जीवः । एवं ‘‘वच्छरक्खभवसारिच्छ, सग्गणिरयपियराय । चुल्लयहंडिय पुण मडउ णव
दिट्ठंता जाय ।।१।।’’ इति दोहककथितनवदृष्टान्तैश्चार्वाकमतानुसारिशिष्यसंबोधनार्थं
जीवसिद्धिव्याख्यानेन गाथा गता । अथ अध्यात्मभाषया नयलक्षणं कथ्यते । सर्वे जीवाः
शुद्धबुद्धैकस्वभावाः इति शुद्धनिश्चयनयलक्षणम् । रागादय एव जीवाः
इत्यशुद्धनिश्चयनयलक्षणम् । गुणगुणिनोरभेदोऽपि भेदोपचार इति सद्भूतव्यवहारलक्षणम् ।
भेदेऽपि सत्यभेदोपचार इत्यसद्भूतव्यवहारलक्षणं चेति । तथाहि — जीवस्य केवलज्ञानादयो गुणा
इत्यनुपचरितसंज्ञशुद्धसद्भूतव्यवहारलक्षणम् । जीवस्य मतिज्ञानादयो विभावगुणा
तेथी ‘‘वच्छरक्खभवसारिच्छ सग्गणिरयपियराय । चुल्लयहंडिय पुण मडउ णव दिट्ठंता जाय ।।’’
( १. वत्स — जन्म लेतां ज वाछरडुं, पूर्वजन्मना संस्कारथी, शीखव्या विना पोतानी मेळे
मातानुं स्तनपान करवा लागे छे. २. अक्षर — अक्षरोनुं उच्चारण जीव जाणकारीनी साथे
आवश्यकता प्रमाणे करे छे. जडपदार्थोमां आ विशेषता होती नथी. ३. भव — जो आत्मा
एक स्थायी पदार्थ न होय तो जन्म – मरण कोनां थाय? ४. सादृश्य — आहार, परिग्रह,
भय, मैथुन, हर्ष, विषाद आदि बधा जीवोमां एकसरखां देखाय छे. ५ – ६. स्वर्ग – नरक —
जीव जो स्वतंत्र पदार्थ न होय तो स्वर्ग – नरकमां जवानुं कोने सिद्ध थशे? ७. पितर —
अनेक मनुष्य मरीने भूत वगेरे थाय छे अने पोतानां स्त्री, पुत्रादिने पोताना आगला
भवनी हकीकत जणावे छे. ८. चूल्हा – हंडी — जीव जो पृथ्वी, जळ, अग्नि, वायु अने
आकाश — ए पांच महाभूतमांथी उत्पन्न थतो होय तो दाळ बनावती वखते चूला उपर
मूकेल हांडीमां पांचे महाभूतोनो समागम थवाने लीधे त्यां पण जीव उत्पन्न थवो जोईए;
परंतु एम बनतुं नथी. ९. मृतक — मडदामां पांचे पदार्थो होय छे पण तेमां जीवनां
ज्ञानादि होतां नथी. आ रीते जीव एक जुदो स्वतंत्र पदार्थ सिद्ध थाय छे. ) — आ
दोहरामां कहेलां नव द्रष्टान्तो वडे, चार्वाकमतानुसारी शिष्यने समजाववा माटे जीवनी
सिद्धिना व्याख्यानथी आ गाथा पूरी थई.
हवे अध्यात्मभाषाथी नयोनां लक्षण कहे छेः ‘सर्वे जीवो शुद्ध – बुद्ध – एक
स्वभाववाळा छे’ ए शुद्धनिश्चयनयनुं लक्षण छे. ‘रागादि ज जीव छे’ ए अशुद्धनिश्चयनयनुं
लक्षण छे. गुण अने गुणी अभेद होवा छतां पण भेदनो उपचार करवो ते
सद्भूतव्यवहारनुं लक्षण छे; अने भेद होवा छतां पण अभेदनो उपचार करवो ए
असद्भूतव्यवहारनुं लक्षण छे. ते आ प्रमाणे — ‘जीवने केवळज्ञानादि गुणो छे’ ए
अनुपचरित शुद्ध सद्भूतव्यवहारनुं लक्षण छे. ‘जीवने मतिज्ञानादि विभावगुणो छे’ ए
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ १३