bhAgamAn tIvra uShNatAnun dukh ane nIchenA ek chaturthAnsh bhAgamAn tIvra ThanDInun dukh, tathA
chhaThThI ane sAtamI narakamAn atyant shItathI utpanna thatun dukh anubhave chhe. temaj chhedan,
bhedan, karavatathI vidAraN, ghANImAn pIlAvAnun, shULI par chaDhAvavA vagerenun tIvra dukh sahan
kare chhe. kahyun chhe ke — ‘‘narakamAn1 nArakIone rAt ane divas dukharUpI agnimAn shekAtA
AnkhanA palakArA jeTalun paN sukh nathI, parantu sadA dukh ja lAgyun rahe chhe. 1.’’ pahelI
traN pRithvIo sudhI asurakumAr devonI udIraNA vaDe thatun dukh paN bhogave chhe — em
jANIne narakanAn dukhano vinAsh karavA mATe bhedAbhed ratnatrayanI bhAvanA karavI. A rIte
sankShepamAn adholokanun vyAkhyAn jANavun.
tyArapachhI madhyalokanun varNan kare chhe — goLAkAravALA jambUdvIpAdi shubh nAmavALA
dvIpo ane lavaNAdi shubh nAmavALA samudro bamaNA bamaNA vistArathI pahelA pahelAnA
dvIpane samudra ane samudrane dvIp — e kramathI vInTaLAIne svayambhUramaN samudra sudhI trAnsA
( tiryak ) vistAramAn phelAyelA chhe, te kAraNe tene tiryak lok kahe chhe ane madhyalok paN
kahe chhe. te A pramANe — te sADA traN uddhAr sAgaropam lom (vAL)nA TukaDA jeTalA
asankhyAt dvIp ane samudronI madhyamAn jambUdvIp chhe. te jAmbUnA vRukShathI oLakhAtA ane
madhyabhAgamAn AvelA meru parvatasahit goLAkAr ek lAkh yojananA vistAravALo chhe
ane te bamaNA vistAravALA be lAkh yojanapramAN goLAkAr lavaN samudravaDe bahAranA
दुःखमधोभागे तीव्रशीतदुःखं, षष्ठीसप्तम्योरतिशीतोत्पन्नदुःखमनुभवन्ति । तथैव छेदनभेदन-
क्रकचविदारणयंत्रपीडनशूलारोहणादितीव्रदुःखं सहंते तथा चोक्तं — ‘‘अच्छिणिमीलणमेत्तं
णत्थि सुहं दुःखमेव अणुबद्धं । णिरये णेरयियाणं अहोणिसं पञ्चमाणाणं ।।१।।’’ प्रथमपृथिवी-
त्रयपर्यंतमसुरोदीरितं चेति । एवं ज्ञात्वा, नारकदुःखविनाशार्थं भेदाभेदरत्नत्रयभावना कर्तव्या ।
संक्षेपेणाधोलोक-व्याख्यानं ज्ञातव्यम् ।
अतः परं तिर्यक्लोकः कथ्यते — जम्बूद्वीपादिशुभनामानो द्वीपः लवणो
दादिशुभनामानः समुद्राश्च द्विगुणद्विगुणविस्तारेण पूर्वं पूर्वं परिवेष्टय वृत्ताकाराः
स्वयम्भूरमणपर्यन्तास्तिर्यग्विस्तारेण विस्तीर्णास्तिष्ठन्ति यतस्तेन कारणेन तिर्यग् लोको भण्यते,
मध्यलोकाश्च । तद्यथा — तेषु सार्द्धतृतीयोद्धारसागरोपमलोमच्छेदप्रमितेष्वसंख्यातद्वीपसमुद्रेषु
मध्ये जम्बूद्वीपस्तिष्ठति । स च जम्बूवृक्षोपलक्षितो मध्यभागस्थितमेरुपर्वतसहितो वृत्ताकारलक्ष-
योजनप्रमाणस्तद्द्विगुणविष्कम्भेण योजनलक्षद्वयप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे लवणसमुद्रेण
1. trilokasAr gAthA. 207.
saptatattva-navapadArtha adhikAr [ 135