darshanAvaraN – e be kahevAmAn Ave chhe; te chhadmamAn je rahe chhe te chhadmastha chhe. A pramANe
tarkanA abhiprAyathI sattAvalokanarUp darshananun vyAkhyAn karyun.
have, AgaL siddhAntanA abhiprAyathI kahevAmAn Ave chhe. te A pramANe —
AgaLanA gnAnanI utpatti mATe je prayatna, te – rUp je potAnA AtmAnun parichchhedan –
avalokan te darshan kahevAy chhe. tyArapachhI bAhya viShayamAn vikalparUpe je padArthanun grahaN
te gnAn chhe; e vArtik chhe. jem koI manuShya pahelAn ghaT sambandhI vikalpa kare chhe; pachhI
paTanun gnAn karavAnun man thatAn te ghaTanA vikalpathI khasIne je svarUpamAn prayatna – avalokan –
parichchhedan kare chhe, te darshan chhe. tyArapachhI ‘A paT chhe’ evo nishchay athavA bAhya
viShayarUpe padArthanA grahaNarUp je vikalpa kare chhe, te gnAn kahevAy chhe.
ahIn, shiShya pUchhe chhe — jo AtmagrAhak (potAnun grahaN karanArun) te darshan ane
paragrAhak (parane jANe) te gnAn kahevAy to jem naiyAyikamatamAn gnAn AtmAne jANatun
nathI, tem jainamatamAn paN gnAn AtmAne jANatun nathI evun dUShaN Ave chhe. tenun samAdhAn
— naiyAyik matamAn gnAn judun ane darshan judun em be guN nathI. te kAraNe temane
(naiyAyikone) AtmAnA gnAnanA abhAvarUp doSh Ave chhe. parantu jainamatamAn to (AtmA)
gnAnaguNathI paradravyane jANe chhe ane darshanaguNathI AtmAne jANe chhe — e pramANe AtmAnA
ज्ञानदर्शनावरणद्वयं भण्यते, तत्र तिष्ठन्तीति छद्मस्थाः । एवं तर्काभिप्रायेण सत्तावलोकनदर्शनं
व्याख्यातम् ।
अत ऊर्ध्वं सिद्धान्ताभिप्रायेण कथ्यते । तथाहि — उत्तरज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं यत् प्रयत्नं
तद्रूपं यत् स्वस्यात्मनः परिच्छेदनमवलोकनं तद्दर्शनं भण्यते । तदनन्तरं यद्बहिर्विषये
विकल्परूपेण पदार्थग्रहणं तद्ज्ञानमिति वार्त्तिकम् । यथा कोऽपि पुरुषो घटविषयविकल्पं
कुर्वन्नास्ते, पश्चात् परपरिज्ञानार्थं चित्ते जाते सति घटविकल्पाद्व्यावर्त्त्य यत् स्वरूपे
प्रयत्नमवलोकनं परिच्छेदनं करोति तद्दर्शनमिति । तदनन्तरं पटोऽयमिति निश्चयं
यद्बहिर्विषयरूपेण पदार्थग्रहणविकल्पं करोति तद् ज्ञानं भण्यते ।
अत्राह शिष्य : — यद्यात्मग्राहकं दर्शनं, परग्राहकं ज्ञानं भण्यते, तर्हि यथा
नैयायिकमते ज्ञानमात्मानं न जानाति; तथा जैनमतेऽपि ज्ञानमात्मानं न जानातीति दूषणं
प्राप्नोति । अत्र परिहारः । नैयायिकमते ज्ञानं पृथग्दर्शनं पृथगिति गुणद्वयं नास्ति; तेन कारणेन
तेषामात्मपरिज्ञानाभावदूषणं प्राप्नोति । जैनमते पुनर्ज्ञानगुणेन परद्रव्यं जानाति दर्शनगुणेनात्मानं
210 ]
bRuhad – dravyasangrah