परोक्षम्; यच्च निश्चयभावश्रुतज्ञानं तच्च शुद्धात्माभिमुखसुखसंवित्तिस्वरूपं स्वसंवित्त्याकारेण
सविकल्पमपीन्द्रियमनोजनितरागादिविकल्पजालरहितत्वेन निर्विकल्पम् । अभेदनयेन तदेवात्म-
शब्दवाच्यं वीतरागसम्यक्चारित्राविनाभूतं केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमपि संसारिणां क्षायिक-
ज्ञानाभावात् क्षायोपशमिकमपि प्रत्यक्षमभिधीयते । अत्राह शिष्यः — आद्ये परोक्षमिति
तत्त्वार्थसूत्रे मतिश्रुतद्वयं परोक्षं भणितं तिष्ठति, कथं प्रत्यक्षं भवतीति ? परिहारमाह –
तदुत्सर्गव्याख्यानम्, इदं पुनरपवादव्याख्यानम् । यदि तदुत्सर्गव्याख्यानं न भवति तर्हि मतिज्ञानं
कथं तत्त्वार्थे परोक्षं भणितं तिष्ठति । तर्कशास्त्रे सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षं कथं जातम् । यथा
अपवादव्याख्यानेन मतिज्ञानं परोक्षमपि प्रत्यक्षज्ञानम्, तथा स्वात्माभिमुखं भावश्रुतज्ञानमपि
परोक्षं सत्प्रत्यक्षं भण्यते । यदि पुनरेकान्तेन परोक्षं भवति तर्हि सुखदुःखादिसंवेदनमपि परोक्षं
प्राप्नोति, न च तथा । तथैव च स एवात्मा, अवधिज्ञानावरणीयक्षयोपशमान्मूर्त्तं वस्तु
ज्ञान ते इषत् (जरा) परोक्ष छे. अने जे निश्चय – भावश्रुतज्ञान छे ते शुद्धात्माभिमुख
होवाथी सुखना संवेदनस्वरूप छे; ते स्वसंवेदनना आकाररूप होवाथी सविकल्प होवा
छतां पण, इन्द्रिय – मनजनित रागादि विकल्पजाळथी रहित होवाथी निर्विकल्प छे;
अभेदनये जे ‘आत्मा’ शब्दथी कहेवाय छे एवुं ते ज (निश्चय - भावश्रुतज्ञान) – के जे
वीतराग सम्यक् चारित्र साथे अविनाभावी छे ते — केवळज्ञाननी अपेक्षाए परोक्ष होवा
छतां पण, संसारी जीवोने क्षायिकज्ञाननो अभाव होवाथी क्षायोपशमिक होवा छतां
पण, प्रत्यक्ष कहेवाय छे.
अहीं शिष्य पूछे छे ‘आद्ये परोक्षम् ।’ एम तत्त्वार्थसूत्रमां मति - श्रुत ए बे ज्ञानने
परोक्ष कहेल छे, तो पछी (श्रुतज्ञान) प्रत्यक्ष केवी रीते होय? तेनुं निराकरण करवामां
आवे छेः ते उत्सर्गनुं व्याख्यान छे अने अहीं जे कथन छे ते अपवादनुं व्याख्यान
छे. जो ते उत्सर्गकथन न होत तो, तत्त्वार्थसूत्रमां मतिज्ञानने परोक्ष केवी रीते कह्युं?
अने तर्कशास्त्रमां ते ज ( – मतिज्ञान) सांव्यवहारिकप्रत्यक्ष केवी रीते थई गयुं? तेथी (एम
समजवुं के) जेम अपवादव्याख्यानथी, मतिज्ञानने परोक्ष होवा छतां पण प्रत्यक्षज्ञान कह्युं
छे, तेम स्व - आत्माभिमुख भावश्रुतज्ञानने पण परोक्ष होवा छतां प्रत्यक्ष कह्युं छे. वळी
जो ते एकांत परोक्ष होय तो सुखदुःखादिनुं संवेदन पण परोक्ष थाय; पण एम तो
छे नहि.
ते ज आत्मा अवधिज्ञानावरणना क्षयोपशमथी मूर्त वस्तुने विकल्पसहित
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ १९