સર્વજ્ઞ હોવામાં હેતુ શો છે?)’ એમ પૂછવામાં આવે તો, ‘પૂર્વોક્ત પ્રકારે બાધક પ્રમાણનો
અભાવ હોવાથી’; — એ હેતુવચન છે. શાની માફક? ‘પોતાના અનુભવમાં આવતાં સુખ
અને દુઃખ આદિની માફક’; — એ દ્રષ્ટાંત વચન છે. આ પ્રમાણે સર્વજ્ઞના સદ્ભાવમાં પક્ષ,
હેતુ અને દ્રષ્ટાંતરૂપે ત્રણ અંગોવાળું અનુમાન જાણવું.
અથવા સર્વજ્ઞના સદ્ભાવનું સાધક બીજું અનુમાન કહે છેઃ — ‘રામ, રાવણ વગેરે
કાળથી અંતરિત (આચ્છાદિત) પદાર્થો, મેરુ વગેરે ક્ષેત્રથી અંતરિત પદાર્થો, ભૂત વગેરે
ભવથી અંતરિત પદાર્થો તથા બીજાઓનાં ચિત્તના વિકલ્પો અને પરમાણુ આદિ સૂક્ષ્મ પદાર્થો
કોઈ પણ પુરુષવિશેષને દેખવામાં આવે છે.’ એ ધર્મી અને ધર્મના સમુદાયરૂપે પક્ષવચન
છે. તેમાં ‘રામ, રાવણ વગેરે કાળથી અંતરિત પદાર્થો, મેરુ વગેરે ક્ષેત્રથી અંતરિત પદાર્થો,
ભૂત વગેરે ભવથી અંતરિત પદાર્થો તથા બીજાઓનાં ચિત્તના વિકલ્પો અને પરમાણુ આદિ
પદાર્થો’ ધર્મી છે અને ‘કોઈ પણ પુરુષવિશેષને દેખવામાં આવે છે’ તે સાધ્ય ધર્મ છે.
‘અંતરિત ને સૂક્ષ્મ પદાર્થો કોઈને પ્રત્યક્ષ કેમ છે?’ એમ પૂછવામાં આવે તો, ‘અનુમાનનો
વિષય હોવાથી’; — એ હેતુવચન છે. કોની જેમ? ‘જે જે અનુમાનનો વિષય હોય છે તે
તે કોઈને પ્રત્યક્ષ હોય છે, જેમ કે અગ્નિ આદિ;’ — એ અન્વય – દ્રષ્ટાન્તનું વચન છે.
‘અન્તરિત અને સૂક્ષ્મ પદાર્થો અનુમાનના વિષય છે’ એ ઉપનયનું વચન છે. તેથી ‘અંતરિત
हेतुवचनम् । किंवत्, स्वयमनुभूयमानसुखदुःखादिवदिति दृष्टान्तवचनम् । एवं सर्वज्ञसद्भावे
पक्षहेतुदृष्टान्तरूपेण त्र्यङ्गमनुमानं विज्ञेयम् । अथवा द्वितीयमनुमानं कथ्यते — रामरावणादयः
कालान्तरिता, मेर्वादयो देशान्तरिता भूतादयो भवान्तरिताः परचेतोवृत्तयः परमाण्वाद-
यश्चसूक्ष्मपदार्था धर्मिणः कस्यापि पुरुषविशेषस्य प्रत्यक्षा भवन्तीति साध्यो धर्म इति
धर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत्, अनुमानविषयत्वादिति हेतुवचनम् । किंवत्,
यद्यदनुमानविषयं तत्तत्कस्यापि प्रत्यक्षं भवति, यथाग्न्यादि, इत्यन्वयदृष्टान्तवचनं । अनुमानेन
विषयाश्चेति, इत्युपनयवचनम् । तस्मात् कस्यापि प्रत्यक्षा भवन्तीति निगमनवचनं । इदानीं
व्यतिरेकदृष्टान्तः कथ्यते – यन्न कस्यापि प्रत्यक्षं तदनुमानविषयमपि न भवति, यथा खपुष्पादि,
इति व्यतिरेकदृष्टान्तवचनम् । अनुमानविषयाश्चेति पुनरप्युपनयवचनम् । तस्मात् प्रत्यक्षा
भवन्तीति पुनरपि निगमनवचनमिति । किन्त्वनुमानविषयत्वादित्ययं हेतुः, सर्वज्ञस्वरूपे साध्ये
सर्वप्रकारेण सम्भवति यतस्ततः कारणात्स्वरूपासिद्धभावासिद्धविशेषणादसिद्धो१ न भवति ।
तथैव सर्वज्ञस्वरूपं स्वपक्षं विहाय सर्वज्ञाऽभावं विपक्षं न साधयति तेन कारणेन विरुद्धो न
१. ‘विशेषणाद्यसिद्धो’ इति पाठान्तरं
મોક્ષમાર્ગ અધિકાર [ ૨૩૫