परिस्पन्दलक्षणरूपया वा क्रियया तथैव दूरासन्नचलनकालकृतपरत्वापरत्वेन च लक्ष्यते ज्ञायते
यः, स परिणामक्रियापरत्वापरत्वलक्षण इत्युच्यते । अथ द्रव्यरूपनिश्चयकालमाह ।
स्वकीयोपादानरूपेण स्वयमेवपरिणममानानां पदार्थानां कुम्भकारचक्रस्याधस्तनशिलावत्,
शीतकालाध्ययने अग्निवत्, पदार्थपरिणतेर्यत्सहकारित्वं सा वर्त्तना भण्यते । सैव लक्षणं यस्य
स वर्त्तनालक्षणः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालः, इति व्यवहारकालस्वरूपं निश्चयकालस्वरूपं
च विज्ञेयम् ।
कश्चिदाह ‘‘समयरूप एव निश्चयकालस्तस्मादन्यः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालो
नास्त्यदर्शनात् ?’’ तत्रोत्तरं दीयते — समयस्तावत्कालस्तस्यैव पर्यायः । स कथं पर्याय इति
चेत् ? पर्यायस्तोत्पन्नप्रध्वंसित्वात् । तथाचोक्तं ‘‘समओ उप्पण्णं पद्धंसी’’ । स च पर्यायो
द्रव्यं विना न भवति, पश्चात्तस्य समयरूपपर्यायकालस्योपादानकारणभूतं द्रव्यं तेनापि
परिणामथी – पर्यायथी तथा एक प्रदेशथी बीजे प्रदेशे चालवारूप अथवा गाय दोहवी, रसोई
करवी वगेरे परिस्पंदरूप क्रियाथी तेमज दूर के नजीक चालवारूप काळकृत परत्व अने
अपरत्वथी ते लक्षित थाय छे – जणाय छे; तेथी ते व्यवहारकाळ परिणाम, क्रिया, परत्व
अने अपरत्वलक्षणवाळो कहेवाय छे.
हवे, द्रव्यरूप निश्चयकाळ विषे कहे छेः — पोताना उपादानरूपे स्वयमेव परिणमता
पदार्थोने — कुंभारना चाकडाने फरवामां नीचेनी शिलाना सहकारीपणानी पेठे, ठंडीमां
अभ्यास करता विद्यार्थीने अध्ययनमां अग्निना सहकारीपणानी पेठे — पदार्थ परिणतिमां
जे सहकारीपणुं छे तेने ‘वर्तना’ कहे छे; ए ‘वर्तना’ जेनुं लक्षण छे ते, वर्तनालक्षणवाळो
काळाणुद्रव्यरूप ‘निश्चयकाळ’ छे.
ए रीते व्यवहारकाळ अने निश्चयकाळनुं स्वरूप जाणवुं.
कोई कहे छे के, समयरूप ज निश्चयकाळ छे; तेनाथी भिन्न बीजो काळाणुद्रव्यरूप
निश्चयकाळ नथी, केमके ते देखवामां आवतो नथी. तेनो उत्तर आपे छेः — प्रथम तो समय
काळनो ज पर्याय छे. समय काळनो पर्याय केवी रीते छे? पर्याय उत्पन्नध्वंसी होय छे
तेथी. तथा कह्युं छे के ‘‘समओ१ उप्पण्ण पद्धंसी । (समय उत्पन्न थाय छे अने नाश पामे
छे.)’’ अने ते पर्याय द्रव्य विना होतो नथी. ते समयरूप पर्यायकाळना उपादानकारणरूप
१. श्री प्रवचनसार गाथा १३९ छेल्लो भाग.
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ ६९