have, tiryaklokanI vachche rahelA manuShyalokanun vyAkhyAn kare chhe. te manuShyalokanI
vachche rahel jambUdvIpamAn sAt kShetro kahevAmAn Ave chhe. dakShiN dishAthI sharU karIne bharat,
haimavat, hari, videh, ramyak, hairaNyavat ane airAvat nAmanAn sAt kShetro chhe. kShetrano shun
artha chhe? kShetra shabdano artha varSha, vansh, desh athavA janapad chhe. te kShetronA vibhAg karanAr
chha kulAchal chhe. dakShiN dishA taraphathI sharU karIne temanAn nAm himavat, mahA himavat,
niShadh, nIl, rukim ane shikhari chhe. pUrva – pashchim phelAyelA A chha parvato bharatAdi sAt
kShetronI vachamAn chhe. parvatano shun artha chhe? parvatano artha varShadhar parvat athavA sImA parvat
chhe. te parvatonI upar hdonun kramathI kathan kare chhe. padma, mahApadma, tiginchh, kesari,
mahApunDarIk ane punDarIk nAmanAn akRutrim chha hda chhe. hda eTale shun? hdano artha sarovar
chhe. te padmAdi chha sarovaromAnthI Agamakathit kram pramANe je chaud mahA nadIo nIkaLI
chhe, temanun kathan kare chhe. te A pramANe — himavat parvat par sthit padma nAmanA mahAhdanA
pUrva toraN dvArathI ardho kosh UnDI, ane chha yojan ek kosh pahoLI gangA nadI nIkaLIne
te ja parvatanI upar pUrva dishAmAn pAnchaso yojan sudhI jAy chhe, pachhI tyAnthI gangAkUTanI
pAse dakShiN taraph vaLIne bhUmimAn sthit kunDamAn paDe chhe. tyAnthI dakShiN dvAramAnthI nIkaLIne
bharatakShetranA madhyabhAgamAn sthit lambAImAn pUrva – pashchim samudrane sparshanAr vijayArdha parvatanI
अथ तिर्यग्लोकमध्यस्थितो मनुष्यलोको व्याख्यायते — तन्मध्यस्थितजम्बूद्वीपे
सप्तक्षेत्राणि भण्यन्ते । दक्षिणदिग्विभागादारभ्य भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहैरण्यवतैरावतसंज्ञानि
सप्तक्षेत्राणि भवन्ति । क्षेत्राणि कोऽर्थः ? वर्षा वंशा देशा जनपदा इत्यर्थः । तेषां क्षेत्राणां
विभागकारकाः षट् कुलपर्वताः कथ्यन्ते — दक्षिणदिग्भागमादीकृत्य हिमवन्महाहिमवन्निषध-
नीलरुक्मिशिखरिसंज्ञा भरतादिसप्तक्षेत्राणामन्तरेषु पूर्वापरायताः षट् कुलपर्वताः भवन्ति ।
पर्वता इति कोऽर्थः ? वर्षधरपर्वताः सीमापर्वता इत्यर्थः । तेषां पर्वतानामुपरि क्रमेण ह्दा
कथ्यन्ते । पद्ममहापद्मतिगिञ्छकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीकसंज्ञा अकृत्रिमा षट् ह्दा भवन्ति ।
ह्दा इति कोऽर्थः ? सरोवराणीत्यर्थः । तेभ्यः पद्मादिषड्ह्देभ्यः सकाशादागमकथितक्रमेण
निर्गता याश्चतुर्दशमहानद्यस्ताः कथ्यन्ते । तथाहि — हिमवत्पर्वतस्थपद्मनाम-
महाह्दादर्धक्रोशावगाहक्रोशाधिकषट्योजन१ प्रमाणविस्तारपूर्वतोरणद्वारेण निर्गत्य तत्पर्वत-
स्यैवोपारि पूर्वदिग्विभागेन योजनशतपञ्चकम् गच्छति ततो गङ्काकूटसमीपे दक्षिणेन व्यावृत्य
भूमिस्थकुण्डे पतति तस्माद् दक्षिणद्वारेण निर्गत्य भरतक्षेत्रमध्यभागस्थितस्य दीर्घत्वेन
१ ‘क्रोशार्धाधिक षट् योजन’ इति पाठान्तरं
saptatattva-navapadArtha adhikAr [ 137