वस्त्वेकदेशेन विकल्पाकारेण परोक्षरूपेण सांव्यवहारिकप्रत्यक्षरूपेण वा यज्जानाति
तत्क्षायोपशमिकं मतिज्ञानम् । किञ्चः छद्मस्थानां वीर्यान्तरायक्षयोपशमः केवलिनां तु
निरवशेषक्षयो ज्ञानचारित्राद्युत्पत्तौ सहकारी सर्वत्र ज्ञातव्यः । संव्यवहारलक्षणं कथ्यते —
समीचीनो व्यवहारः संव्यवहारः । प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणः संव्यवहारो भण्यते । संव्यवहारे भवं
सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षम् । यथा घटरूपमिदं मया दृष्टमित्यादि । तथैव श्रुतज्ञानारवरण-
क्षयोपशमान्नोइन्द्रियावलम्बनाच्च प्रकाशोपाध्यायादिबहिरङ्गसहकारिकारणाच्च मूर्त्तामूर्त्तवस्तु-
लोकालोकव्याप्तिज्ञानरूपेण यदस्पष्टं जानाति तत्परोक्षं श्रुतज्ञानं भण्यते । किञ्च विशेषः —
शब्दात्मकं श्रुतज्ञानं परोक्षमेव तावत्, स्वर्गापवर्गादिबहिर्विषयपरिच्छित्तिपरिज्ञानं विकल्परूपं
तदपि परोक्षं, यत्पुनरभ्यन्तरे सुखदुःखविकल्परूपोऽहमनन्तज्ञानादिरूपोऽहमिति वा तदीषत्
क्षयोपशमथी तथा बहिरंग पंचेन्द्रिय तेम ज मनना अवलंबनथी मूर्त तेम ज अमूर्त
वस्तुओने, एकदेश, विकल्पाकारे, परोक्षरूपे अथवा सांव्यवहारिक प्रत्यक्षरूपे जे जाणे छे ते
क्षायोपशमिक मतिज्ञान छे. छद्मस्थोने ज्ञान – चारित्रादिनी उत्पत्तिमां वीर्यान्तरायनो
क्षयोपशम अने केवळीओने सर्वथा क्षय सर्वत्र १सहकारी जाणवो.
हवे संव्यवहारनुं लक्षण ( – स्वरूप) कहेवामां आवे छे. समीचीन व्यवहार ते
संव्यवहार छे. प्रवृत्तिनिवृत्तिस्वरूप संव्यवहार कहेवाय छे. संव्यवहारे जे होय ते
सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष — जेमके ‘घटनुं रूप आ में जोयुं’ वगेरे.
श्रुतज्ञानावरणना क्षयोपशमथी अने मनना अवलंबनथी तेम ज प्रकाश, उपाध्यायादि
बहिरंग सहकारी कारणोथी मूर्त - अमूर्त वस्तुने लोक - अलोकने व्याप्तिज्ञानरूपे जे अस्पष्ट
जाणे छे ते परोक्ष श्रुतज्ञान कहेवाय छे.
वळी विशेष — जे शब्दात्मक श्रुतज्ञान छे ते तो परोक्ष ज छे (पण) स्वर्ग,
मोक्षादि बाह्य वस्तुओनो बोध करावनार विकल्परूप जे ज्ञान छे ते पण परोक्ष छे
अने जे अभ्यंतरमां ‘सुख - दुःखना विकल्परूप हुं छुं,’ ‘अनंतज्ञानादिरूप हुं छुं’ — एवुं
१. कार्यकाळे साथे रहेनार – निमित्त सहचर. श्री गोम्मटसार – जीवकांडनी गाथा ५६७ नी मोटी टीकामां
धर्मास्तिकायने गमनमां ‘सहकारी कारण’ कहेवामां आवेल छे. त्यां ‘सहकारी कारण’नो अर्थ आ प्रमाणे
समजाव्यो छेः — ‘‘स्वयमेव ज गमनादि क्रियारूप वर्ततां जे जीव – पुद्गल तेमने धर्मास्तिकाय सहकारी
कारण छे. तेमां तेनुं कारणपणुं एटलुं ज छे के ज्यां धर्मादिक द्रव्य होय त्यां जीव – पुद्गल गमनादि
क्रियारूप वर्ते छे.’’ निमित्त होय अने उपादान ज्यां पोतानुं काम पोताथी ज करे छे. त्यां निमित्तने
‘सहकारी’ कहेवाय छे. आवो ‘सहकारी’ नो अर्थ समजवो.
१८ ]
बृहद् – द्रव्यसंग्रह