प्रदक्षिणेन हृदये निहितं विरुद्धं वस्तु भस्मसात्कृत्य तेनैव संयमिना सह स च भस्म व्रजति
द्वीपायनवत्, असावशुभस्तेजस्समुद्घातः । लोकं व्याधिदुर्भिक्षादिपीडितमवलोक्य
समुत्पन्नकृपस्य परमसंयमनिधानस्य महर्षेर्मूलशरीरमपरित्यज्य शुभ्राकृतिः प्रागुक्तदेहप्रमाणः
पुरुषो दक्षिणप्रदक्षिणेन व्याधिदुर्भिक्षादिकं स्फोटयित्वा पुनरपि स्वस्थाने प्रविशति, असौ
शुभरूपस्तेजस्समुद्घातः ।५। समुत्पन्नपदपदार्थभ्रान्तेः परमर्द्धिसंपन्नस्य महर्षेर्मूलशरीरमपरित्यज्य
शुद्धस्फ टिकाकृतिरेकहस्तप्रमाणः पुरुषो मस्तकमध्यान्निर्गत्य यत्र कुत्रचिदन्तर्मुहूर्तमध्ये
केवलज्ञानिनं पश्यति तद्दर्शनाच्च स्वाश्रयस्य मुनेः पदपदार्थनिश्चयं समुत्पाद्य पुनः स्वस्थाने
प्रविशति, असावाहारसमुद्घातः ।६। सप्तमः केवलिनां दण्डकपाटप्रतरपूरणः सोऽयं
केवलिसमुद्घातः ।७।
नयविभागः कथ्यते — ‘‘ववहारा’ अनुपचरितासद्भूतव्यवहारनयात् । ‘‘णिच्छयणयदो
असंखदेसो वा’’ निश्चयनयतो लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशप्रमाणः । ‘वा’ शब्देन तु
स्वसंवित्तिसमुत्पन्नकेवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे ज्ञानपेक्षया व्यवहारनयेन लोकालोकव्यापकः; न च
જ સંયમી (મુનિ) સાથે પોતે પણ ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે, દ્વીપાયનમુનિની પેઠે; એ
અશુભતેજસ – સમુદ્ઘાત છે. લોકને વ્યાધિ, દુષ્કાળ વગેરેથી પીડિત જોઈને જેને દયા ઉત્પન્ન
થઈ છે એવા પરમ સંયમના નિધાન મહર્ષિના મૂળ શરીરને છોડ્યા વિના પૂર્વે કહેલા
દેહપ્રમાણવાળું, શુભ આકૃતિવાળું પૂતળું, જમણી તરફ પ્રદક્ષિણા કરીને, વ્યાધિ, દુષ્કાળ વગેરે
મટાડીને ફરીથી પોતાના મૂળ સ્થાનમાં પ્રવેશ કરે છે એ શુભતેજસસમુદ્ઘાત છે. ૫. પદ
અને પદાર્થમાં જેમને કાંઈક સંશય ઉત્પન્ન થયો છે એવા પરમ ૠદ્ધિવાળા મહર્ષિના મૂળ
શરીરને છોડ્યા વિના, શુદ્ધ સ્ફટિક જેવી આકૃતિવાળું, એક હાથનું પુરુષાકાર પૂતળું મસ્તકના
મધ્યમાંથી નીકળીને અંતર્મુહૂર્તમાં જ્યાં ક્યાંય કેવળજ્ઞાનીને જુએ છે ત્યાં તેમના દર્શનથી,
પોતાના આશ્રયભૂત મુનિને પદ અને પદાર્થનો નિશ્ચય ઉત્પન્ન કરીને ફરીથી પોતાના સ્થાનમાં
પ્રવેશ કરે છે તેને આહારક – સમુદ્ઘાત કહે છે. ૬. કેવળીઓને દંડ
- કપાટ - પ્રતર - લોકપૂરણરૂપ
થાય છે તે સાતમો કેવળીસમુદ્ઘાત છે. ૭.
નયવિભાગ કહે છે — ‘‘ववहारा’’ અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનયથી ઉપર કહ્યા
પ્રમાણ (જીવ પોતાના શરીરપ્રમાણ) છે. ‘‘णिच्छयणयदो असंखदेसो वा’’ નિશ્ચયનયથી
લોકાકાશ પ્રમાણ અસંખ્યપ્રદેશી છે. ‘वा’ અહીં જે ‘वा’ શબ્દ આપ્યો છે તેનાથી એમ સૂચિત
થાય છે કે – સ્વસંવિત્તિથી૧ ઉત્પન્ન કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થતાં જ્ઞાન – અપેક્ષાએ વ્યવહારનયથી
૧. શુદ્ધ આત્માની સ્વસંવેદન – ક્રિયાને ‘સ્વસંવિત્તિ’ કહે છે.
ષડ્દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાય અધિકાર [ ૩૧