ज्ञानं अष्टविकल्पं मतिश्रुतावधयः अज्ञानज्ञानानि ।
मनःपर्ययः केवलं अपि प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च ।।५।।
व्याख्याः — ‘‘णाणं अट्ठवियप्पं’’ ज्ञानमष्टविकल्पं भवति । ‘‘मदिसुदिओही
अणाणणाणाणि’’ अत्राष्टविकल्पमध्ये मतिश्रुतावधयो मिथ्यात्वोदयवशाद्विपरीताभिनिवेश-
रूपाण्यज्ञानानि भवन्ति; तान्येव शुद्धात्मादितत्त्वविषये विपरीताभिनिवेशरहितत्वेन
सम्यग्दृष्टिजीवस्य सम्यग्ज्ञानानि भवन्ति । ‘‘मणपज्जकेवलमवि’’ मनःपर्ययज्ञानं
केवलज्ञानमप्येवमष्टविधं ज्ञानं भवति । ‘‘पच्चक्खपरोक्खभेयं च’’ प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च ।
अवधिमनःपर्ययद्वयमेकदेशप्रत्यक्षं विभङ्गावधिरपि देशप्रत्यक्षं, केवलज्ञानं सकलप्रत्यक्षं;
शेषचतुष्टयं परोक्षमिति ।
इतो विस्तरः — आत्मा हि निश्चयनयेन सकलविमलाखण्डैकप्रत्यक्ष-
प्रतिभासमयकेवलज्ञानरूपस्तावत् । स च व्यवहारेणानादिकर्मबन्धप्रच्छादितः सन्
मतिज्ञानावरणीयक्षयोपशमाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च बहिरङ्गपञ्चेन्द्रियमनोऽवलम्बनाच्च मूर्त्तामूर्त्तं
ગાથા – ૫
ગાથાર્થઃ — કુમતિ, કુશ્રુત, કુઅવધિ, મતિ, શ્રુત, અવધિ, મનઃપર્યય અને
કેવળજ્ઞાન — એ રીતે આઠ પ્રકારનું જ્ઞાન છે. એમાં પણ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષરૂપ ભેદ છે.
ટીકાઃ — ‘‘णाणं अट्ठवियप्पं’’ જ્ઞાન આઠ પ્રકારનું છે. ‘‘मदिसुदिओही
अणाणणाणाणि’’ એ આઠ ભેદોમાં મતિ, શ્રુત અને અવધિજ્ઞાન — એ ત્રણ મિથ્યાત્વના
ઉદયવશે વિપરીત અભિનિવેશરૂપ અજ્ઞાન છે અને તે જ શુદ્ધાત્માદિ તત્ત્વના વિષયમાં
વિપરીતાભિનિવેશરહિતપણાથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને સમ્યગ્જ્ઞાન છે. ‘‘मणपज्जवकेवलमवि’’
મનઃપર્યયજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન — એ બન્ને મળીને જ્ઞાનના આઠ ભેદ થયા. ‘पच्चक्खपरोक्खभेयं
च’’ તે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એવા ભેદરૂપ છે. અવધિ અને મનઃપર્યય — એ બે (ભેદ)
એકદેશપ્રત્યક્ષ છે. વિભંગ - અવધિજ્ઞાન પણ દેશપ્રત્યક્ષ છે, કેવળજ્ઞાન સકળપ્રત્યક્ષ છે અને
બાકીનાં ચાર પરોક્ષ છે.
હવે તેનો વિસ્તાર કહેવામાં આવે છેઃ — ૧પ્રથમ તો આત્મા ખરેખર નિશ્ચયનયથી
સકળવિમળ, અખંડ એક પ્રત્યક્ષપ્રતિભાસમય કેવળજ્ઞાનરૂપ છે. તે વ્યવહારથી અનાદિકર્મબંધ
વડે આચ્છાદિત થયો થકો, મતિજ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમથી અને વીર્યાન્તરાયના
૧. ગાથા ૪ ની ફૂટનોટ અહીં પણ વાંચવી.
ષડ્દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાય અધિકાર [ ૧૭
3