होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे अणंत आयासे ।
मुत्ते तिविह पदेसा कालस्सेगो ण तेण सो काओ ।।२५।।
भवन्ति असंख्याः जीवे धर्माधर्मयोः अनन्ताः आकाशे ।
मूर्त्ते त्रिविधाः प्रदेशाः कालस्य एकः न तेन सः कायः ।।२५।।
व्याख्या — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ भवन्ति लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशाः
प्रदीपवदुपसंहारविस्तारयुक्तेऽप्येकजीवे, नित्यं स्वभावविस्तीर्णयोर्धर्माधर्मयोरपि । ‘‘अणंत
आयासे’’ अनन्तप्रदेशा आकाशे भवन्ति । ‘‘मुत्ते तिविह पदेसा’’ मूर्त्ते पुद्गलद्रव्ये
संख्यातासंख्यातानन्ताणूनां पिण्डाः स्कन्धास्त एव त्रिविधाः प्रदेशा भण्यन्ते, न च
क्षेत्रप्रदेशाः । कस्मात् ? पुद्गलस्यानन्तप्रदेशक्षेत्रे अवस्थानाभावादिति । ‘‘कालस्सेगो’’
कालाणुद्रव्यस्यैक एव प्रदेशः । ‘‘ण तेण सो काओ’’ तेन कारणेन स कायो न भवति ।
कालस्यैकप्रदेशत्वविषये युक्तिं प्रदर्शयति । तद्यथा — किञ्चिदूनचरमशरीरप्रमाणस्य
गाथा २५
गाथार्थः — जीव, धर्म तथा अधर्मद्रव्यना असंख्य प्रदेश छे, आकाशना अनंत
छे; मूर्त्तना (पुद्गलना) त्रण प्रकारना (संख्यात, असंख्यात, अनंत) प्रदेशो छे. काळने एक
प्रदेश छे, तेथी ते ‘काय’ नथी.
टीकाः — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ दीपकनी पेठे संकोच – विस्तारयुक्त एक
जीवमां अने सदा स्वभावथी विस्तृत धर्मद्रव्य अने अधर्मद्रव्यमां पण लोकाकाशप्रमाण
असंख्य प्रदेशो होय छे. ‘‘अणंत आयासे’’ आकाशमां अनंत प्रदेशो होय छे. ‘‘मुत्ते तिविह
पदेसा’’ मूर्त्त – पुद्गल द्रव्यमां संख्यात, असंख्यात अने अनंत परमाणुओना पिंड अर्थात्
स्कंध होय छे; तेने ज त्रण प्रकारना प्रदेशो कहेवामां आवे छे, क्षेत्रप्रदेशोने नहि. केमके
पुद्गल अनंतप्रदेशवाळा क्षेत्रमां रहेतां नथी. ‘‘कालस्सेगो’’ कालाणुने एक ज प्रदेश छे. ‘‘ण
तेण सो काओ’’ ते कारण ते ‘काय’ नथी. काळद्रव्यने एकप्रदेश होवानी बाबतमां युक्ति
बतावे छे. ते आ रीते — जेवी रीते अंतिम शरीरथी थोडा ओछा प्रमाणवाळा सिद्धत्व
देश असंख्य जीव एककै, धर्म - अधर्म तथा गिनि तकै;
नभ अनंत, पुद्गल बहु भाय, एक कालकै, इम विन - काय. २५.
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ ७९