निश्चयथी संसारमां पडता आत्माने धारण करी राखे, ते विशुद्ध – ज्ञान – दर्शनलक्षणमय निज
शुद्धात्मानी भावनारूप धर्म छे. व्यवहारथी तेना साधन माटे देवेन्द्र, नरेन्द्र वगेरेथी वंद्य
पदमां जे धारे छे — पहोंचाडे छे; ते उत्तम क्षमा, मार्दव, आर्जव, सत्य, शौच, संयम,
तप, त्याग, आकिंचन्य अने ब्रह्मचर्यरूप दश प्रकारनो धर्म छे.
ते आ रीते छे. धर्ममां प्रवर्तनारना प्रमादने दूर करवा माटे धर्मनुं कथन छे. क्रोध
उत्पन्न थवामां निमित्त एवां असह्य दुर्वचन वगेरे होवा छतां पण कलुषता (मननी
मलिनता) न थवी ते परम क्षमा छे. शरीरनी स्थितिना हेतु (आहार)नी शोध माटे
बीजाने घेर जतां मुनिने दुष्टजनो द्वारा गाळ, मश्करी, तिरस्कारनां वचनो, मार, शरीरनो
घात इत्यादि क्रोध उत्पन्न थवानां निमित्तो मळवा छतां पण परिणामोमां मलिनतानो
अभाव होवो, तेने क्षमा कहे छे. १. जाति आदिना मदना आवेशथी थता अभिमानना
अभावने मार्दव कहे छे. २. योगोनी अवक्रताने आर्जव कहे छे अर्थात् मन - वचन - कायरूप
योगोनी सरळताने आर्जव कहे छे. ३. सज्जनो प्रत्ये सारां वचनो बोलवां, तेने सत्य
कहे छे अर्थात् प्रशस्त जनो प्रत्ये समीचीन वचन बोलवां, ते सत्य कहेवाय छे. ४. लोभनी
प्रकर्षपणे (अत्यंत) निवृत्तिने शौच कहे छे. लोभनी निवृत्ति प्रकर्षपणाने पामे ते शौच;
शुचि (पवित्र) भाव अथवा शुचिकर्म ते शौच – एम निश्चित करवामां आवे छे. ५.
समितिमां प्रवर्तमान मुनिने प्राणघात अने इन्द्रियविषयोनो त्याग ते संयम छे. इर्यासमिति
विशुद्धज्ञानदर्शनलक्षणनिजशुद्धात्मभावनात्मको धर्मः, व्यवहारेण तत्साधनार्थं देवेन्द्रनरेन्द्रादि-
वन्द्यपदे धरतीत्युत्तमक्षमामार्दवार्जवसत्यशौचसंयमतपस्त्यागाकिञ्चन्यब्रह्मचर्यलक्षणो दशप्रकारो
धर्मः ।
तद्यथा — प्रवर्तमानस्य प्रमादपरिहार्थं धर्मवचनं । क्रोधोत्पत्तिनिमित्ताविषह्याक्रोशादि-
संभवेऽकालुष्योपरमः क्षमा । शरीरस्थितिहेतुमार्गणार्थं परकुलान्युपगच्छतो भिक्षोर्दुष्ट-
जनाक्रोशोत्प्रहसनावज्ञानताडनशरीरव्यापादनादीनां क्रोधोत्पत्तिनिमित्तानां सन्निधाने
कालुष्याभावः क्षमा इति उच्यते ।।१।। जात्यादिमदावेशादभिमानाभावो मार्दवं ।।२।।
योगस्यावक्रता आर्जवं । योगस्यकायवाङ्मनोलक्षणस्यावक्रता आर्जवं इति उच्यते ।।३।। सत्सु
साधुवचनं सत्यं । सत्सु प्रशस्तेषु जनेषु साधुवचनं सत्यमिति उच्यते ।।४।। प्रकर्षप्राप्ता
लोभनिवृत्तिः शौचं । लोभस्य निवृत्तिः प्रकर्षप्राप्ता, शुचेर्भावः कर्म वा शौचं इति
निश्चीयते ।।५।। समितिषु प्रवर्तमानस्य प्राणीन्द्रियपरिहारः संयमः । ईर्यासमित्यादिषु वर्तमानस्य
११४ ]
बृहद् – द्रव्यसंग्रह