ગાથા ૪૬
ગાથાર્થઃ — સંસારનાં કારણોનો નાશ કરવા માટે જ્ઞાનીને જે બાહ્ય અને અંતરંગ
ક્રિયાઓનો નિરોધ છે; શ્રી જિનેંદ્રે કહેલું તે પરમ સમ્યક્ ચારિત્ર છે.
ટીકાઃ — ‘‘तं’’ તે ‘‘परमं’’ પરમ – ઉપેક્ષાલક્ષણવાળું, નિર્વિકાર સ્વસંવેદનરૂપ
શુદ્ધોપયોગનું અવિનાભૂત, પરમ ‘‘सम्मचारित्तं’’ સમ્યક્ચારિત્ર જાણવું. તે શું?
‘‘बहिरब्भंतरकिरियारोहो’’ નિષ્ક્રિય, નિત્ય નિરંજન, વિશુદ્ધ જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવી નિજાત્માથી
પ્રતિપક્ષભૂત ક્રિયાવ્યાપારનો — કે જે (ક્રિયાવ્યાપાર) બાહ્યમાં વચન અને કાયાના શુભાશુભ
વ્યાપારરૂપ છે અને અંતરંગમાં મનના શુભાશુભ વિકલ્પરૂપ છે તેનો — નિરોધ અર્થાત્
ત્યાગ. (તે પણ સમ્યક્ચારિત્ર છે.) તે નિરોધ શા માટે છે? ‘‘भवकारणप्पणासट्ठं’’ પાંચ
પ્રકારના સંસારથી રહિત, નિર્દોષ પરમાત્માથી વિલક્ષણ જે સંસાર તે સંસારના વ્યાપારના
કારણભૂત જે શુભાશુભ કર્મ – આસ્રવ તેના વિનાશ માટે છે. આવું બાહ્ય અને અંતરંગ
ક્રિયાઓના નિરોધરૂપ ચારિત્ર કોને કહે છે? ‘‘णाणिस्स’’ નિશ્ચયરત્નત્રયસ્વરૂપ અભેદજ્ઞાનીને
આવું ચારિત્ર હોય છે. વળી તે ચારિત્ર કેવું છે? ‘‘जं जिणुत्तं’’ તે ચારિત્ર જિનેન્દ્રદેવ,
વીતરાગ સર્વજ્ઞ દ્વારા કહેવાયેલું છે. આ રીતે વીતરાગ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાનના
અવિનાભૂત તથા નિશ્ચયરત્નત્રયસ્વરૂપ નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગના ત્રીજા અવયવરૂપ
વીતરાગચારિત્રનું વ્યાખ્યાન કર્યું. ૪૬.
बहिरभ्यन्तरक्रियारोधः भवकारणप्रणाशार्थम् ।
ज्ञानिनः यत् जिनोक्तम् तत् परमं सम्यक्चारित्रम् ।।४६।।
व्याख्या — ‘‘तं’’ तत् ‘‘परमं’’ परमोपेक्षालक्षणं निर्विकारस्वसंवित्त्यात्मक-
शुद्धोपयोगाविनाभूतं परमं ‘‘सम्मचारित्तं’’ सम्यक्चारित्रं ज्ञातव्यम् । तत्किं — ‘‘बहिरब्भंतर-
किरियारोहो’’ निष्क्रियनित्यनिरञ्जनविशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावस्य निजात्मनः प्रतिपक्षभूतस्य
बहिर्विषये शुभाशुभवचनकायव्यापाररूपस्य तथैवाभ्यन्तरे शुभाशुभमनोविकल्परूपस्य च
क्रियाव्यापारस्य योऽसौ निरोधस्त्यागः, स च किमर्थं ? ‘‘भवकारणप्पणासट्ठं’’ पञ्चप्रकार-
भवातीतनिर्दोषपरमात्मनो विलक्षणस्य भवस्य – संसारस्य व्यापारकारणभूतो योऽसौ
शुभाशुभकर्मास्रवस्तस्य प्रणाशार्थं विनाशार्थमिति । इत्युभयक्रियानिरोधलक्षणचारित्रं कस्य
भवति ? ‘‘णाणिस्स’’ निश्चयरत्नत्रयात्मकाभेदज्ञानिनः । पुनरपि किं विशिष्टं ? ‘‘जं
जिणुत्तं’’ यज्जिनेन वीतरागसर्वज्ञेनोक्तमिति । एवं वीतरागसम्यक्त्वज्ञानाविनाभूतं
निश्चयरत्नत्रयात्मक-निश्चयमोक्षमार्गः तृतीयावयवरूपं वीतरागचारित्रं व्याख्यातम् ।।४६।।
૨૧૮ ]
બૃહદ્ – દ્રવ્યસંગ્રહ