नयेन रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वात्मोत्थसुखामृतभोक्ता, तथाप्यशुद्धनयेन तथाविधसुखा-
मृतभोजनाभावाच्छुभाशुभकर्मजनितसुखदुःखभोक्तृत्वाद्भोक्ता । ‘‘संसारत्थो’’ यद्यपि
शुद्धनिश्चयनयेन निःसंसारनित्यानन्दैकस्वभावस्तथाप्यशुद्धनयेन द्रव्यक्षेत्रकालभवभावपञ्च-
प्रकारसंसारे तिष्ठतीति संसारस्थः । ‘‘सिद्धो’’ व्यवहारेण स्वात्मोपलब्धिलक्षणसिद्धत्व-
प्रतिपक्षभूतकर्मोदयेन यद्यप्यसिद्धस्तथापि निश्चयनयेनानन्तज्ञानानन्तगुणस्वभावत्वात्
सिद्धः । ‘‘सो’’ स एवंगुणविशिष्टो जीवः । ‘‘विस्ससोड्ढगई’’ यद्यपि व्यवहारेण चतुर्गति-
जनककर्मोदयवशेनोर्ध्वाधस्तिर्यग्गतिस्वभावस्तथापि निश्चयेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणावाप्ति-
लक्षणमोक्षगमनकाले विस्रसा स्वभावेनोर्ध्वगतिश्चेति । अत्र पदखण्डनारूपेण शब्दार्थः कथितः,
शुद्धाशुद्धनयद्वयविभागेन नयार्थोऽप्युक्तः । इदानीं मतार्थः कथ्यते । जीवसिद्धिश्चार्वाकं प्रति,
ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षणं नैयायिकं प्रति, अमूर्तजीवस्थापनं भट्टचार्वाकद्वयं प्रति,
‘‘भोत्ता’’ जोके (आ जीव) शुद्धद्रव्यार्थिकनयथी रागादिविकल्पउपाधिरहित,
पोताना आत्माथी उत्पन्न सुखामृतनो भोक्ता छे तोपण अशुद्धनयथी ते प्रकारना
सुखामृतभोजननो अभाव होवाथी शुभाशुभकर्मथी उत्पन्न सुखदुःखने भोगवतो
होवाथी ‘भोक्ता’ छे.
‘‘संसारत्थो’’ जोके (आ जीव) शुद्धनिश्चयनयथी निःसंसार – नित्यानंद –
एकस्वभाववाळो छे तोपण अशुद्धनयथी द्रव्य, क्षेत्र, काळ, भव अने भावरूप पांच
प्रकारना संसारमां रहे छे, तेथी ‘संसारस्थ’ छे.
‘‘सिद्धो’’ जोके (आ जीव) व्यवहारथी, निजात्मानी उपलब्धि जेनुं लक्षण
(स्वरूप) छे एवा सिद्धत्वना प्रतिपक्षभूत कर्मोदयथी असिद्ध छे तोपण निश्चयनयथी
अनंतज्ञानादि अनंतगुणरूप स्वभाववाळो होवाथी ‘सिद्ध’ छे.
‘‘सो’’ ते — आ प्रकारना गुणो — वाळो जीव छे. ‘‘विस्ससोड्ढगई’’ जोके (आ
जीव) व्यवहारथी चार गति उत्पन्न करनार कर्मोदयने वशे ऊर्ध्व, अधो अने तिर्यक्
गतिरूप स्वभाववाळो छे तो पण निश्चयथी केवळज्ञानादि अनंतगुणनी प्राप्ति जेनुं
लक्षण छे, एवा मोक्षगमनसमये ‘विस्रसा – स्वभावथी ऊर्ध्वगमन करनार’ छे.
अहीं पदखंडनारूप शब्दार्थ कह्यो अने शुद्ध अने अशुद्ध — बे नयोना विभागथी
नयार्थ पण कह्यो. हवे मतार्थ कहेवामां आवे छेः —
जीवनी सिद्धि चार्वाक प्रत्ये छे, (जीवनुं) ज्ञानदर्शन-उपयोगरूप लक्षण नैयायिक प्रत्ये
१० ]
बृहद् – द्रव्यसंग्रह