सिद्धत्वपर्यायस्योपादानकारणभूतं शुद्धात्मद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव । यथा वा
मनुष्यदेवादिपर्यायोपादानकारणभूतं संसारिजीवद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव, तथा कालद्रव्यमपि
समयरूपस्य कालपर्यायस्य विभागेनोपादानकारणभूतमविभाग्येकप्रदेश एव भवति । अथवा
मन्दगत्या गच्छतः पुद्गलपरमाणोरेकाकाशमप्रदेशपर्यन्तमेव कालद्रव्यं गतेः सहकारिकारणं
भवति ततो ज्ञायते तदप्येकप्रदेशमेव ।
कश्चिदाह — पुद्गलपरमाणोर्गतिसहकारिकारणं धर्मद्रव्यं तिष्ठति, कालस्य
किमायातम् ? नैवं वक्तव्यम् — धर्मद्रव्ये गतिसहकारिकारणे विद्यमानेऽपि मत्स्यानां
जलवन्मनुष्याणां शकटारोहणादिवत्सहकारिकारणानि बहून्यपि भवन्ति इति । अथ मतं
कालद्रव्यं पुद्गलानां गतिसहकारिकारणं कुत्र भणितमास्ते ? तदुच्यते — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा
खंधा खलु कालकरणादु’’ इत्युक्तं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पञ्चास्तिकायप्राभृते । अस्यार्थः
कथ्यते — धर्मद्रव्ये विद्यमानेऽपि जीवानाम् कर्मनोकर्मपुद्गला गतेः सहकारिकारणं भवन्ति,
अणुस्कन्धभेदभिन्नपुद्गलानां तु कालद्रव्यमित्यर्थः ।।२५।।
पर्यायनुं उपादानकारणभूत जे शुद्धात्मद्रव्य छे ते सिद्धत्वपर्यायप्रमाण (तेना समान) ज छे,
अथवा जेवी रीते मनुष्य, देव आदि पर्यायोना उपादानकारणभूत जे संसारी जीवद्रव्य छे
ते ए मनुष्यादि पर्यायप्रमाण (तेना बराबर ज) ज छे, तेवी रीते काळद्रव्य पण समयरूप
काळपर्यायना अविभागपणाथी उपादानकारणभूत अविभागी एकप्रदेश ज होय छे. अथवा
मंदगतिथी गमन करता पुद्गलपरमाणुने एक आकाशप्रदेश सुधी ज काळद्रव्य गतिनुं
सहकारी कारण थाय छे, तेथी जणाय छे के ते काळद्रव्य पण एकप्रदेशी ज छे.
कोई प्रश्न करे छे के, पुद्गलपरमाणुने गतिमां सहकारी कारण धर्मद्रव्य छे तेमां
काळद्रव्यनुं शुं प्रयोजन छे? समाधानः — एम कहेवुं न जोईए. गतिमां सहकारी कारण
धर्मद्रव्य विद्यमान होवा छतां पण माछलाने गति करवामां जळनी जेम अने मनुष्योने
(शकट – आरोहणनी) जेम बीजां पण घणां सहकारी कारणो होय छे. कोई कहे के काळद्रव्य
पुद्गलोनी गतिमां सहकारी कारण छे, एम क्यां कह्युं छे? तेनो उत्तर आपवामां आवे
छेः — श्री कुंदकुंदाचार्यदेवे पंचास्तिकाय प्राभृतमां कह्युं छे के — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा खंधा खलु
कालकरणा दु’’ एनो अर्थ कहेवामां आवे छेः — धर्मद्रव्य विद्यमान होवा छतां पण, जीवोने
गतिमां कर्म – नोकर्मरूप पुद्गलो सहकारी कारण थाय छे अने अणु तथा स्कंध — ए बे
भेदवाळा पुद्गलोने गमनमां काळद्रव्य सहकारी कारण थाय छे. २५.
८० ]
बृहद् – द्रव्यसंग्रह