koI kahe chhe ke, samyagdraShTione1 ‘vItarAg’ visheShaNanun shun prayojan chhe? ‘rAgAdi
hey chhe, e bhAv mArA nathI’ e pramANe bhedavignAn thatAn, tene rAgano anubhav thavA
chhatAn paN, gnAnamAtrathI mokSha thaI jAy chhe. (to pachhI ‘vItarAg’ visheShaNanun shun prayojan
chhe?) samAdhAna — andhArAmAn be manuShyo chhe, ekanA hAthamAn dIvo chhe ane bIjo dIvA
vinAno chhe, te (dIvA vinAnA) manuShyane kUvAmAn paDavAnun ke sarpAdinun gnAn nathI, tethI
teno vinAsh thAy to temAn teno doSh nathI. parantu jenA hAthamAn dIvo chhe te kUvAmAn paDavA
vagerethI vinAsh pAme to tene dIvAnun phaL na maLyun. je kUvAmAn paDavA vageremAnthI bache
chhe tene dIvo rAkhavAnun phaL chhe. tevI rIte koI paN jIv ‘rAgAdi hey chhe, mArA bhAv
nathI’ e pramANe bhedavignAn jANato nathI, tyAnsudhI to te karmathI bandhAy chhe ane bIjo
koI jIv rAgAdithI bhedavignAn thavA chhatAn paN jeTalA anshe rAgAdino anubhav kare chhe
teTalA anshe te paN bandhAy ja chhe, tene paN rAgAdinA bhedavignAnanun phaL nathI. je rAgAdithI
bhedavignAn thatAn rAgAdino tyAg kare chhe tene bhedavignAnanun phaL chhe, em jANavun. te ja
kahyun chhe — ‘chakShuthI dekhavAnun phaL sarpAdi doShano tyAg karavo te chhe; jovA chhatAn paN sarpanA
daramAn paDanArane netra nirarthak chhe.’’2
सद्दृष्टीनां वीतरागविशेषेणं किमर्थं, ‘‘रागादयो हेयो, मदीया न भवन्ति’’ इति भेदविज्ञाने
जाते सति रागानुभवेऽपि ज्ञानमात्रेण मोक्षो भवतीति । तत्र परिहारः । अन्धकारे पुरुषद्वयम्
एकः प्रदीपहस्तस्तिष्ठति, अन्यः पुनरेकः प्रदीपरहितस्तिष्ठति । स च कूपे पतनं सर्पादिकं
वा न जानाति, तस्य विनाशे दोषो नास्ति । यस्तु प्रदीपहस्तस्तस्य कूपपतनादिविनाशे
प्रदीपफलं नास्ति । यस्तु कूपपतनादिकं त्यजति तस्य प्रदीपफलमस्ति । तथा कोऽपि रागादयो
हेया मदीया न भवन्तीति भेदविज्ञानं न जानाति स कर्मणा बध्यते तावत्, अन्यः कोऽपि
रागादिभेदविज्ञाने जातेऽपि यावतांशेन रागादिकमनुभवति तावतांशेन सोऽपि बध्यत एव,
तस्यापि रागादिभेदविज्ञानफलं नास्ति । यस्तु रागादिभेदविज्ञाने जाते सति रागादिकं त्यजति
तस्य भेदविज्ञानफलमस्तीति ज्ञातव्यम् । तथा चोक्तं — ‘चक्खुस्स दंसणस्स य सारो
सप्पादिदोसपरिहार । चक्खू होइ णिरत्थं दट्ठूण विले पडंतस्स’ ।।३६।। एवं
1. ahIn je sarAg samyagdraShTio kahyA te jIvone samyagdarshan to yathArtha ja pragaTyun chhe, paN chAritra
apekShAe temane mukhyapaNe rAg hayAt hovAthI temane ‘sarAg samyagdraShTio’ kahyA chhe. vaLI temane je
shubh anuShThAn chhe te mAtra upachArathI ja ‘nishchay sAdhak (nishchayanA sAdhanabhUt)’ kahevAmAn Avyun chhe,
em samajavun. (juo, shrI panchAstikAy sangrah, pA. 259 phUTanoT.)
2. shrI bhagavatI ArAdhanA gAthA 12.
170 ]
bRuhad – dravyasangrah