लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालाणुद्रव्याणि, प्रत्येकं लोकाकाशप्रमाणं धर्माधर्मद्वयमित्युक्तलक्षणाः
पदार्थाः कथमवकाशं लभन्त इति ? भगवानाह — एकप्रदीपप्रकाशे नानाप्रदीप-
प्रकाशवदेकगूढरसनागगद्याणके बहुसुवर्णवद्भस्मघटमध्ये सूचिकोष्ट्रदुग्धवदित्यादिदृष्टान्तेन
विशिष्टावगाहनशक्तिवशादसंख्यातप्रदेशेऽपि लोकेऽवस्थानमवगाहो न विरुध्यते । यदि
पुनरित्थंभूतावगाहनशक्तिर्न भवति तर्ह्यसंख्यातप्रदेशेष्वसंख्यातपरमाणूनामेव व्यवस्थानं, तथा
सति सर्वे जीवा यथा शुद्धनिश्चयेन शक्तिरूपेण निरावरणाः शुद्धबुद्धैकस्वभावास्तथा
व्यक्तिरूपेण व्यवहारनयेनापि, न च तथा प्रत्यक्षविरोधादागमविरोधाच्चेति ।
एवमाकाशद्रव्यप्रतिपादनरूपेण सूत्रद्वयं गतम् ।।२०।।
अथ निश्चयव्यवहारकालस्वरूपं कथयति : —
दव्वपरिवट्टरूवो जो सो कालो हवेइ ववहारो ।
परिणामादीलक्खो वट्टणलक्खो य परमट्ठो ।।२१।।
लोकमां अनंत जीवो, तेनां करतां पण अनंतगुणा पुद्गलो, लोकाकाश प्रमाण असंख्यात
काळद्रव्यो, प्रत्येक लोकाकाशप्रमाण एवा धर्म अने अधर्म बे द्रव्यो — ए पदार्थो केवी रीते
अवकाश मेळवे छे?
भगवान उत्तर आपे छेः — एक दीपकना प्रकाशमां अनेक दीपकोनो प्रकाश, एक
गूढ रसना शीशामां घणुं सुवर्ण, राखथी भरेला घडामां सोय तथा ऊंटडीनुं दूध जेम समाई
जाय छे — इत्यादि द्रष्टांते, विशिष्ट अवगाहनशक्तिने लीधे असंख्यप्रदेशवाळा लोकमां पण
पूर्वोक्त पदार्थोना अवगाहमां विरोध आवतो नथी. वळी, जो आ प्रकारनी अवगाहन-
शक्ति न होय तो लोकना असंख्य प्रदेशोमां असंख्य परमाणुओनो ज समावेश थात अने
एम थतां जेम शुद्धनिश्चयनयथी शक्तिरूपे बधा जीवो निरावरण अने शुद्ध – बुद्ध – एक
– स्वभाववाळा छे, तेम व्यक्तरूपे व्यवहारनयथी पण थई जाय! परंतु एम तो नथी, केमके
प्रत्यक्ष अने आगम — बन्ने प्रकारे तेमां विरोध छे.
आ प्रमाणे आकाशद्रव्यना प्रतिपादनरूपे बे गाथाओ पूरी थई. २०.
हवे, निश्चयकाळ अने व्यवहारकाळनुं स्वरूप कहे छेः —
द्रव्यनिके परिवर्तनरूप, काल लखो व्यवहार विरूप;
लख्यो पडै परिणामनि एह, निश्चय वर्तन लक्षण तेह. २१.
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ ६७