व्याख्या — शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमच्छायातपोद्योतसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य
पर्याया भवन्ति । अथ विस्तरः — भाषात्मकोऽभाषात्मकश्च द्विविधः शब्दः ।
तत्राक्षरानक्षरात्मभेदेन भाषात्मको द्विधा भवति । तत्राप्यक्षरात्मकः संस्कृत-
प्राकृतापभ्रन्शपैशाचिकादिभाषाभेदेनार्यम्लेच्छमनुष्यादिव्यवहारहेतुर्बहुधा । अनक्षरात्मकस्तु
द्वीन्द्रियादितिर्यग्जीवेषु सर्वज्ञदिव्यध्वनौ च । अभाषात्मकोऽपि प्रायोगिकवैस्रसिकभेदेन द्विविधः ।
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि सुषिरं वंशादिकं विदुः ।१।’’
इति श्लोककथितक्रमेण प्रयोगे भवः प्रायोगिकश्चतुर्धा भवति । विस्रसा स्वभावेन भवो
वैस्रसिको मेघादिप्रभवो बहुधा । किञ्च शब्दातीतनिजपरमात्मभावनाच्युतेन
शब्दादिमनोज्ञमनोज्ञपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च जीवेन यदुपार्जितं सुस्वरदुःस्वरनामकर्म तदुदयेन
यद्यपि जीवे शब्दो दृश्यते तथापि स जीवसंयोगेनोत्पन्नत्वाद् व्यवहारेण जीवशब्दो भण्यते,
टीकाः — शब्द, बंध, सूक्ष्मता, स्थूळता, संस्थान, भेद, तम, छाया, आतप अने
उद्योत पुद्गल द्रव्यना पर्यायो छे.
हवे, विस्तार बतावे छेः — भाषात्मक अने अभाषात्मक एम शब्द बे प्रकारे छे,
त्यां अक्षररूप अने अनक्षररूप भेदथी भाषात्मक शब्दना बे भेद छे. तेमां पण संस्कृत,
प्राकृत, अपभ्रंश, पिशाची आदि भाषाना भेदथी, आर्य के म्लेच्छ मनुष्योना व्यवहारना
कारणे अक्षरात्मक भाषा अनेक प्रकारनी छे. अनक्षरात्मक भाषा बे इन्द्रियादि तिर्यंच
जीवोमां अने सर्वज्ञनी दिव्यध्वनिमां होय छे. अभाषात्मक शब्द पण ‘प्रायोगिक’ अने
‘वैस्रसिक’ ना भेदथी बे प्रकारे छे.
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि
सुषिरं वंशादिकं विदुः ।। (वीणा आदिना शब्दने ‘तत’, ढोल आदिना शब्दने ‘वितत’, मंजीरा
वगेरेना अवाजने ‘घन’ अने बंशी आदिना शब्दने ‘सुषिर’ कहे छे.)१’’ ए श्लोकमां कहेला
क्रम – प्रमाणे प्रयोगथी थयेल एवा ‘प्रायोगिक’ शब्द चार प्रकारना छे. विस्रसा एटले
स्वभावथी थयेल एवा ‘वैस्रसिक’ शब्द वादळां वगेरेथी थाय छे, ते अनेक प्रकारना छे.
विशेषः — शब्दातीत निज परमात्मानी भावनाथी च्युत थयेल, शब्दादि मनोज्ञ
अने अमनोज्ञ पांच इन्द्रियना विषयोमां आसक्त जीवे जे सुस्वर अने दुःस्वर नामनुं
नामकर्म उपार्जित कर्युं हतुं तेना उदयथी जोके जीवमां शब्द देखाय छे, तोपण ते जीवना
संयोगथी उत्पन्न थयेल होवाथी व्यवहारथी जीवनो शब्द कहेवाय छे, परंतु निश्चयथी तो
१. श्री पंचास्तिकाय तात्पर्यवृत्ति गाथा ७९ टीका.
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ ५९