त्रिकाले चतुःप्राणा इन्द्रियं बलं आयुः आनप्राणश्च ।
व्यवहारात् स जीवः निश्चयनयतस्तु चेतना यस्य ।।३।।
व्याख्या — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ कालत्रये चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते के
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ अतीन्द्रियशुद्धचैतन्यप्राणात्प्रतिशत्रुपक्षभूतः क्षायोपशमिक
इन्द्रियप्राणः, अनन्तवीर्यलक्षणबलप्राणादनन्तैकभागप्रमिता मनोवचनकायबलप्राणाः,
अनाद्यनन्तशुद्धचैतन्यप्राणविपरीततद्विलक्षणाः सादिः सान्तश्चायुःप्राणः उच्छवासपरा-
वर्त्तोत्पन्नखेदरहितविशुद्धचित्प्राणाद्विपरीतसदृश आनपानप्राणः । ‘‘ववहारा सो जीवो’’
इत्थंभूतैश्चतुर्भिर्द्रव्यभावप्राणैर्यथासंभवं जीवति जीविब्यति जीवितपूर्वो वा यो व्यवहारनयात्स
जीवः; द्रव्येन्द्रियादिर्द्रव्यप्राणा अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण, भावेन्द्रियादिः
क्षायोपशमिकभावप्राणाः पुनरशुद्धनिश्चयेन, सत्ताचैतन्यबोधादिः शुद्धभावप्राणाः निश्चयेनेति ।
‘‘णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स’’ शुद्धनिश्चयनयतः सकाशादुपादेयभूता शुद्धचेतना यस्य स
गाथा — ३
गाथार्थः — त्रण काळमां इन्द्रिय, बळ, आयु अने श्वासोेच्छ्वास — ए
चार प्राणोने जे धारण करे छे, ते व्यवहारनये जीव छे. निश्चयनयथी जेने चेतना छे ते
जीव छे.
टीकाः — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ त्रण काळमां (जीवने) चार प्राणो होय छे. ते क्या?
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ अतीन्द्रिय शुद्ध चैतन्यप्राणथी प्रतिपक्षभूत क्षायोपशमिक
इन्द्रियप्राण छे, अनंतवीर्यलक्षण बळप्राणथी अनंतमा भाग प्रमाण मनोबळ, वचनबळ
अने कायबळरूप प्राण छे. अनादि-अनंत शुद्ध चैतन्यप्राणथी विपरीत – तेनाथी विलक्षण
सादि – सान्त (आदि अने अंतवाळो) आयुप्राण छे. श्वास अने उच्छ्वासना परावर्तनथी
उत्पन्न खेद रहित विशुद्ध चैतन्यप्राणथी विपरीत श्वासोच्छ्वास रूप प्राण छे. ‘‘ववहारा
सो जीवा’’ व्यवहारनयअपेक्षाए, आ प्रकारना चार द्रव्य अने भावप्राणोथी यथासंभव जे
जीवे छे, जीवशे अने पूर्वे जीवतो हतो ते जीव छे. जीवने द्रव्येन्द्रियादि द्रव्यप्राणो
अनुपचरित असद्भूत व्यवहारनयथी, भावेन्द्रियादि क्षायोपशमिक भावप्राणो अशुद्ध
निश्चयनयथी अने सत्ता, चैतन्य, बोध वगेरे शुद्धभावप्राणो निश्चयनयथी छे. ‘‘णिच्छयणयदो
दु चेदणा जस्स’’ शुद्ध निश्चयनयथी, उपादेयभूत शुद्ध चेतना जेने छे ते जीव छे.
१२ ]
बृहद् – द्रव्यसंग्रह