प्रश्नः — हे भगवान! जोके कथंचित् परिणामीपणाना बळथी, भेदप्रधान
पर्यायार्थिकनयथी नव पदार्थो अने सात तत्त्वो सिद्ध थयां, तोपण तेमनाथी शुं प्रयोजन
छे? जेवी रीते अभेदनयथी पुण्य अने पापपदार्थनो अंतर्भाव सात तत्त्वोमां थयो तेवी
ज रीते विशेष अभेदनयनी विवक्षामां आस्रवादि पदार्थोनो पण जीव अने अजीव ए
बे द्रव्योमां अंतर्भाव करवामां आवतां, जीव अने अजीव ए बे पदार्थो ज सिद्ध थाय
छे! ए शंकानो परिहार करे छेः — हेय अने उपादेय तत्त्वनुं परिज्ञान कराववारूप प्रयोजन
माटे आस्रवादि पदार्थोनुं व्याख्यान करवा योग्य छे. ते ज कहे छेः अक्षय – अनंत सुख
ते उपादेयतत्त्व छे, तेनुं कारण मोक्ष छे, मोक्षनुं कारण संवर अने निर्जरा — ए बे छे,
तेनुं कारण विशुद्ध ज्ञानदर्शनस्वभावी निजात्मतत्त्वनां सम्यक् श्रद्धा – ज्ञान – अनुचरणरूप
लक्षणवाळुं १निश्चयरत्नत्रयस्वरूप अने तेनुं २साधक व्यवहाररत्नत्रयरूप छे. हवे, हेयतत्त्व
कहेवामां आवे छे — आकुळता उत्पन्न करनारुं नरकगति आदिनुं दुःख अने निश्चयथी
इन्द्रियजनित सुख हेयतत्त्व छे. तेनुं कारण संसार छे, संसारनुं कारण आस्रव अने बंध —
पुण्यपापयोरास्रवपदार्थस्य, बन्धपदार्थस्य वा मध्ये अन्तर्भावविवक्षया सप्ततत्त्वानि भण्यन्ते । हे
भगवन् ! यद्यपि कथंचित्परिणामित्वबलेन भेदप्रधानपर्यायार्थिकनयेन नवपदार्थाः सप्ततत्त्वानि
वा सिद्धानि तथापि तैः किं प्रयोजनम् । यथैवाभेदनयेन पुण्यपापपदार्थद्वयस्यान्तर्भावो
जातस्तथैव विशेषाभेदनयविवक्षायामास्रवादिपदार्थानामपि जीवाजीवद्वयमध्येऽन्तर्भावे कृते
जीवाजीवौ द्वावेव पदार्थाविति । तत्र परिहार : — हेयोपादेयतत्त्वपरिज्ञानप्रयोजनार्थ-
मास्रवादिपदार्थाः व्याख्येया भवन्ति । तदेव कथयति — उपादेयतत्त्वमक्षयानन्तसुखं, तस्य
कारणं मोक्षः, मोक्षस्य कारणं संवरनिर्जराद्वयं, तस्य कारणं विशुद्धज्ञानदर्शन-
स्वभावनिजात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणं निश्चयरत्नत्रयस्वरूपं, तत्साधकं
व्यवहाररत्नत्रयरूपं चेति । इदानीं हेयतत्त्वं कथ्यते — आकुलत्वोत्पादकं नारकादिदुःखं
निश्चयेनेन्द्रियसुखं च हेयतत्त्वम् । तस्य कारणं संसार; संसारकारणमास्रवबन्धपदार्थद्वयं, तस्य
१. आत्माश्रित निश्चयनय छे. [जुओ, श्री समयसार गाथा २७२नी श्री आत्मख्याति टीका.]
२. अहीं, ‘साधक’ कह्युं छे ते ‘भिन्न साधक’ना अर्थमां समजवुं. भिन्न साध्य – साधनपणुं छे ते वास्तविक
साध्यसाधनपणुं नथी, मात्र उपचरित छे. [जुओ, श्री पंचास्तिकाय संग्रह पृष्ठ २३३ (भिन्न
साध्यसाधनभाव); श्री समयसार गाथा ४१४ नी तात्पर्यवृत्ति टीका [बहिरंग सहकारी कारण (अर्थात्
निमित्त); श्री मोक्षमार्ग प्रकाशक पृष्ठ २५३ (जे मोक्षमार्ग तो नथी, परंतु मोक्षमार्गनुं निमित्त छे वा
सहचारी छे; तेने उपचारथी मोक्षमार्ग कहीए ते व्यवहारमोक्षमार्ग छे.)]
९२ ]
बृहद् – द्रव्यसंग्रह