yojan chhe. nadInI pAse vakShAr parvatonI UnchAI ane antamAn nIl niShadhanI pAse chAraso
yojan chhe. meru parvat sivAy bAkInA parvatonI UnchAI jevI jambUdvIpamAn kahI hatI, tevI
ja puShkarArdha sudhInA dvIpomAn jANavI. tathA kShetra, parvat nadI, desh, nagarAdinAn nAm paN
te ja chhe. tevI ja rIte be kosh UnchI, pAnchaso dhanuShya pahoLI, padmarAg ratnamay vanAdinI
vedikA paN badhe samAn chhe. A puShkarArdhadvIpamAn paN chakranA ArAnA AkAranA parvato ane
ArAnAn chhidro jevAn kShetro jANavAn. mAnuShottar parvatanA andaranA bhAgamAn ja manuShyo rahe
chhe, bahAranA bhAgamAn nahIn. te manuShyonun jaghanya AyuShya antarmuhUrtanun, utkRuShTa AyuShya traN
palyanun ane madhyamAn madhyam bhedo anek chhe. tiryanchonun AyuShya paN manuShyonI samAn chhe.
A rIte asankhya dvIp – samudromAn vistRut tiryak
– lokanI madhyamAn aDhIdvIpapramAN
manuShyalokanun sankShepamAn vyAkhyAn karyun.
have, mAnuShottar parvatathI bahAranA bhAgamAn svayambhUramaN dvIpanA ardhabhAgane
vInTaLAIne je nAgendra nAmano parvat chhe, tenA pUrva bhAgamAn je asankhya dvIp – samudro chhe,
temAn jo ke ‘vyantaradev nirantar rahe chhe’ e vachan pramANe vyantar devonA AvAs chhe tathA
ek palyapramAN AyuShyavALA tiryanchonI jaghanya bhogabhUmi paN chhe, em jANavun. nAgendra
parvatanI bahAr svayambhUramaN ardhadvIpamAn ane svayambhUramaN samudramAn videhakShetra samAn sadaiv
शतपञ्चकं, नील निषध पार्श्वे गजदन्तानि योजन चतुः शतानि । नदीसमीपे वक्षारेषु
चान्त्यनिषधनीलसमीपे चतुःशतं च । शेषपर्वतानां च मेरुं त्यक्त्वा यदेव जम्बूद्वीपे भणितं
तदेवार्धतृतीयद्वीपेषु च विज्ञेयम् । तथा नामानि च क्षेत्रपर्वतनदीदेशनगरादीनां तान्येव । तथैव
क्रोशद्वयोत्सेधा पञ्चशतधनुर्विस्तारा पद्मरागरत्नमयी वनादीनां वेदिका सर्वत्र समानेति ।
अत्रापि चक्राराकारवत्पर्वता आरधिवरसंस्थानानि क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि । मानुषोत्तर-
पर्वतादभ्यन्तरभाग एव मनुष्यास्तिष्ठन्ति, न च बहिर्भागे । तेषां च जघन्यजीवितमन्त-
र्मुहूर्तप्रमाणम्, उत्कर्षेण पल्यत्रयं, मध्ये मध्यमविकल्पा बहवस्तथा तिरश्चां च ।
एवमसंख्येयद्वीपसमुद्रविस्तीर्णतिर्यग्लोकमध्येऽर्धतृतीयद्वीपप्रमाणः संक्षेपेण मनुष्यलोको
व्याख्यातः ।
अथ मानुषोत्तरपर्वतसकाशाद्वबहिर्भागे स्वयम्भूरमणद्वीपार्धं परिक्षिप्य योऽसौ
नागेन्द्रनामा पर्वतस्तस्मात्पूर्वभागे ये संख्यातीता द्वीपसमुद्रास्तिष्ठन्ति तेषु यद्यपि ‘व्यन्तरा
निरन्तरा’ इति वचनाद् व्यन्तरदेवावासास्तिष्ठन्ति तथापि पल्यप्रमाणायुषां तिरश्चां सम्बन्धिनी
जघन्यभोगभूमिरिति ज्ञेयम् । नागेन्द्रपर्वताद्बहिर्भागे स्वयम्भूरमणद्वीपार्धे समुद्रे च
saptatattva-navapadArtha adhikAr [ 149