विभावव्यञ्जनपर्यायाभावान्नित्यानि, द्रव्यार्थिकनयेन च; जीवपुद्गलद्रव्ये पुनर्यद्यपि
द्रव्यार्थिकनयापेक्षया नित्ये तथाप्यगुरुलघुपरिणतिस्वरूपस्वभावपर्यायापेक्षया विभावव्यञ्जन-
पर्यायापेक्षया चानित्ये । ‘‘कारण’’ पुद्गलधर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि व्यवहारनयेन
जीवस्यशरीरवाङ्मनःप्राणापानादिगतिस्थित्यवगाहवर्त्तनाकार्याणि कुर्वन्तीति कारणानि भवंति ।
जीवद्रव्यं पुनर्यद्यपि गुरुशिष्यादिरूपेण परस्परोपग्रहं करोति तथापि पुद्गलादिपंचद्रव्याणां
किमपि न करोतीत्यकारणम् । ‘‘कत्ता’’ शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेन शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन
यद्यपि बंधमोक्षद्रव्यभावरूपपुण्यपापघटपटादीनामकर्त्ता जीवस्तथाप्यशुद्धनिश्चयेन
शुभाशुभोपयोगाभ्यां परिणतः सन् पुण्यपापबंधयोः कर्त्ता तत्फलभोक्ता च भवति ।
विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजशुद्धात्मद्रव्यस्य सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपेण शुद्धोपयोगेन तु
परिणतः सन् मोक्षस्यापि कर्त्ता तत्फलभोक्ता चेति । शुभाशुभशुद्धपरिणामानां परिणमनमेव
कर्तृत्वं सर्वत्र ज्ञातव्यमिति । पुद्गलादिपंचद्रव्याणां च स्वकीयस्वकीयपरिणामेन परिणमनमेव
तेमनामां विभावव्यंजनपर्यायनो अभाव होवाथी ते नित्य छे, द्रव्यार्थिकनयनी अपेक्षाथी
पण नित्य छे. जीव अने पुद्गलद्रव्य जोके द्रव्यार्थिकनयनी अपेक्षाए नित्य छे, तोपण
अगुरुलघुगुणना परिणमनरूप स्वभावपर्यायनी अपेक्षाए तथा विभावव्यंजनपर्यायनी
अपेक्षाए अनित्य छे.
‘‘कारण’’ पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश अने काळद्रव्य व्यवहारनयथी जीवनां
शरीर – वाणी – मन – प्राण – उच्छ्वास, गति, स्थिति, अवगाहन अने वर्तनारूप कार्यो करे
छे, तेथी कारण छे. जीवद्रव्य जोके गुरु – शिष्यादिरूपे परस्पर उपकार करे छे, तोपण
पुद्गलादि पांच द्रव्योनुं कांई पण कार्य करतुं नथी, तेथी जीव ‘अकारण’ छे.
‘‘कत्ता’’ शुद्ध – पारिणामिक – परमभावग्राहक शुद्धद्रव्यार्थिकनयथी जीव जोके बंध
– मोक्ष, द्रव्य – भावरूप, पुण्य – पाप अने घट - पटादिनो अकर्ता छे; तोपण अशुद्धनिश्चयथी
शुभ अने अशुभोपयोगरूप परिणमीने पुण्य - पापबंधनो कर्ता अने तेना फळनो भोक्ता
थाय छे; विशुद्ध ज्ञानदर्शनस्वभावी निज - शुद्धात्मद्रव्यनां सम्यक्श्रद्धानज्ञान अने
अनुष्ठानरूप शुद्धोपयोगे परिणमीने मोक्षनो पण कर्ता अने तेना फळनो भोक्ता थाय
छे. सर्वत्र जीवने शुभ, अशुभ तथा शुद्ध परिणामोना परिणमनरूप ज कर्तृत्व जाणवुं.
पुद्गलादि पांच द्रव्योने तो पोतपोताना परिणामथी जे परिणमन छे ते ज कर्तृत्व छे;
वास्तवमां पुण्य - पापादिरूपे अकर्तापणुं ज छे.
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ ८७