhUtArthanayathI niShkriy – TankotkIrNa – gnAyak – ek svabhAvavALo

chhe topaN abhUtArthanayathI man-vachan-kAyAnA vyApArane utpanna karanAr karma sahit hovAthI,
shubhAshubhakarmano kartA hovAthI ‘kartA’ chhe.

‘‘सदेहपरिमाणो’’ joke nishchayathI sahajashuddha lokAkAshapramAN asankhyapradeshI chhe topaN

vyavahArathI, anAdi karmabandhane AdhInapaNe sharIranAmakarmanA udayathI utpanna sankoch

– vistAranA AdhInapaNAne lIdhe, ghaTAdi pAtramAn rahel dIvAnI peThe ‘svadehapramAN’ chhe.

Page 10 of 272
PDF/HTML Page 22 of 284
single page version

नयेन रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वात्मोत्थसुखामृतभोक्ता, तथाप्यशुद्धनयेन तथाविधसुखा-
मृतभोजनाभावाच्छुभाशुभकर्मजनितसुखदुःखभोक्तृत्वाद्भोक्ता । ‘‘संसारत्थो’’ यद्यपि

शुद्धनिश्चयनयेन निःसंसारनित्यानन्दैकस्वभावस्तथाप्यशुद्धनयेन द्रव्यक्षेत्रकालभवभावपञ्च-
प्रकारसंसारे तिष्ठतीति संसारस्थः । ‘‘सिद्धो’’ व्यवहारेण स्वात्मोपलब्धिलक्षणसिद्धत्व-

प्रतिपक्षभूतकर्मोदयेन यद्यप्यसिद्धस्तथापि निश्चयनयेनानन्तज्ञानानन्तगुणस्वभावत्वात्
सिद्धः । ‘‘सो’’ स एवंगुणविशिष्टो जीवः । ‘‘विस्ससोड्ढगई’’ यद्यपि व्यवहारेण चतुर्गति-

जनककर्मोदयवशेनोर्ध्वाधस्तिर्यग्गतिस्वभावस्तथापि निश्चयेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणावाप्ति-
लक्षणमोक्षगमनकाले विस्रसा स्वभावेनोर्ध्वगतिश्चेति । अत्र पदखण्डनारूपेण शब्दार्थः कथितः,

शुद्धाशुद्धनयद्वयविभागेन नयार्थोऽप्युक्तः । इदानीं मतार्थः कथ्यते । जीवसिद्धिश्चार्वाकं प्रति,

ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षणं नैयायिकं प्रति, अमूर्तजीवस्थापनं भट्टचार्वाकद्वयं प्रति,

‘‘भोत्ता’’ joke (A jIv) shuddhadravyArthikanayathI rAgAdivikalpaupAdhirahit,

potAnA AtmAthI utpanna sukhAmRutano bhoktA chhe topaN ashuddhanayathI te prakAranA
sukhAmRutabhojanano abhAv hovAthI shubhAshubhakarmathI utpanna sukhadukhane bhogavato
hovAthI ‘bhoktA’ chhe.

‘‘संसारत्थो’’ joke (A jIv) shuddhanishchayanayathI nisansAr – nityAnand –

ekasvabhAvavALo chhe topaN ashuddhanayathI dravya, kShetra, kAL, bhav ane bhAvarUp pAnch
prakAranA sansAramAn rahe chhe, tethI ‘sansArastha’ chhe.

‘‘सिद्धो’’ joke (A jIv) vyavahArathI, nijAtmAnI upalabdhi jenun lakShaN

(svarUp) chhe evA siddhatvanA pratipakShabhUt karmodayathI asiddha chhe topaN nishchayanayathI
anantagnAnAdi anantaguNarUp svabhAvavALo hovAthI ‘siddha’ chhe.

‘‘सो’’ te — A prakAranA guNo — vALo jIv chhe. ‘‘विस्ससोड्ढगई’’ joke (A

jIv) vyavahArathI chAr gati utpanna karanAr karmodayane vashe Urdhva, adho ane tiryak
gatirUp svabhAvavALo chhe to paN nishchayathI kevaLagnAnAdi anantaguNanI prApti jenun
lakShaN chhe, evA mokShagamanasamaye ‘visrasA – svabhAvathI Urdhvagaman karanAr’ chhe.

ahIn padakhanDanArUp shabdArtha kahyo ane shuddha ane ashuddha — be nayonA vibhAgathI

nayArtha paN kahyo. have matArtha kahevAmAn Ave chhe —

jIvanI siddhi chArvAk pratye chhe, (jIvanun) gnAnadarshan-upayogarUp lakShaN naiyAyik pratye

Page 11 of 272
PDF/HTML Page 23 of 284
single page version

कर्मकर्तृस्थापनं सांख्यं प्रति, स्वदेहप्रमितिस्थापनं नैयायिकमीमांसकसांरन्यत्रयं प्रति,
कर्मभोक्तृत्वव्याख्यानं बौद्धं प्रति, संसारस्थव्याख्यानं सदाशिवं प्रति, सिद्धित्वव्याख्यानं
भट्टचार्वाकद्वयं प्रति, ऊर्ध्वगतिस्वभावकथनं मांडलिकग्रन्थकारं प्रति, इति मतार्थो ज्ञातव्यः ।

आगमार्थः पुनः ‘‘अस्त्यात्मानादिबद्धः’’इत्यादि प्रसिद्ध एव । शुद्धनयाश्रितं

जीवस्वरूपमुपादेयम् शेषं च हेयम् । इति हेयोपादेयरूपेण भावार्थोऽप्यवबोद्धव्यः । एवं

शब्दनयमतागमभावार्थो यथासम्भवं व्याख्यानकाले सर्वत्र ज्ञातव्यः । इति

जीवादिनवाधिकारसूचनसूत्रगाथा ।।२।।

अतः परं द्वादशगाथाभिर्नवाधिकारान् विवृणोति । तत्रादौ जीवस्वरूपं कथयति : —

तिक्काले चदुपाणा इंदियबलमाउआणपाणो य ।

ववहारा सो जीवो णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स ।।३।।

chhe, jIvanA amUrtapaNAnun sthApan bhaTTa ane chArvAk e be pratye chhe. ‘jIv karmano kartA chhe’
e sthApan sAnkhya pratye chhe, ‘jIv svadehapramAN chhe’ e sthApan naiyAyik, mImAnsak ane
sAnkhya — e traN pratye chhe, ‘jIv karmano bhoktA chhe’ e vyAkhyAn bauddha pratye chhe, jIvanA

sansArasthapaNAnun vyAkhyAn sadAshiv pratye chhe. jIvanA siddhatvanun vyAkhyAn bhaTTa ane
chArvAk — e be pratye chhe, jIvanA Urdhvagaman – svabhAvanun vyAkhyAn mAnDalik granthakAr pratye

chhe. A rIte matArtha jANavo.

‘AtmA anAdithI bandhAyelo chhe’ ityAdi AgamArtha to prasiddha ja chhe.
‘shuddhanayAshrit jIvasvarUp upAdey chhe ane bIjun badhun hey chhe’ — em hey-

upAdeyarUpe bhAvArtha paN jANavo.

A rIte shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha ane bhAvArtha yathAsambhav vyAkhyAnakALe

sarvatra jANavA.

A rIte jIvAdi nav adhikAronun sUchan karanArI A sUtragAthA chhe. 2.
have, bAr gAthAo dvArA nav adhikAronun vivaraN kare chhe. temAn pratham jIvanun

svarUp kahe chhe —

tIn kAlamen jIvan jAs, indriy bal AyuSh uchchhAs;

chyAri prAN vyavahArain jIv, nishchayanay chetanA sadIv. 3.

Page 12 of 272
PDF/HTML Page 24 of 284
single page version

त्रिकाले चतुःप्राणा इन्द्रियं बलं आयुः आनप्राणश्च ।

व्यवहारात् स जीवः निश्चयनयतस्तु चेतना यस्य ।।३।।

व्याख्या — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ कालत्रये चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते के

‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ अतीन्द्रियशुद्धचैतन्यप्राणात्प्रतिशत्रुपक्षभूतः क्षायोपशमिक
इन्द्रियप्राणः, अनन्तवीर्यलक्षणबलप्राणादनन्तैकभागप्रमिता मनोवचनकायबलप्राणाः,
अनाद्यनन्तशुद्धचैतन्यप्राणविपरीततद्विलक्षणाः सादिः सान्तश्चायुःप्राणः उच्छवासपरा-
वर्त्तोत्पन्नखेदरहितविशुद्धचित्प्राणाद्विपरीतसदृश आनपानप्राणः । ‘‘ववहारा सो जीवो’’

इत्थंभूतैश्चतुर्भिर्द्रव्यभावप्राणैर्यथासंभवं जीवति जीविब्यति जीवितपूर्वो वा यो व्यवहारनयात्स
जीवः; द्रव्येन्द्रियादिर्द्रव्यप्राणा अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण, भावेन्द्रियादिः
क्षायोपशमिकभावप्राणाः पुनरशुद्धनिश्चयेन, सत्ताचैतन्यबोधादिः शुद्धभावप्राणाः निश्चयेनेति ।

‘‘णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स’’ शुद्धनिश्चयनयतः सकाशादुपादेयभूता शुद्धचेतना यस्य स

gAthA — 3

gAthArtha — traN kALamAn indriy, baL, Ayu ane shvAsoechchhvAs — e

chAr prANone je dhAraN kare chhe, te vyavahAranaye jIv chhe. nishchayanayathI jene chetanA chhe te
jIv chhe.

TIkA — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ traN kALamAn (jIvane) chAr prANo hoy chhe. te kyA?

‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ atIndriy shuddha chaitanyaprANathI pratipakShabhUt kShAyopashamik

indriyaprAN chhe, anantavIryalakShaN baLaprANathI anantamA bhAg pramAN manobaL, vachanabaL
ane kAyabaLarUp prAN chhe. anAdi-anant shuddha chaitanyaprANathI viparIt – tenAthI vilakShaN

sAdi – sAnta (Adi ane antavALo) AyuprAN chhe. shvAs ane uchchhvAsanA parAvartanathI

utpanna khed rahit vishuddha chaitanyaprANathI viparIt shvAsochchhvAs rUp prAN chhe. ‘‘ववहारा

सो जीवा’’ vyavahAranayaapekShAe, A prakAranA chAr dravya ane bhAvaprANothI yathAsambhav je

jIve chhe, jIvashe ane pUrve jIvato hato te jIv chhe. jIvane dravyendriyAdi dravyaprANo
anupacharit asadbhUt vyavahAranayathI, bhAvendriyAdi kShAyopashamik bhAvaprANo ashuddha
nishchayanayathI ane sattA, chaitanya, bodh vagere shuddhabhAvaprANo nishchayanayathI chhe. ‘‘णिच्छयणयदो

दु चेदणा जस्स’’ shuddha nishchayanayathI, upAdeyabhUt shuddha chetanA jene chhe te jIv chhe.

Page 13 of 272
PDF/HTML Page 25 of 284
single page version

जीवः । एवं ‘‘वच्छरक्खभवसारिच्छ, सग्गणिरयपियराय । चुल्लयहंडिय पुण मडउ णव

दिट्ठंता जाय ।।१।।’’ इति दोहककथितनवदृष्टान्तैश्चार्वाकमतानुसारिशिष्यसंबोधनार्थं

जीवसिद्धिव्याख्यानेन गाथा गता । अथ अध्यात्मभाषया नयलक्षणं कथ्यते । सर्वे जीवाः

शुद्धबुद्धैकस्वभावाः इति शुद्धनिश्चयनयलक्षणम् । रागादय एव जीवाः

इत्यशुद्धनिश्चयनयलक्षणम् । गुणगुणिनोरभेदोऽपि भेदोपचार इति सद्भूतव्यवहारलक्षणम् ।

भेदेऽपि सत्यभेदोपचार इत्यसद्भूतव्यवहारलक्षणं चेति । तथाहि — जीवस्य केवलज्ञानादयो गुणा

इत्यनुपचरितसंज्ञशुद्धसद्भूतव्यवहारलक्षणम् । जीवस्य मतिज्ञानादयो विभावगुणा

tethI ‘‘वच्छरक्खभवसारिच्छ सग्गणिरयपियराय । चुल्लयहंडिय पुण मडउ णव दिट्ठंता जाय ।।’’

( 1. वत्स — janma letAn ja vAchharaDun, pUrvajanmanA sanskArathI, shIkhavyA vinA potAnI meLe

mAtAnun stanapAn karavA lAge chhe. 2. अक्षर — akSharonun uchchAraN jIv jANakArInI sAthe

AvashyakatA pramANe kare chhe. jaDapadArthomAn A visheShatA hotI nathI. 3. भव — jo AtmA

ek sthAyI padArtha na hoy to janma – maraN konAn thAy? 4. सादृश्य — AhAr, parigrah,

bhay, maithun, harSha, viShAd Adi badhA jIvomAn ekasarakhAn dekhAy chhe. 5 – 6. स्वर्ग – नरक —

jIv jo svatantra padArtha na hoy to svarga – narakamAn javAnun kone siddha thashe? 7. पितर —

anek manuShya marIne bhUt vagere thAy chhe ane potAnAn strI, putrAdine potAnA AgalA
bhavanI hakIkat jaNAve chhe. 8. चूल्हा – हंडी — jIv jo pRithvI, jaL, agni, vAyu ane

AkAsh — e pAnch mahAbhUtamAnthI utpanna thato hoy to dAL banAvatI vakhate chUlA upar

mUkel hAnDImAn pAnche mahAbhUtono samAgam thavAne lIdhe tyAn paN jIv utpanna thavo joIe;
parantu em banatun nathI. 9. मृतक — maDadAmAn pAnche padArtho hoy chhe paN temAn jIvanAn

gnAnAdi hotAn nathI. A rIte jIv ek judo svatantra padArtha siddha thAy chhe. ) — A

doharAmAn kahelAn nav draShTAnto vaDe, chArvAkamatAnusArI shiShyane samajAvavA mATe jIvanI
siddhinA vyAkhyAnathI A gAthA pUrI thaI.

have adhyAtmabhAShAthI nayonAn lakShaN kahe chhe ‘sarve jIvo shuddha – buddha – ek

svabhAvavALA chhe’ e shuddhanishchayanayanun lakShaN chhe. ‘rAgAdi ja jIv chhe’ e ashuddhanishchayanayanun
lakShaN chhe. guN ane guNI abhed hovA chhatAn paN bhedano upachAr karavo te
sadbhUtavyavahAranun lakShaN chhe; ane bhed hovA chhatAn paN abhedano upachAr karavo e
asadbhUtavyavahAranun lakShaN chhe. te A pramANe — ‘jIvane kevaLagnAnAdi guNo chhe’ e

anupacharit shuddha sadbhUtavyavahAranun lakShaN chhe. ‘jIvane matignAnAdi vibhAvaguNo chhe’ e

Page 14 of 272
PDF/HTML Page 26 of 284
single page version

इत्युपचरितसंज्ञाशुद्धसद्भूतव्यवहारलक्षणम् । ‘मदीयो देहमित्यादि’ संश्लेषसंबन्धसहितपदार्थः

पुनरनुपचरितसंज्ञासद्भूतव्यवहारलक्षणम् । यत्र तु संश्लेषसंबन्धो नास्ति तत्र ‘मदीयः पुत्र

इत्यादि’ उपचरिताभिधानासद्भूतव्यवहारलक्षणमिति नयचक्रमूलभूतं संक्षेपेण नयषटकं ज्ञातव्य
मिति ।।३।।

अथ गाथात्रयपर्यन्तं ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयं कथ्यते । तत्र प्रथमगाथायां मुख्यवृत्त्या

दर्शनोपयोगव्याख्यानं करोति । यत्र मुख्यत्वमिति वदति तत्र यथासम्भवमन्यदपि विवक्षितं

लभ्यत इति ज्ञातव्यम् —

उवओगो दुवियप्पो दंसणणाणं च दंसणं चदुधा ।

चक्खु अचक्खू ओही दंसणमध केवलं णेयं ।।४।।

उपयोगः द्विविकल्पः दर्शनं ज्ञानं च दर्शनं चतुर्धा ।

चक्षुः अचक्षुः अवधिः दर्शनं अथ केवलं ज्ञेयम् ।।४।।

upacharit ashuddha sadbhUtavyavahAranun lakShaN chhe. sanshleShasambandhavALA padArtha ‘sharIrAdi mArA
chhe’ e anupacharit asadbhUtavyavahAranun lakShaN chhe. jyAn sanshleShasambandh nathI evA ‘putrAdi
mArA chhe’ te upacharit asadbhUtavyavahAranun lakShaN chhe. e pramANe nayachakranA mULabhUt chha
nayo sankShepamAn jANavA. 3.

have, traN gAthA sudhI gnAn ane darshan e be upayoganun kathan karavAmAn Ave chhe.

tyAn pratham gAthAmAn mukhyapaNe darshan-upayoganI vyAkhyA kare chhe. jyAn amuk viShayanun
‘mukhyatAthI’ varNan karavAnun kahyun hoy tyAn gauNapaNe bIjA viShayanun paN yathAsambhav kathan
AvI jAy chhe, em jANavun —

gAthA – 4

gAthArtha — upayog be prakArano chhe darshan ane gnAn. temAn darshanopayog

chakShudarshan, achakShudarshan, avadhidarshan ane kevaLadarshan — em chAr prakArano jANavo.

doy bhed upayog udAr, darshan gnAn dharai suvichAr;

darshan-bhed chyAri hai bhalA, chakShu achakShu avadhi kevalA. 4.

Page 15 of 272
PDF/HTML Page 27 of 284
single page version

व्याख्या — ‘‘उवओगो दुवियप्पो’’ उपयोगो द्विविकल्पः । ‘‘दंसणणाणं च’’

निर्विकल्पकं दर्शनं सविकल्पकं ज्ञानं च । पुनः ‘‘दंसणं चदुधा’’ दर्शनं चतुर्धा भवति;

‘‘चक्खु अचक्खू ओही दंसणमध केवलं णेयं’’ चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शनमथ अहो
केवलदर्शनमिति विज्ञेयम् । तथाहि — आत्मा हि जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिसमस्तवस्तुसामान्य-

ग्राहकसकलविमलकेवलदर्शनस्वभावस्तावत्, पश्चादनादिकर्मबन्धाधीनः सन् चक्षुर्दर्शनावरण-
क्षयोपशमाद्बहिरङ्गद्रव्येन्द्रियालम्बनाच्च मूर्तं सत्तासामान्यं निर्विकल्पं संव्यवहारेण प्रत्यक्षमपि
निश्चयेन परोक्षरूपेणैकदेशेन यत्पश्यति तच्चक्षुर्दर्शनम् । तथैव स्पर्शनरसनघ्राण-

TIkA — ‘‘उवओगो दुवियप्पो’’ upayog be prakArano chhe ‘‘दंसणणाणं च’’ darshan

ane gnAn. darshan nirvikalpa chhe ane gnAn savikalpa chhe. ‘‘दंसणं चदुधा’’ darshanopayog

chAr prakArano chhe ‘‘चक्खु अचक्खू ओही दंसणमध केवलं णेयं’’ chakShudarshan, achakShudarshan,

avadhidarshan ane kevaLadarshan — e chAr prakAr jANavA. te A pramANe — pratham to

kharekhar AtmA traN lok, traN kALavartI samasta vastuonA sAmAnyane grahaN karanAr,
sakaLavimaL kevaLadarshanasvabhAvavALo chhe; ¹pashchAt anAdi karmabandhane AdhIn thaIne,

chakShudarshanAvaraNanA kShayopashamathI ane bahirang dravyendriyanA AlambanathI mUrtapadArthanA
sattAsAmAnyane vikalpa vinA ( – nirAkArapaNe) samvyavahArathI pratyakSharUpe paN nishchayathI

parokSharUpe, je ekadesh dekhe chhe te chakShudarshan chhe. tevI ja rIte sparshan – rasanA – ghrAN –

1. ahIn ‘tAvat’ (pratham) ane ‘pashchAt’ (pachhI) em je kahyun chhe te kAL – apekShAe nathI, paN bhAv-

apekShAe chhe. tenun tAtparya A pramANe samajavun – banne nayonA svarUpano nirNay karanArAne hey –

upAdeyanun gnAn sAthe sAthe hoy chhe. tethI nishchayanayano viShay sadA Ashray karavA yogya hovAthI te
bhAv-apekShAe ‘tAvat’ (pratham) chhe, mukhya chhe, upAdey chhe ane vyavahAranayano viShay jANavA yogya
hovA chhatAn tenA viShayano Ashray tajavA yogya hovAthI te bhAv-apekShAe ‘pashchAt’ (pachhI) chhe, gauN
chhe, hey chhe. (A pramANe nishchayanayanA viShayabhUt trikAL dhruv chaitanyasvabhAvI AtmAno Ashray letAn
kalyANamUrti samyagdarshan pragaTe chhe ane pachhI jIv apratihat shuddhabhAve pariNamatAn samaye samaye samvar –

nirjarA vRuddhigat thatAn jAy chhe ane chhevaTe siddhadashA jIv prApta kare chhe.)

gAthA 5nI TIkAmAn tathA gAthA 13nI bhUmikAmAn paN A pramANe tAtparya samajavun. shrI samayasAr

gAthA 7nI TIkAmAn, shrI pravachanasAr gAthA 19, 34, 55, 162 ane 167nI TIkAmAn ane shrI
panchAstikAyasangrah gAthA 29, 51, 52, 113 ane 154nI TIkAmAn shrI jayasenAchArye je ‘tAvat’
ane ‘pashchAt’ shabdo kahyA chhe tenAn artha ane tAtparya paN upar pramANe samajavAn.

A sambandhamAn sonagaDhathI prasiddha ‘dravyasangrah’ nI gAthA 13 nI TIkAmAn je spaShTIkaraN karyun chhe te

vAnchavun.

Page 16 of 272
PDF/HTML Page 28 of 284
single page version

shrotrendriyAvaraNano kShayopasham hovAthI potapotAnI bahirang dravyendriyanA AlambanathI, mUrta
padArthanA sattAsAmAnyane vikalpa vinA (-nirAkArapaNe) parokSharUpe je ekadesh dekhe chhe te
achakShudarshan chhe.tevI je rIte man-indriyAvaraNanA kShayopashamathI ane sahakArI kAraNarUp
ATh pAnkhaDIvALA kamaLanA AkArarUp dravyamananA AlambanathI, mUrta ane amUrta samasta
vastuonA sattA sAmAnyane vikalpa vinA parokSharUpe je dekhe chhe te mAnas-achakShudarshan chhe.
te ja AtmA avadhidarshanAvaraNanA kShayopashamathI mUrta vastunA sattAsAmAnyane vikalpa vinA
je ekadesh-pratyakSharUpe dekhe chhe te avadhidarshan chhe. tathA je sahajashuddha chhe ane sadA Anand
jenun ek rUp chhe evA paramAtmatattvanI samvittinI prAptinA baLathI, kevaLadarshanAvaraNano
kShay thatAn, mUrta – amUrta samasta vastunA sattAsAmAnyane vikalpa vinA sakal-pratyakSharUpe je

ek samayamAn dekhe chhe te upAdeyabhUt kShAyik kevaLadarshan jANavun. 4.

have ATh bhedovALA gnAnopayoganun pratipAdan kare chhe

gnAn – bhed mati shrut avadhikA, bhale – buretai hai chhahaitikA;

manaparyay keval mili ATh, hai paratakSha parokSha supATh. 5.

श्रोत्रेन्द्रियावरणक्षयोपशमत्वात्स्वकीयस्वकीयबहिरङ्गद्रव्येन्द्रियालम्बनाच्च मुर्त्तं सत्तासामान्यं
विकल्परहितं परोक्षरूपेणैकदेशेन यत्पस्यति तदचक्षुर्दर्शनम् । तथैव च मनइन्द्रिया-

वरणक्षयोपशमात्सहकारिकारणभूताष्टदलपद्माकारद्रव्यमनोऽवलम्बनाच्च मूर्त्तामूर्त्तसमस्तवस्तु-
गतसत्तासामान्यं विकल्परहितं परोक्षरूपेण यत्पश्यति तन्मानसमचक्षुर्दर्शनम् । स एवात्मा

यदवधिदर्शनावरणक्षयोपशमान्मूर्त्तवस्तुगतसत्तासामान्यं निर्विकल्परूपेणैकदेशप्रत्यक्षेण यत्पश्यति
तदवधिदर्शनम् । यत्पुनः सहजशुद्धसदानन्दैकरूपपरमात्मतत्त्वसंवित्तिप्राप्तिबलेन केवल-

दर्शनावरणक्षये सति मूर्त्तामूर्त्तसमस्तवस्तुगतसत्तासामान्यं विकल्परहितं सकलप्रत्यक्ष-
रूपेणैकसमये पश्यति तदुपादेयभूतं क्षायिकं केवलदर्शनं ज्ञातव्यमिति ।।४।।

अथाष्टविकल्पं ज्ञानोपयोगं प्रतिपादयति —

णाणं अट्ठियप्पं मदिसुदिओही अणाणणाणाणि ।

मणपज्जवकेवलमवि पच्चक्खपरोक्खभेयं च ।।५।।

Page 17 of 272
PDF/HTML Page 29 of 284
single page version

ज्ञानं अष्टविकल्पं मतिश्रुतावधयः अज्ञानज्ञानानि ।

मनःपर्ययः केवलं अपि प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च ।।५।।

व्याख्याः — ‘‘णाणं अट्ठवियप्पं’’ ज्ञानमष्टविकल्पं भवति । ‘‘मदिसुदिओही

अणाणणाणाणि’’ अत्राष्टविकल्पमध्ये मतिश्रुतावधयो मिथ्यात्वोदयवशाद्विपरीताभिनिवेश-
रूपाण्यज्ञानानि भवन्ति; तान्येव शुद्धात्मादितत्त्वविषये विपरीताभिनिवेशरहितत्वेन
सम्यग्दृष्टिजीवस्य सम्यग्ज्ञानानि भवन्ति । ‘‘मणपज्जकेवलमवि’’ मनःपर्ययज्ञानं

केवलज्ञानमप्येवमष्टविधं ज्ञानं भवति । ‘‘पच्चक्खपरोक्खभेयं च’’ प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च ।

अवधिमनःपर्ययद्वयमेकदेशप्रत्यक्षं विभङ्गावधिरपि देशप्रत्यक्षं, केवलज्ञानं सकलप्रत्यक्षं;
शेषचतुष्टयं परोक्षमिति ।

इतो विस्तरः — आत्मा हि निश्चयनयेन सकलविमलाखण्डैकप्रत्यक्ष-

प्रतिभासमयकेवलज्ञानरूपस्तावत् । स च व्यवहारेणानादिकर्मबन्धप्रच्छादितः सन्

मतिज्ञानावरणीयक्षयोपशमाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च बहिरङ्गपञ्चेन्द्रियमनोऽवलम्बनाच्च मूर्त्तामूर्त्तं

gAthA – 5

gAthArtha — kumati, kushrut, kuavadhi, mati, shrut, avadhi, manaparyay ane

kevaLagnAn — e rIte ATh prakAranun gnAn chhe. emAn paN pratyakSha ane parokSharUp bhed chhe.

TIkA — ‘‘णाणं अट्ठवियप्पं’’ gnAn ATh prakAranun chhe. ‘‘मदिसुदिओही

अणाणणाणाणि’’ e ATh bhedomAn mati, shrut ane avadhignAn — e traN mithyAtvanA

udayavashe viparIt abhinivesharUp agnAn chhe ane te ja shuddhAtmAdi tattvanA viShayamAn
viparItAbhinivesharahitapaNAthI samyagdraShTi jIvane samyaggnAn chhe. ‘‘मणपज्जवकेवलमवि’’

manaparyayagnAn ane kevaLagnAn — e banne maLIne gnAnanA ATh bhed thayA. ‘पच्चक्खपरोक्खभेयं

च’’ te pratyakSha ane parokSha evA bhedarUp chhe. avadhi ane manaparyay — e be (bhed)

ekadeshapratyakSha chhe. vibhang - avadhignAn paN deshapratyakSha chhe, kevaLagnAn sakaLapratyakSha chhe ane

bAkInAn chAr parokSha chhe.

have teno vistAr kahevAmAn Ave chhe — ¹pratham to AtmA kharekhar nishchayanayathI

sakaLavimaL, akhanD ek pratyakShapratibhAsamay kevaLagnAnarUp chhe. te vyavahArathI anAdikarmabandh
vaDe AchchhAdit thayo thako, matignAnAvaraNIyanA kShayopashamathI ane vIryAntarAyanA

1. gAthA 4 nI phUTanoT ahIn paN vAnchavI.

Page 18 of 272
PDF/HTML Page 30 of 284
single page version

वस्त्वेकदेशेन विकल्पाकारेण परोक्षरूपेण सांव्यवहारिकप्रत्यक्षरूपेण वा यज्जानाति
तत्क्षायोपशमिकं मतिज्ञानम् । किञ्चः छद्मस्थानां वीर्यान्तरायक्षयोपशमः केवलिनां तु

निरवशेषक्षयो ज्ञानचारित्राद्युत्पत्तौ सहकारी सर्वत्र ज्ञातव्यः । संव्यवहारलक्षणं कथ्यते —

समीचीनो व्यवहारः संव्यवहारः । प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणः संव्यवहारो भण्यते । संव्यवहारे भवं

सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षम् । यथा घटरूपमिदं मया दृष्टमित्यादि । तथैव श्रुतज्ञानारवरण-

क्षयोपशमान्नोइन्द्रियावलम्बनाच्च प्रकाशोपाध्यायादिबहिरङ्गसहकारिकारणाच्च मूर्त्तामूर्त्तवस्तु-
लोकालोकव्याप्तिज्ञानरूपेण यदस्पष्टं जानाति तत्परोक्षं श्रुतज्ञानं भण्यते । किञ्च विशेषः —

शब्दात्मकं श्रुतज्ञानं परोक्षमेव तावत्, स्वर्गापवर्गादिबहिर्विषयपरिच्छित्तिपरिज्ञानं विकल्परूपं
तदपि परोक्षं, यत्पुनरभ्यन्तरे सुखदुःखविकल्परूपोऽहमनन्तज्ञानादिरूपोऽहमिति वा तदीषत्

kShayopashamathI tathA bahirang panchendriy tem ja mananA avalambanathI mUrta tem ja amUrta
vastuone, ekadesh, vikalpAkAre, parokSharUpe athavA sAmvyavahArik pratyakSharUpe je jANe chhe te
kShAyopashamik matignAn chhe. chhadmasthone gnAn – chAritrAdinI utpattimAn vIryAntarAyano

kShayopasham ane kevaLIone sarvathA kShay sarvatra ¹sahakArI jANavo.

have samvyavahAranun lakShaN ( – svarUp) kahevAmAn Ave chhe. samIchIn vyavahAr te

samvyavahAr chhe. pravRuttinivRuttisvarUp samvyavahAr kahevAy chhe. samvyavahAre je hoy te
sAmvyavahArik pratyakSha — jemake ‘ghaTanun rUp A men joyun’ vagere.

shrutagnAnAvaraNanA kShayopashamathI ane mananA avalambanathI tem ja prakAsh, upAdhyAyAdi

bahirang sahakArI kAraNothI mUrta - amUrta vastune lok - alokane vyAptignAnarUpe je aspaShTa

jANe chhe te parokSha shrutagnAn kahevAy chhe.

vaLI visheSh — je shabdAtmak shrutagnAn chhe te to parokSha ja chhe (paN) svarga,

mokShAdi bAhya vastuono bodh karAvanAr vikalparUp je gnAn chhe te paN parokSha chhe
ane je abhyantaramAn ‘sukh - dukhanA vikalparUp hun chhun,’ ‘anantagnAnAdirUp hun chhun’ — evun

1. kAryakALe sAthe rahenAr – nimitta sahachar. shrI gommaTasAr – jIvakAnDanI gAthA 567 nI moTI TIkAmAn

dharmAstikAyane gamanamAn ‘sahakArI kAraN’ kahevAmAn Avel chhe. tyAn ‘sahakArI kAraN’no artha A pramANe
samajAvyo chhe — ‘‘svayamev ja gamanAdi kriyArUp vartatAn je jIv – pudgal temane dharmAstikAy sahakArI

kAraN chhe. temAn tenun kAraNapaNun eTalun ja chhe ke jyAn dharmAdik dravya hoy tyAn jIv – pudgal gamanAdi

kriyArUp varte chhe.’’ nimitta hoy ane upAdAn jyAn potAnun kAm potAthI ja kare chhe. tyAn nimittane
‘sahakArI’ kahevAy chhe. Avo ‘sahakArI’ no artha samajavo.

Page 19 of 272
PDF/HTML Page 31 of 284
single page version

परोक्षम्; यच्च निश्चयभावश्रुतज्ञानं तच्च शुद्धात्माभिमुखसुखसंवित्तिस्वरूपं स्वसंवित्त्याकारेण
सविकल्पमपीन्द्रियमनोजनितरागादिविकल्पजालरहितत्वेन निर्विकल्पम् । अभेदनयेन तदेवात्म-

शब्दवाच्यं वीतरागसम्यक्चारित्राविनाभूतं केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमपि संसारिणां क्षायिक-
ज्ञानाभावात् क्षायोपशमिकमपि प्रत्यक्षमभिधीयते । अत्राह शिष्यः — आद्ये परोक्षमिति

तत्त्वार्थसूत्रे मतिश्रुतद्वयं परोक्षं भणितं तिष्ठति, कथं प्रत्यक्षं भवतीति ? परिहारमाह –

तदुत्सर्गव्याख्यानम्, इदं पुनरपवादव्याख्यानम् । यदि तदुत्सर्गव्याख्यानं न भवति तर्हि मतिज्ञानं

कथं तत्त्वार्थे परोक्षं भणितं तिष्ठति । तर्कशास्त्रे सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षं कथं जातम् । यथा

अपवादव्याख्यानेन मतिज्ञानं परोक्षमपि प्रत्यक्षज्ञानम्, तथा स्वात्माभिमुखं भावश्रुतज्ञानमपि
परोक्षं सत्प्रत्यक्षं भण्यते । यदि पुनरेकान्तेन परोक्षं भवति तर्हि सुखदुःखादिसंवेदनमपि परोक्षं

प्राप्नोति, न च तथा । तथैव च स एवात्मा, अवधिज्ञानावरणीयक्षयोपशमान्मूर्त्तं वस्तु

gnAn te iShat (jarA) parokSha chhe. ane je nishchay – bhAvashrutagnAn chhe te shuddhAtmAbhimukh

hovAthI sukhanA samvedanasvarUp chhe; te svasamvedananA AkArarUp hovAthI savikalpa hovA
chhatAn paN, indriy – manajanit rAgAdi vikalpajALathI rahit hovAthI nirvikalpa chhe;

abhedanaye je ‘AtmA’ shabdathI kahevAy chhe evun te ja (nishchay - bhAvashrutagnAn) – ke je

vItarAg samyak chAritra sAthe avinAbhAvI chhe te — kevaLagnAnanI apekShAe parokSha hovA

chhatAn paN, sansArI jIvone kShAyikagnAnano abhAv hovAthI kShAyopashamik hovA chhatAn
paN, pratyakSha kahevAy chhe.

ahIn shiShya pUchhe chhe ‘आद्ये परोक्षम् ।’ em tattvArthasUtramAn mati - shrut e be gnAnane

parokSha kahel chhe, to pachhI (shrutagnAn) pratyakSha kevI rIte hoy? tenun nirAkaraN karavAmAn
Ave chhe te utsarganun vyAkhyAn chhe ane ahIn je kathan chhe te apavAdanun vyAkhyAn
chhe. jo te utsargakathan na hot to, tattvArthasUtramAn matignAnane parokSha kevI rIte kahyun?
ane tarkashAstramAn te ja ( – matignAn) sAmvyavahArikapratyakSha kevI rIte thaI gayun? tethI (em

samajavun ke) jem apavAdavyAkhyAnathI, matignAnane parokSha hovA chhatAn paN pratyakShagnAn kahyun
chhe, tem sva - AtmAbhimukh bhAvashrutagnAnane paN parokSha hovA chhatAn pratyakSha kahyun chhe. vaLI

jo te ekAnt parokSha hoy to sukhadukhAdinun samvedan paN parokSha thAy; paN em to
chhe nahi.

te ja AtmA avadhignAnAvaraNanA kShayopashamathI mUrta vastune vikalpasahit

Page 20 of 272
PDF/HTML Page 32 of 284
single page version

यदेकदेशप्रत्यक्षेण सविकल्पं जानाति तदवधिज्ञानम् । यत्पुनर्मनःपर्ययज्ञानावरण-

क्षयोपशमाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च स्वकीयमनोऽवलम्बनेन परकीयमनोगतं मूर्त्तमर्थमेकदेश-
प्रत्यक्षेण सविकल्पं जानाति तदीहामतिज्ञानपूर्वकं मनःपर्ययज्ञानम् । तथैव निजशुद्धात्म-

तत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणैकाग्रध्यानेन केवलज्ञानावरणादिघातिचतुष्टयक्षये सति
यत्समुत्पद्यते तदेकसमये समस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावग्राहकं सर्वप्रकारोपादेयभूतं केवल-
ज्ञानमिति ।।५।।

अथ ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयव्याख्यानस्य नयविभागेनोपसंहारः कथ्यते —

अट्ठ चदु णाणदंसण सामण्णं जीवलक्खणं भणियं ।

ववहारा सुद्धणया सुद्धं पुण दंसणं णाणं ।।६।।

(sAkArapaNe) je ekadesh pratyakSha jANe chhe te avadhignAn chhe.

je manaparyayagnAnAvaraNanA kShayopashamathI temaj vIryAntarAyanA kShayopashamathI potAnA

mananA avalamban dvArA bIjAnA manamAn rahel mUrta padArthane vikalpasahit (sAkArapaNe)
ekadeshapratyakSha jANe chhe, te ihAmatignAnapUrvakanun manaparyayagnAn chhe.

nij shuddhAtmatattvanAn samyak shraddhA - gnAn - chAritra jenun lakShaN chhe evA ekAgradhyAn

vaDe kevalagnAnAvaraNAdi chAr ghAtIkarmono nAsh thatAn je utpanna thAy chhe te, ek samayamAn
samasta dravya, kShetra, kAL ane bhAvane grahaN karanArun, sarva prakAre *upAdeyabhUt kevaLagnAn

chhe. 5

have, gnAn - darshan banne upayoganA vyAkhyAnano nayavibhAgathI upasanhAr kare

chhe —

* upAdey = grAhya; grahaN karavA yogya. upAdeyapaNun mukhyatve be prakAre kahevAmAn Ave chhe (1) jyAn

nij dhruv shuddhAtmA – gnAyakasvabhAv AtmA – upAdey kahevAmAn Ave, tyAn te ‘Ashray karavA yogya’ tarIke

upAdey samajavo. (2) jyAn kevaLagnAn, siddhatva vagere paryAyo upAdey kahevAmAn Ave, tyAn te paryAyo
‘pragaT karavA yogya’ tarIke upAdey samajavA. [ahIn e khyAlamAn rAkhavun ke siddhatvAdi paryAy ‘ pragaT
karavA’ no upAy nij dhruv shuddhAtmAno ‘Ashray levo’ te ja chhe.]

yah sAmAnya jIvakA chihna, nay vyavahAr batAyA gihna;

nishchay shuddha gnAn – darshanA, ling yathArath jinavar bhanAn. 6.

Page 21 of 272
PDF/HTML Page 33 of 284
single page version

अष्टचतुर्ज्ञानदर्शने सामान्यं जीवलक्षणं भणितम् ।

व्यवहारात् शुद्धनयात् शुद्धं पुनः दर्शनं ज्ञानम् ।।६।।

व्याख्या — ‘‘अट्ठ चदु णाणदंसण सामण्णं जीवलक्खणं भणियं’’ अष्टविधं ज्ञानं

चतुर्विधं दर्शनं सामान्यं जीवलक्षणं भणितम् । सामान्यमिति कोऽर्थः ?

संसारिजीवमुक्तजीवविवक्षा नास्ति, अथवा शुद्धाशुद्धज्ञानदर्शनविवक्षा नास्ति । तदपि

कथमितिचेद् ? विवक्षाया अभावः सामान्यलक्षणमिति वचनात् । कस्मात् सामान्यम्

जीवलक्षणं भणितम् ? ‘‘ववहारा’’ व्यवहारात् व्यवहारनयात् । अत्र केवलज्ञानदर्शनं प्रति

शुद्धसद्भूतशब्दवाच्योऽनुपचरितसद्भूतव्यवहारः, छद्मस्थज्ञानदर्शनापरिपूर्णापेक्षया पुनरशुद्ध-
सद्भूतशब्दवाच्य उपचरितसद्भूतव्यवहारः, कुमतिकुश्रुतविभङ्गत्रये पुनरुपचरितासद्भूत-
व्यवहारः । ‘‘सुद्धणया सुद्धं पुण दंसणं णाणं’’ शुद्धनिश्चयनयात्पुनः शुद्धमखण्डं

केवलज्ञानदर्शनद्वयं जीवलक्षणमिति । किञ्च ज्ञानदर्शनोपयोगविवक्षायामुपयोगशब्देन

gAthA – 6

gAthArtha — vyavahAranayathI ATh prakAranAn gnAn ane chAr prakAranAn darshan — e

sAmAnyapaNe jIvanun lakShaN kahyun chhe. shuddhanayanI apekShAe shuddha gnAn – darshanane jIvanun lakShaN

kahyun chhe.

TIkA — ‘‘अट्ठ चदु णाणदंसण सामण्णं जीवलक्खणं भणियं’’ ATh prakAranA gnAn

ane chAr prakAranA darshanane sAmAnyapaNe jIvanun lakShaN kahyun chhe. ahIn ‘sAmAnya’ e kathanano
sho artha chhe? e artha chhe ke A lakShaNamAn sansArI jIv ke mukta jIvanI vivakShA nathI
athavA shuddha ke ashuddha gnAn - darshananI vivakShA nathI. evo artha kem? ‘vivakShAno abhAv —

e sAmAnyanun lakShaN chhe’ — evun vachan hovAthI.

kaI apekShAe jIvanun sAmAnya lakShaN kahyun chhe? ‘‘ववहारा’’

vyavahArathI – vyavahAranayanI apekShAe kahyun chhe. ahIn kevaLagnAn – darshan pratye ‘shuddha sadbhUt’

vyavahArathI vAchya ‘anupacharit sadbhUt’ vyavahAr chhe, chhadmasthanAn apUrNa gnAn - darshananI

apekShAe ‘ashuddha sadbhUt’ shabdathI vAchya ‘upacharit sadbhUt’ vyavahAr chhe ane kumati,
kushrut, kuavadhi — e traNe gnAnane viShe ‘upacharit asadbhUt’ vyavahAr chhe.

‘‘सुद्धणया सुद्धं पुण दंसणं णाणं’’ shuddhanishchayanayathI shuddha akhanD kevaLagnAn ane

kevaLadarshan — e be jIvanun lakShaN chhe.

Page 22 of 272
PDF/HTML Page 34 of 284
single page version

विवक्षितार्थपरिच्छित्तिलक्षणोऽर्थग्रहणव्यापारो गृह्यते । शुभाशुभशुद्धोपयोगत्रयविवक्षायां

पुनरुपयोगशब्देन शुभाशुभशुद्धभावनैकरूपमनुष्ठानं ज्ञातव्यमिति । अत्र सहजशुद्ध-

निर्विकारपरमानन्दैकलक्षणस्य साक्षादुपादेयभूतस्याक्षयसुखस्योपादानकारणत्वात् केवलज्ञान-
दर्शनद्वयमुपादेयमिति । एवं नैयायिकं प्रति गुणगुणिभेदैकान्तनिराकरणार्थमुपयोगव्याख्यानेन

गाथात्रयं गतम् ।।६।।

अथामूर्त्तातीन्द्रियनिजात्मद्रव्यसंवित्तिरहितेन मूर्त्तपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च यदुपार्जितं

मूर्तं कर्म तदुदयेन व्यवहारेण मूर्तोऽपि निश्चयेनामूर्तो जीव इत्युपदिशति —

वण्ण रस पंच गंधा दो फासा अट्ठ णिच्छया जीवे ।

णो संति अमुत्ति तदो ववहारा मुत्ति बंधादो ।।७।।

ahIn gnAn - darshan upayoganI vivakShAmAn ‘upayog’ shabdano artha vivakShit padArthane

jANavun - dekhavun jenun lakShaN chhe, evo ‘padArthagrahaNarUp vyApAr’ em thAy chhe. parantu shubh,

ashubh ane shuddha — e traN upayoganI vivakShAmAn ‘upayog’ shabdano artha shubh, ashubh

ke shuddha bhAvanA jenun ek rUp chhe, evun ‘anuShThAn’ samajavun.

ahIn sahajashuddha nirvikAr paramAnand jenun ek lakShaN (svarUp) chhe, evun je sAkShAt

upAdeyabhUt akShay sukh tenun upAdAnakAraN hovAthI kevaLagnAn ane kevaLadarshan — e banne

¹upAdey chhe.

AvI rIte naiyAyik prati guN - guNIbhedanA ekAntanun nirAkaraN karavA mATe,

upayoganA vyAkhyAn dvArA traN gAthAo pUrI thaI. 6.

have, amUrta atIndriy nij AtmadravyanA gnAnathI rahit hovAthI ane mUrta

panchendriyanA viShayamAn Asakta hovAthI je mUrtakarma upArjit karyun chhe, tenA udayathI
vyavahArathI jIv mUrta chhe paN nishchayanayathI jIv amUrta chhe, em upadeshe chhe —

1. shrI niyamasAr kaLash 17 nA arthamAn A pramANe lakhyun chhe — ‘‘jinendrakathit samasta darshan – gnAnanA

bhedone jANIne, je puruSh parabhAvone pariharI nij svarUpamAn sthit rahyo thako, shIghra chaitanyachamatkAramAtra
tattvamAn pesI jAy chhe — UnDo UtarI jAy chhe te nirvANasukhane pAme chhe.’’ A uparathI em samajavun ke —

Ashray karavA yogya tarIke to sadA nij chaitanyachamatkAramAtra trikALI dhruvatattva ek ja upAdey chhe.

varNa pAnch ras pAnch ju gandh, doy phAs aTh nAnhI khandh;

nishchay mUrati - vin jiy sAr, bandhasahit mUrat vivahAr. 7.

Page 23 of 272
PDF/HTML Page 35 of 284
single page version

वर्णाः रसाः पंच गन्धौ द्वौ स्पर्शाः अष्टौ निश्चयात् जीवे ।

नो सन्ति अमूर्त्तिः ततः व्यवहारात् मूर्त्तिः बन्धतः ।।७।।

व्याख्या — ‘‘वण्ण रस पञ्च गंधा दो फासा अट्ठ णिच्छया जीवे णो संति’’

श्वेतपीतनीलारुणकृष्णसंज्ञाः पञ्च वर्णाः, तिक्तकटुकषायाम्लमधुरसंज्ञाः पञ्च रसाः,
सुगन्धदुर्गन्धसंज्ञौ द्वौ गन्धौ, शीतोष्णस्निग्धरूक्षमृदुकर्कशगुरुलघुसंज्ञा अष्टौ स्पर्शाः,
‘‘णिच्छया’’ शुद्धनिश्चयनयात् शुद्धबुद्धैकस्वभावे शुद्धजीवे न सन्ति । ‘‘अमुत्ति तदो’’ ततः

कारणादमूर्त्तः । यद्यमूर्तस्तर्हि तस्य कथं कर्मबन्ध इति चेत् ? ‘‘ववहारा मुत्ति’’

अनुपचरितासद्भूतव्यवहारान्मूर्तो यतः । तदपि कस्मात् ? ‘‘बंधादो’’ अनन्त-

ज्ञानाद्युपलम्भलक्षणमोक्षविलक्षणादनादिकर्मबन्धनादिति । तथा चोक्तम् —

कथंचिन्मूर्तामूर्तजीवलक्षणम् — ‘‘बंधं पडि एयत्तं लक्खणदो हवदि तस्स भिण्णत्तं । तम्हा

अमुत्तिभावो णेगंतो होदि जीवस्स ।।१।।’’ अयमत्रार्थः — यस्यैवामूर्तस्यात्मनः

gAthA – 7

gAthArtha — nishchayathI jIvamAn pAnch varNa, pAnch ras, be gandh ane ATh sparsha nathI

tethI jIv amUrtik chhe; vyavahAranayanI apekShAe karmabandh hovAthI jIv mUrtik chhe.

TIkA — ‘‘वण्ण रस पञ्च गंधा दो फासा अट्ठ णिच्छया जीवे णो संति’’ shvet, pIt,

nIl, lAl ane kRiShNa — e pAnch rang; tIkho, kaDavo, kaShAyalo, khATo ane madhur — e

pAnch ras; sugandh ane durgandh — e be gandh; shIt, uShNa, snigdha, rUkSha, komaL, kaThor,

halako, bhAre — e ATh sparsha; ‘‘णिच्छया’’ shuddha nishchayanayathI shuddha - buddha - ek - svabhAvavALA

shuddha jIvamAn nathI. ‘‘अमुत्ति तदो’’ te kAraNe A jIv amUrta chhe. jo jIv amUrtik chhe,

to tene karmabandh kevI rIte thAy chhe? ‘‘ववहारा मुत्ति’’ kAraN ke jIv anupacharit asadbhUt

vyavahAranayathI mUrta chhe, tethI (karmabandh thAy chhe). jIv mUrta kyA kAraNe chhe? ‘‘बंधादो’’ anant

gnAnAdinI upalabdhi jenun lakShaN chhe evA mokShathI vilakShaN anAdi karmabandhanane kAraNe jIv
mUrta chhe. vaLI anyatra jIvanun lakShaN kathanchit mUrta ane kathanchit amUrta kahyun chhe; te A
pramANe — ‘‘karmabandh prati jIvanI ekatA chhe ane lakShaNathI tenI bhinnatA chhe; tethI ekAnte

jIvane ¹amUrtikapaNun nathI.’’

1. shrI sarvArthasiddhi 2/7 TIkA.

Page 24 of 272
PDF/HTML Page 36 of 284
single page version

प्राप्त्यभावादनादिसंसारे भ्रमितोऽयं जीवः स एवामूर्तो मूर्तपञ्चेन्द्रियविषयत्यागेन निरंतरं
ध्यातव्यः । इति भट्टचार्वाकमतं प्रत्यमूर्तजीवस्थापनमुख्यत्वेन सूत्रं गतम् ।।७।।

अथ निष्क्रियामूर्तटङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावेन कर्मादिकर्तृत्वरहितोऽपि जीवो

व्यवहारादिनयविभागेन कर्ता भवतीति कथयति —

पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दु णिच्छयदो ।

चेदणकम्माणादा सुद्धणया सुद्धभावाणं ।।८।।

पुद्गलकर्म्मादीनां कर्त्ता व्यवहारतः तु निश्चयतः ।

चेतनकर्म्मणां आत्मा शुद्धनयात् शुद्धभावानाम् ।।८।।

व्याख्या — अत्र सूत्रे भिन्नप्रक्रमरूपव्यवहितसम्बन्धेन मध्यपदं गृहीत्वा व्याख्यानं क्रियते ।

tAtparya e chhe ke — je amUrta AtmAnI prApti vinA anAdi sansAramAn A jIv

bhamyo te ja amUrtik AtmAnun, mUrta panchendriyanA viShayonA tyAg vaDe nirantar dhyAn karavun¹

joIe. e rIte bhaTTa ane chArvAk mat prati amUrta jIvanI sthApanAnI mukhyatAthI sUtra
kahyun. 7.

have niShkriy, amUrta, TankotkIrNa gnAyak ek svabhAvathI jIv joke karmAdinA

kartApaNAthI rahit chhe, topaN vyavahArAdi nay – vibhAgathI kartA thAy chhe em kahe chhe —

gAthA 8

gAthArtha — AtmA vyavahAranayathI pudgalakarmAdino kartA chhe, nishchayanayathI

chetanakarmono kartA chhe ane shuddhanayathI shuddhabhAvono kartA chhe.

TIkA — A sUtramAn bhinnaprakramarUp vyavahit sambandhathI madhyam pad laIne

1. pudgalakarma mArAthI atyant bhinna chhe, vastuta te mane lAbh – nukashAn karI shake nahi evo nirNay karI,

amUrtik nij trikALI dhruvasvabhAvano Ashray karavo. tem karavAthI ja dharma pragaTe chhe, vRuddhi pAme chhe
ane pUrNa thAy chhe; ane pUrNa thatAn pudgal karmo ane sharIr sAtheno Atyantik viyog thatAn jIv
siddhapadane pAme chhe.

pudgal karma karai vyavahAr, kartA yAtain kahe karAr,

nishchay nij rAgAdik karai, shuddha draShTi shuddha bhAvahi dharai. 8.

Page 25 of 272
PDF/HTML Page 37 of 284
single page version

‘‘आदा’’ आत्मा ‘‘पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दु’’ पुग्गलकर्मादीनां कर्त्ता व्यवहारतस्तु
पुनः, तथाहि — मनोवचनकायव्यापारक्रियारहितनिजशुद्धात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन्ननुपचरितासद्-

भूतव्यवहारेण ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मणामादिशब्देनौदारिकवैक्रियिकाहारकशरीरत्रयाहारादि-
षट्पर्याप्तियोग्यपुद्गलपिण्डरूपनोकर्मणां तथैवोपचरितासद्भूतव्यवहारेण बहिर्विषयघटपटादीनां च
कर्ता भवति । ‘‘णिच्छयदो चेदणकम्माणादा’’ निश्चयनयतश्चेतनकर्मणां; तद्यथा – रागादि-

विकल्पोपाधिरहितनिष्क्रियपरमचैतन्यभावनारहितेन यदुपार्जितं रागाद्युत्पादकं कर्म तदुदये सति
निष्क्रियनिर्मलस्वसंवित्तिमलभमानो भावकर्मशब्दवाच्यरागादिविकल्परूपचेतनकर्मणामशुद्ध-
निश्चयेन कर्त्ता भवति । अशुद्धनिश्चयस्यार्थः कथ्यते — कर्मोपाधिसमुत्पन्नत्वादशुद्धः, तत्काले

तप्तायःपिण्डवत्तन्मयत्वाच्च निश्चयः, इत्युभयमेलापकेनाशुद्धनिश्चयो भण्यते । ‘‘सुद्धणया

सुद्धभावाणं’’ शुभाशुभयोगत्रयव्यापाररहितेन शुद्धबुद्धैकस्वभावेन यदा परिणमति
तदानन्तज्ञानसुखादिशुद्धभावानां छद्मस्थावस्थायां भावनारूपेण विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन कर्ता,
मुक्तावस्थायां तु शुद्धनयेनेति । किन्तु शुद्धाशुद्धभावानां परिणममानानाम् एव कर्तृत्वं ज्ञातव्यम्,

vyAkhyAn karavAmAn Ave chhe. ‘‘आदा’’ AtmA ‘‘पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दु’’

vyavahAranayathI pudgalakarmAdino kartA chhe. jem ke — man - vachan - kAyavyApArakriyArahit nij

shuddhAtmatattvanI bhAvanAthI shUnya thaIne, anupacharit asadbhUt vyavahArathI gnAnAvaraNAdi
dravyakarmono tathA Adi shabdathI audArik, vaikriyik ane AhArak — e traN sharIrano,

AhArAdi chha paryAptiyogya pudgalapinDarUp nokarmono ane upacharit asadbhUt vyavahArathI
ghaTapaTAdi bahirviShayono paN kartA (A jIv) thAy chhe.

‘‘णिच्छयदो चेदणकम्माणादा’’ nishchayanayanI apekShAe AtmA chetanakarmono kartA chhe.

te AvI rIte — rAgAdi vikalparUp upAdhirahit, niShkriy, param chaitanyanI bhAvanAthI rahit

hovAthI jIve rAgAdine utpanna karanAr je karma upArjit karyun chhe, teno uday thatAn, niShkriy,
nirmaL svasamvittine nahi prApta karato jIv, ‘bhAvakarma’ shabdathI vAchya rAgAdi vikalparUp

chetanakarmono ashuddha nishchayanayathI kartA thAy chhe. ashuddha nishchayano artha kahevAmAn Ave
chhe — karmopAdhithI utpanna thatun hovAthI ashuddha kahevAy chhe ane te samaye tapelA lokhanDanA

goLAnI peThe tanmay hovAthI nishchay kahevAy chhe. e pramANe ashuddha ane nishchay e banneno
meLAp karIne ashuddha nishchay kahevAmAn Ave chhe. ‘‘सुद्धणया सुद्धभावाणं’’ jyAre jIv, shubh

- ashubharUp traN yog (man, vachan, kAyA)nA vyApArathI rahit, shuddha - buddha evA

ekasvabhAvarUpe pariNaman kare chhe tyAre anant gnAn - sukhAdi shuddhabhAvono chhadmastha avasthAmAn

⁴

Page 26 of 272
PDF/HTML Page 38 of 284
single page version

न च हस्तादिव्यापाररूपाणामिति । यतो हि नित्यनिरञ्जननिष्क्रियनिजात्मस्वरूपभावनारहितस्य ।

कर्मादिकर्तृत्वं व्याख्यातम्, ततस्तत्रैव निजशुद्धात्मनि भावना कर्तव्या । एवं सांख्यमतं

प्रत्येकान्ताकर्तृत्वनिराकरणमुख्यत्वेन गाथा गता ।।८।।

अथ यद्यपि शुद्धनयेन निर्विकारपरमाह्लादैकलक्षणसुखामृतस्य भोक्ता तथाप्यशुद्धनयेन

सांसारिकसुखदुःखस्यापि भोक्तात्मा भवतीत्याख्याति —

ववहारा सुहदुक्खं पुग्गलकम्मप्फलं पभुंजेहि ।

आदा णिच्छयणयदो चेदणभावं खु आदस्स ।।९।।

व्यवहारात् सुखदुःखं पुद्गलकर्म्मफलं प्रभुङ्क्ते ।

आत्मा निश्चयनयतः चेतनभावं खलु आत्मनः ।।९।।

bhAvanArUpe, vivakShit ekadesh shuddha nishchayanayathI kartA chhe ane mukta avasthAmAn shuddhanayathI
anant gnAn – sukhAdi shuddhabhAvono kartA chhe.

parantu pariNamatA evA shuddha – ashuddha bhAvonun ja kartApaNun jIvamAn jANavun, ¹hastAdinA

vyApArarUp (pudgal – pariNAmo)nun nahi.

nitya – niranjan – niShkriy nijAtmasvarUpanI bhAvanA rahit jIvane karmAdinun kartApaNun

kahyun chhe, tethI te nij shuddhAtmAmAn ja bhAvanA karavI.

A rIte sAnkhyamat pratye ekAnt akartRutvanun ( – jIv ekAnte akartA hovAnun)

nirAkaraN karavAnI mukhyatAthI gAthA pUrI thaI. 8.

have, joke AtmA shuddhanayathI nirvikAr param AhlAd jenun ek lakShaN chhe evA

sukhAmRutano bhoktA chhe, topaN ashuddhanayathI sAnsArik sukh - dukhano paN bhoktA thAy chhe,

em kahe chhe —

1. shrI samayasAramAn paN jIv pudgalAdi ke anya jIvonI paryAyono kartA nathI, em kartAkarma – adhikAr

tathA sarvavishuddhagnAn – adhikAramAn kahyun chhe. sharIranI, parapadArthonI, bolavAnI, khAvA – pIvAnI ityAdi

kriyAomAn je anAdi agnAnathI jIvanI kartRutvabuddhi chhe, te potAnA trikAL AtmasvarUpanA lakShe shuddharUpe
pariNamavAthI ja tUTe mATe ‘jIv parapadArthanI koI kriyA kharekhar ek samay paN karI shakato nathI’
evo nirNay karavo – e A gAthAnun tAtparya chhe.

sukh – dukhamay phal pudgalakarma, bhogai nay vyavahAr sumarma;

nishchayanay nij chetanabhAv, jIv bhogavai sadA kahAv. 9.

Page 27 of 272
PDF/HTML Page 39 of 284
single page version

व्याख्या — ‘‘ववहारा सुहदुक्खं पुग्गलकम्मफलं पभुंजेदि’’ व्यवहारात् सुखदुःखरूपं

पुद्गलकर्मफलं प्रभुंक्ते । स कः कर्त्ता ? ‘‘आदा’’ आत्मा । ‘‘णिच्छयणयदो चेदणभावं

आदस्स’ निश्चयनयतश्चेतनभावं भुंक्ते । ‘‘खु’’ स्फु टम् । कस्य सम्बन्धिनमात्मनः स्वस्येति ।

तद्यथा — आत्मा हि निजशुद्धात्मसंवित्तिसमुद्भूतपारमार्थिकसुखसुधारसभोजनमलभमान

उपचरितासद्भूतव्यवहारेणेष्टानिष्टपञ्चेन्द्रियविषयजनितसुखदुःखं भुंक्ते, तथैवानुपचरिता-
सद्भूतव्यवहारेणाभ्यन्तरे सुखदुःखजनकं द्रव्यकर्म्मरूपं सातासातोदयं भुंक्ते, स
एवाशुद्धनिश्चयनयेन हर्षविषादरूपं सुखदुःखं च भुंक्ते । शुद्धनिश्चयनयेन तु

परमात्मस्वभावसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानोत्पन्नसदानन्दैकलक्षणं सुखामृतं भुंक्त इति । अत्र

यस्यैव स्वाभाविकसुखामृतस्य भोजनाभावादिन्द्रियसुखं भुञ्जानः सन् संसारे परिभ्रमति

gAthA 9

gAthArtha — vyavahAranayathI AtmA sukh - dukharUp pudgalakarmanA phaLane bhogave chhe

ane nishchayanayathI potAnA chetanabhAvane bhogave chhe.

TIkA — ‘‘ववहारा सुहदुक्खं पुग्गलकम्मफलं पभुंजेदि’’ vyavahAranayanI apekShAe sukh –

dukharUp pudgalakarmanAn phaLone bhogave chhe. te karmaphaLono bhoktA koN chhe? ‘‘आदा’’

AtmA. ‘‘णिच्छयणयदो चेदणभावं आदस्स’’ nishchayanayanI apekShAe chetanabhAvano bhoktA chhe.

‘‘खु’’ pragaTapaNe, konA chetanabhAvano? AtmAnA potAnA chetanabhAvano. te AvI rIte – AtmA

ja nij shuddhAtmasamvittithI utpanna pAramArthik sukh – sudhArasanA bhojanane nahi prApta karato,

upacharit asadbhUt vyavahAranayathI iShTa - aniShTa panchendriy viShayajanit sukh - dukhane bhogave

chhe, tevI ja rIte anupacharit asadbhUt vyavahAranayathI antarangamAn sukh - dukhajanak

dravyakarmarUp shAtA ane ashAtAnA udayane bhogave chhe ane te ja ashuddhanishchayanayathI harSha

- viShAdarUp sukh - dukhane bhogave chhe; shuddhanishchayanayathI to paramAtmasvabhAvanAn samyak shraddhAn

- gnAn - AcharaNathI utpanna, sadA Anand jenun ek lakShaN chhe evA sukhAmRutane bhogave chhe.

ahIn, je svAbhAvik sukhAmRutanA bhojananA abhAvathI AtmA indriyasukh

bhogavato thako sansAramAn paribhramaN¹ kare chhe, te ja atIndriy sukh ( – svAbhAvik

1. sansAramAn paribhramaN karanAr pratham guNasthAnadhArI sarve mithyAdraShTi chhe. chaturtha guNasthAnathI siddha

sudhInA sarve jIvo temanI bhUmikAnI shuddhi anusAr Atmik atIndriy – sukh bhogave chhe, evun A

gAthAnun tAtparya chhe.

Page 28 of 272
PDF/HTML Page 40 of 284
single page version

तदेवातीन्द्रियसुखं सर्वप्रकारेणोपादेयमित्यभिप्रायः । एवं कर्ता कर्मफलं न भुक्तं इति

बौद्धमतनिषेधार्थं भोक्तृत्वयाख्यानरूपेण सूत्रं गतम् ।।९।।

अथ निश्चयेन लोकप्रमितासंख्येयप्रदेशमात्रोऽपि व्यवहारेण देहमात्रो जीव

इत्यावेदयति —

अणुगुरुदेहपमाणो उवसंहारप्पसप्पदो चेदा ।

असमुहदो ववहारा णिच्छयणयदो असंखदेसो वा ।।१०।।

अणुगुरुदेहप्रमाणः उपसंहारप्रसर्प्पतः चेतयिता ।

असमुद्घातात् व्यवहारात् निश्चयनयतः असंख्यदेशो वा ।।१०।।

sukhAmRut) sarva prakAre upAdey chhe evo abhiprAy¹ chhe.

A rIte, ‘kartA, karmaphaLane bhogavato nathI’ e bauddhamatano niShedh karavA mATe

‘bhoktRutvanA’ vyAkhyAnarUpe sUtra pUrun thayun. 9.

have nishchayanayathI lokapramAN asankhyAt pradeshamAtra hovA chhatAn vyavahAranayathI,

potAnA sharIrapramAN jIv chhe em batAve chhe —

gAthA 10

gAthArtha — samudghAt sivAy, A jIv vyavahAranayanI apekShAe sankoch -

1panDit hIrAlAlajI rachit ane mathurA sangh dvArA prakAshit dravyasangrahanI TIkA pA. 23 mAn gAthA
8 – 9 sambandhamAn nIche pramANe lakhyun chhe —

‘‘jIvanA kartRutva ane bhoktRutvanun vivechan karavAno granthakArano evo abhiprAy chhe ke jIv

yathArtha vastusvarUpane jANIne, paranI ane vikAranI kartRutva ane bhoktRutvabuddhine chhoDe ane potAnA
sahaj nirvikAr chidAnandasvarUp shuddhaparyAyano kartA - bhoktA thavAno satat prayatna kare.’’

paravastunun kAI paN jIv karI shakato nathI tem tene bhogavI paN shakato nathI. asadbhUt

vyavahAranaye shAtA – ashAtAnA udayane tathA iShTa – aniShTa indriy – viShayone jIv bhogave chhe, em

kahevAmAn Ave chhe.

[asadbhUt = jUTho]

aNugurudehamAn vyavahAr, sakuchai phailai jiy niradhAr;

samudghAt – bin kahie em, nishchay desh asankhya ju nem. 10.

< Previous Page Next Page >